Aq jaýyn sebezgilep tur. Usaq tamshylar aýada qalqyǵan juqa tumanǵa aralasyp ketken. Kún jańbyrly bolǵanymen, jyly. Ony syldyraı aqqan bulaqtyń jumsaq úni de ańǵartady. Tóńirek typ-tynysh. Oqta-tekte, qalyń aǵash arasynan áldebir qus saırap qoıady.
Jarqyshaq, kólbeý tasty panalap jatqan bala titirkenip oıandy. Ornynan aýnap ketken eken. Bir jaq denesi bolymsyz dymqyl tartypty. Uıyqtap qalǵanyna tańdandy. Eńbektep, qaıta túkpirge bardy. Sosyn, bult tutasqan aspanǵa, tuman shókken astyrtqa qarady. Bári bulyńǵyr. Anyq, kórneý eshteńe joq. Ol túńilgendeı eki tizesine mańdaıyn súıep, qunysa otyrdy. Ózegi tómen tartyp, qarny ashqany seziledi. Ernin jalanyp, jutyndy. «Jemis terip jesem be» dep oılady. Biraq, aıaq basar shóp pen deldıgen buta-búrgen tegis shylqyǵan sý. Tıip ketse saý ete túskeli tur. Qol sozym aǵash arasyna barýǵa qaırat qyla almaı, boıy shimirkendi. Qalaı baǵyt alaryn, qaıda júrerin bilmeı daǵdarǵan qalpy búrisip, kózi jasaýrap otyra berdi.
Osy sát, qysqa sóılegen adam daýysyn qulaǵy shaldy. Tizesine qaıta tastaı salǵan basyn julyp aldy. Túrinde úmit álde qorqynysh ekeni belgisiz qımyjyq lep oıqastaıdy. Ekpetteı jata qalyp, aldyńǵy jaqqa údireıe qarady. Jańbyr sál seıilgen edi. Býaldyr tuman kilkigen bulaq boıynan bir-eki jaıaý adamnyń qarasy shalyna ketti. Balanyń denesi diril qaqty. Álgilerdiń júrisi sondaı shapshań eken. Bozalań tumannan sýyryla shyǵyp, bunyń tusyna jaqyn keldi. Sol jerde az aıaldap, sholaq tildesti. Olardyń anyq shyqqan sózderin estigende, bul ornynan qalaı atyp turǵanyn bilmeı qaldy. Basyn tasqa uryp alǵanyna da qaramaı, ekeýine tura umtyldy:
– Aǵataılar-aı, aǵataılar! Meni qutqaryńdarshy!
Sol eken, bireýi jalt burylyp sadaq kezep, biri sholaq semserin jalańdatyp tura qaldy. Qas pen kózdiń arasynda qarý kezegen qos saılaýyt jalǵyz balanyń úreıin ushyrdy. Butalardyń sýyn saýlata júgirgen ol, dalbyraqtap jetken kúıi short toqtady.
– Ólgiń kelmese, tapjylma sol aradan!
Sadaq ustaǵany zildi daýyspen buıyrdy. Shireı tartqan jebeniń kók súńgi ushy jańbyr sýymen jylt-jylt etedi. Ar jaǵynan sadaqshynyń sýyq kózderi tese qadalyp tur .
–Kimsiń?
Bala kibirtiktep, jutqynshaǵy birazǵa deıin búlkildedi. Ne aıtaryn bilmeıdi.
– Men… adasyp júrmin…
Sadaqshy sál túsin jyltty. Adyrnany bosatyp, bir-eki adym alǵa attady. Bala qoryqqanynan tizerlep otyra ketti.
–Tur tez!
«Zirk» etken daýystan shoshyǵan ol qalbalaqtap, atyp túregeldi. Anaǵan kóziniń astymen jasqanshaqtaı qarady.
Shamasy, ózinen az ǵana úlken balǵyn jas eken. Balapan murty tebindegen aqsur júzinde ashý bar. Boıy suńǵaq. Qoldary da erepaısyz uzyn kórindi. Belin qynaı býǵan jalpaq qaıys belbeýde kere qarys kezdigi salaqtaıdy.
–Nege tizerlediń?
Bala qoryqqanyn jasyrýǵa tyrysty.
–Dármenim quryp ketti. Ashpyn.
–Ólip bara jatsań da sebepsiz tize búkpe! Álde, jaýǵa tutqyn bolyp pa ediń?
–Joq.
– Qaı taıpadansyń!
– Taıpa?..
Ol taǵy únsiz qaldy. Basy salbyrap, kózimen jer shuqyp tura berdi.
– Qaı taıpanyń adamysyń deımin. Sen kimsiń ózi, qaıdan shyqqanyńdy bilmeıtin?..
– Boldy.
Kenet názik te qaısar qyz úni estildi.
– Boldy, tergep-tektemeı qoıa turaıyq. Aldymen esin jısyn.
Sony aıtty da jyldam basyp, sadaqshyǵa jaqyndady. Órilgen qos burymy belin soqqan, aqquba qyz buǵan barlaı qarady. Samaılyqtan tómen syrǵyǵan jańbyr tamshylaryn eleıtin emes. Qımyly da shıraq. Keýdesine kón teriden oq qalqan baılapty. Iyǵy men qoldarynda da sondaı teri qorǵanysh. Barlyǵy qulyn múshesine qup jarasyp, saı kelip tur. Ásirese, tuńǵıyq qara kózderi ǵajap syrly, móldir eken. Balań jigittiń júregi dir etkendeı. Júzin tez taıdyryp, tómen saldy. Qyz jalań semserin bilegine japsyra ustap, oǵan til qatty.
–Ústiń qurǵaq qoı. Qaıda boı jasyryp ediń?
–Ana jerde. Tastyń astyna.
Qyz ben sadaqshy bir-birine qarap, ymmen uǵysqandaı boldy.
–Júr, basta! Sonda baramyz.
Kólbeý, jaqpar tastyń yǵynda qurǵaq arsha, ushqat bar edi. Sadaqshy tútin shyqpaıtyn aqsóńke qý shyrpydan tańdap, tez ot tutatty. Arqasyna asyp alǵan kishkene joryq dorbasynan qol basyndaı birneshe kesek qaqpysh et alyp shyqty. Bala jigit sonda ǵana baıqady. Sadaqshynyń qoınynda judyryqtaı qus bar eken. Kishkene bolsa da, ımek tumsyǵy men jasyl saǵym oınaǵan kózderi jyrtqyshtyq tanytady. Qus ıesiniń ıyǵynan túsken joq. Anda-sanda usynǵan túıir etti, qaǵyp alyp, ilezde juta salady. Olar ózek jalǵap, sý bolǵan kıimderin keptirdi. Sadaqshy ara-tura kıiminiń syrtynan keýde tusyn basyp, áleneni sıpalap qoıyp otyrdy. «Altyn, kúmis ne aqsha bolar» dep oılady bala jigit. Ózi et jep áldenip aldy. Ana ekeýine boıy da úırene bastaǵan. Et týraǵan uzyn kezdigin súrtip, qynyna salǵan sadaqshy oǵan qaıta suraq qoıdy:
– Bizdiń jaý emes ekenimizdi qaıdan bildiń?
– Sózderińdi estip, sodan tanydym.
– Endi qaıda barasyń?
– Sendermen eretin shyǵarmyn. Elge jetip alsam boldy.
– Atyń kim?
–İzǵut.
–Meniń atym Elgúdik. Mynaý qaryndasym Barshyn. Elimiz Ierek taıpasy. Únemi jaý ótinde, shekara qorǵany edik. Az buryn Tabǵash qoly shapty. Qujynaǵan ásker. Biz habarshylar jasaǵynda bolatynbyz. Shuǵyl osylaı jónelitti. Qaǵan ordasyna baramyz. Taıpanyń bar sarbazy jaý bógep qaldy. Aıaldamaı júremiz. Ere alsań iles. Áıtpese, aıaqqa oralma.
Osyny aıtqan ol asyǵa ornynan turdy. Qusy qoınyna súńgip ketti. Jańbyr saıabyrlaǵanymen, dala tuman, aspan siresken bult. Elgúdik shoqy betkeıin tinte qarap, úshkil sabaqtary bizdeı qadalyp, tek bir jaǵyna ǵana tizilip ósken shóp taýyp aldy. Ony julǵan joq. Kóz saldy da, keri buryldy. Tómen túsken soń, bulaqty boılap, aǵyspen quldaı tartty. Qos habarshynyń jaıaý júrgende aıaqtary-aıaqtaryna tıer emes. İzǵut ekeýine júgire ilesip, keıde artta qalyp, áreń kele jatyr. Tek Elgúdik kidirip, bıikteý jerlerden álgindeı shóp izdegende ǵana tynystap qalady. Álgi shóptiń ne syry bar ekenin túsine almaı tań. Aqyry bir aıaldaǵanda Barshynnan surady. «Bizúshkil» degen shóp eken. Sabaǵy tek soltústikke qarap ósedi. Habarshylar men barlaýshylar bultty kúnderi soǵan súıenip baǵyt aıyrady.
–Aspandaǵy juldyzǵa qaraýshy edi ǵoı, – dep kúńk etti İzǵut.
Barshyn mıyǵynan kúldi. Qaraqat kózderinde mysqyl oınap shyǵa keldi.
– Tóbeńde únemi juldyz jaınap turmaıdy. Aıaǵyńnyń astynan da jol kóre bilý kerek.
Ózderine ilese almaı kele jatqany azdaı, qısynsyz sóılep bolbyraǵan İzǵutqa ol salqyn qarady. Tabıǵat tili, jaýynger joryǵynan beıhabar jáýtik kóretindeı. Qaıdan shyqqany, basyna ne kún týǵany belgisiz jumbaq bozbalaǵa ishi jylymaıtyn sekildi. Áıteý tili bir, qany jaqyn óz qaǵanynyń jurty bolǵan soń, Elgúdik te ony kóp tektemedi. Óıtýge ýaqyt ta az.
Uzamaı jaýyn toqtap, aspannyń bulty bir jaq shetinen túrile bastady. Eki aıaǵy shalynysyp, dyǵyry quryǵan İzǵuttyń basyna endi «bular nege jaıaý» degen oı oraldy. Bir kezde alda bezildep bara jatqan ekeý toqtaı qaldy. Qaryndasyn sol jerde qaldyrǵan sadaqshy qusyn ıyǵyna qondyrdy. Onyń aýzyna toptala ósken syndardaı butanyń qyzǵylt japyraǵynan bireý tistetti de, bıikke qaraı órledi.
Barshynǵa zorǵa jetken İzǵut, kele buratylyp otyra ketti. Qyzdyń túrinen sharshaǵan belgi baıqalmaıdy. Aınalany saqtana sholyp, jalańash semserin aınaldyryp qoıady. Qatty júristen býsanǵan bolý kerek, betine qyzǵyltym alaý tepshigen. Qaraqat kózderin jarq etkize tóńkergende, búkil álem sonymen birge aýdarylyp keterdeı. Az demin alǵan bala jigit oǵan urlana qarady. Balǵyn júrek bir týlap ótti. Ańdaýsyzda jalt burylǵan qyzben kózderi túıisip qalǵanda ǵana, tez basqa jaqqa burylyp ketti. Sasqalaqtap, at týraly surady.
–Nege jaıaýsyńdar. Habarshylar atpen júrer edi ǵoı?
Jany qınalǵanda ǵana oıyna at túsken İzǵutqa ol qysqa jaýap qaıtardy.
–Atymyz óldi. Ózimiz áreń qutyldyq.
–Kimnen? Attaryń nege óldi?
İzǵut boıyn jınap, tezirek júrsin degen oımen Barshyn óz jaılaryn tolyq aıtyp berdi. Ásili olar úsh adam edi. Bastyǵy Toǵaty degen qart habarshy bolatyn. Qaǵan ordasyn beıǵam qaldyrýdy oılaǵan tabǵashtar til jibermeýdi myqtap eskergen. Habarshylar shyǵa sala tastúıin saılanǵan shaǵyn jaý jasaǵy sońdaryna tústi. Taýǵa iline qýyp jetken. Qart sarbaz attary oqqa ushqan eki balany taýǵa kirgizdi de, ózi tosqaýylda qaldy. Ary qaraı ne bolǵany belgisiz. Bular qashyp, ury joldarmen taýǵa sińip ketti.
– İzimizge túsken jaý kóp edi. Olar bizdi áli qýyp keleri anyq. Qolǵa tússek, tabǵashtar tirideı keskileıdi, – dep sózin aıaqtady habarshy qyz.
Azdan soń Elgúdik qaıta oraldy. Qusy joq. Ushyryp qoıa bergen sıaqty. Ary qaraıǵy joldarynda álgindeı qyzyl japyraqty butalar jıi kezikti. Bular usaq shoqyly, tal-terek aralas ósken jylǵa-jyqpyly bar óńirmen keledi. İzǵuttyń boıy sergip, dyzaq qaqqanymen oıy alasapyran. Áli qansha júretinderi belgisiz. Ekeýine ilesip shydaý bir basqa, «arttan qýǵan jaýdyń qolyna túsip, aram ólmeımin be» degende tipti úreılenedi.
Olar qarańǵy úıirilip, tún qoıýlanǵanda keń jylǵany keýdeleı kelip toqtady. Osynda, aǵash arasyna tynyǵyp almaq. Ot jaǵýǵa bolmaıdy. Elgúdik tulybynan malta qurt pen siri bop kepken quıryq maı alyp berdi. Sodan jep, bastaýdyń sýynan ishti de, árqaısysy bir-bir aǵashtyń túbine qısaıdy. İzǵuttan uıqy qashqan. «Tirideı keskileıdi» degen Barshyn sózi qaıta-qaıta qulaǵynda jańǵyrady. Sóıtip jatyp uıyqtap ketipti. Bir kezde shoshyp oıandy. Túsinde kózi qantalaǵan tabǵash ony qylyshpen qaq bastan shapqaly jatyr eken. Tynysy jıilep, denesi qaltyrap ketti. Eki jaǵyna alaqtaı qarap edi, Barshyn terekke súıengen qalpy uıyqtap otyr. Elgúdik joq. Ornynda teri tulyby ǵana jatyr. Tań sarǵaıyp qalǵandaı. Atyp turǵan İzǵut sybdyrsyz baryp, teri tulypty aldy da, jylǵadan shyǵyp, beze jóneldi. Aspan ashyq edi. Bolymsyz jelemik qana soǵyp tur. Jer qurǵaǵan. Artyna jaltaqtaı qashyp, eki nar butanyń arasynan óte bergen İzǵut oqys mańdaıdan tıgen soqqydan kózi jarq ete qaldy. Ókirgen qalpy shalqalaı ushyp tústi. Jan dármen basyn qushaqtap, butanyń túbine qaraı tyǵyldy. Aýzy tynym tappaı, jalynyshpen aıqaılap jatyr:
– Aǵataı, janymdy qıyńdar. Men habarshy emespin, adasyp júrgen beıýazbyn. Óltirmeńder meni, óltirmeńdershi…
–Eı, ólez neme! Únińdi óshir tez, taýdy basyńa kóshirmeı!
Yzbarlana sybyrlap turǵan Elgúdik eken. İzǵut súmireıe basyn kóterdi. Shekesi isip shyǵa kelipti. Elgúdiktiń bir qolynda sadaq, bir qolynda teri tulyp. Ol İzǵutty qonalqa orynǵa alyp keldi. Kelse, Barshyn joq. Sadaqshy aqyryn quıqyljyta ysqyryp qalyp edi, qyz aǵash basynan «dik» etip sekirip tústi. Aǵasyna aspandy kórsetip, «ushty» dedi. Elgúdik jata qalyp, jerge qulaǵyn japsyrdy. Sodan túri buzylyp túregeldi. Ashýmen kezdigin sýyryp, İzǵuttyń keńirdegine taqaǵanda, onyń záresi zár túbine ketti. Kózi alaıyp, dybysy shyqpaı qaldy. Osy kezde Barshyn kelip, aǵasynyń qolynan tartty. Oǵan qarap, únsiz basyn shaıqady. Sadaqshy amalsyz keri shegindi, «jazańdy barǵan soń alasyń, satqyn» dep, tistene kúbirledi. Olar jónele bergende, ústilerinen qanattary sýyldap bir top qus ushyp bara jatty.
Kóp ótpeı dúbirletip, qýǵynshylar da jetti. Úsheý eken. Arqalarynda aıqastyrǵan qyzyl jalaýshalary jelbireıdi. Uzyn naızalaryn jalańdatyp, tónip keledi. Osy kezde Elgúdik artyna qaıyryla toqtady. Sadaǵy óz boıyna jeteqabyl uzyn bolatyn. Biraq, adyrna men jaqtaýdyń arasy sondaı jaqyn edi. Endi, jebe salyp tartqanda, jańaǵy sadaq shańyraqtyń jarty sheńberindeı bolyp kerildi. Zýyldaǵan jebe shaýyp kele jatqan jaýdyń bireýin murttaı ushyrdy. Qalǵandary jyryndy eken, sadaqshynyń ózge jebelerin shashaqty qalqandarymen qaǵyp-qaǵyp tastady. Jetip kelgen ekeýdiń uzyn naızalaryn Elgúdik pen Barshyn darytqan joq. Biri sadaqpen, biri semsermen serpip jiberdi. Bul kezde İzǵut butanyń artyna jasyrynyp, buǵyp qalǵan. Tabǵash jasaýyldary qaıta aınalǵanda, sýmań qaqqan bireýi naızasyn týra Elgúdiktiń topshysynan qadady. Qapyda qalǵan sadaqshy da aqyra aıqaılap, naızany jula tartqanda, jaýy ústine qulady. Ekinshi qolymen qarystaı kezdigin shapshań sýyrǵan Elgúdik, ony tabǵashtyń keýdesine boılatyp jiberdi. Biraq, ózi júrelep qaldy, qaıta tura alǵan joq. Naızany sýyryp tastaǵanda, topshydan qyzyl qan ytqydy. Osy sát Barshynnyń keýdesine minip alǵan qýǵynshynyń bireýi onyń óz semserin keńirdegine taqap, oryp jiberýge taıap bara jatqan. Qyzdyń «aǵa» degen jan daýysy shyqty. Elgúdik ornynan áreń turyp, olarǵa qaraı táltirekteı umtyldy da, shamasy ketip, qulap tústi.
Barshynnyń jan ushyrǵan daýysy İzǵuttyń júregine ınedeı qadaldy. Qaraqussha jarbıǵan qatygez jaýdyń astynda qyzdyń eki aıaǵy typyrlap jatyr. Ajal aldyndaǵy jantalas. Ol taǵy shyrqyrap aıqaı salǵanda, İzǵut ornynan ushyp turdy. Eki kózi Elgúdik laqtyryp tastaǵan qandy naızada. Júgirip soǵan jetti. İrkilgen joq. Kóz ilespes tezdikpen, dushpannyń tý syrtynan naızany uryp jiberdi. Tabǵash shalqalaı kerilip, eki kózi aqshıa aýnap tústi. Ólim tuzaǵynan qutylǵan Barshyn tura sala, aǵasyna júgirdi. Eldgúdik bir qolymen kezdigine súıenip, bir qolymen topshysyn basyp otyr eken. Endi bir sát, aǵalap jylaǵan qaryndasynyń kózindegi jasty súrtti. Barshynnyń betine jas aralas qan juqty. Jaraly sadaqshy basyn kóterip, İzǵutqa qarady. Júzinde bolmashy jymıys lebi bar. Isharat etip, janyna shaqyrǵandaı boldy. Ol jaqyn keldi. Elgúdik keýdesine qolyn tyǵyp, eki jerden qońyr taspa baý taǵylǵan bir zat alyp shyqty. Jyp-jyltyr qylyp árlegen aqshýlan jarǵaq teri eken. Ortasyna kók boıaýmen jelke júni kúdireıip, azý tisi aqsıǵan bóriniń basy salynypty. Órnektiń sheber, jandy shetilgeni sondaı, kókjaldyń kózine qaraǵan İzǵut seskenip qaldy. Janarynda ókinish pen arman oty kezek almasqan Elgúdik osy bóribasy belgige qımaı qarap, nedáýir otyrdy. Sosyn ony İzǵutqa usyndy. Bar kúshin jınap, bir-eki aýyz til qatty.
–Mynany al, Ǵun Qaǵanynyń árbir er júrek, adal jaýyngerine beriletin belgi. «Máńgi eldikti» murat tutqan qaǵanattyń ortaq urany, óshpes kıesi. Qaǵan jurtynyń qasıetti tańbasy. Bul endi saǵan amanat. Saqta, soǵan laıyq bol!..
Ol álsirep ketti. Aýzynan qoıý qan burq etti. Sonda da, bar qaıratyna súıenip álsiz sybyrlady:
–Qaryndasymdy da saǵan tapsyrdym. Elge tez habar jetkizińder.
Osydan keıin Elgúdik eńkeıgen qalpy búktetile berdi. Qyrshynynan qıylǵan balapan qaraǵaıdaı eki qoly jaıyla ekpetteı qulap bara jatty. İzǵut pen Barshyn ony ońap jatqyzdy. Kóz jasyn únsiz tókken qyz aǵasyn qushyp, óksip jatyr. Al, qolynda bóribas belgisi bar İzǵuttyń qabaǵy qars túıilip, kózinen kek ushqyny shashyrady. Osy sát qulaǵynyń túbinen áldene «sý» ete túsken. Sadaqshynyń tıtimdeı qusy eken. Qaıdan, qalaı jetkeni belgisiz. Kele ıesiniń ıyq tusyna qondy. Kózderinde jasyl saǵym oınap, moınyn tynmsyz tolǵaıdy. Elgúdiktiń qan japqan denesin jatyrqap tur. Kenet at tuıaǵynyń dúbiri estildi. Taǵy jaý kútken İzǵut shoshyna jalt qaraǵan edi. Naızany qolǵa alyp, nege bolsa da daıyndala bastaǵan. Biraq, oǵan Barshyn qolyn kóterip, «toqta» degendeı ısharat bildirdi. «Bizdiń barlaýshy eken» dedi sosyn. Kerege jaly eki jaǵyna jaryla tógilgen, kúdir moıyn qara atty barlaýshy lezde kelip qaldy. Ústi aıqysh-uıqysh qarý. Betine bóri keıipti bet qalqan kıipti. Kózi ǵana jyltyraıdy. Sondaı susty. İzǵut eriksiz bir-eki adym keıin sheginip ketti.
Ol kele attan sekirip tústi de, Elgúdiktiń mańdaıyna mańdaıyn tıgizdi. Jaırap jatqan tabǵash jasaýyldaryn bir sholyp shyqqan barlaýshy, asyǵys attanatyndaryn aıtty. Úsheýi tez qımyldap, Elgúdiktiń betin jasyrdy. Basyna shoqıtyp tastan belgi jınady. Sadaqshynyń qusy endi sol tastardyń ústine baryp qondy.
Aǵasyna qımaı qarap tursa da, Barshyn kóz jasyn qurǵatyp alypty. Ol endi tyqyrshyǵan qara atqa qarǵyp mindi. Artyna barlaýshy mingesti. Olar dúsirletip jónele bergende, İzǵut naızaǵa súıengen qalpy qala berdi. Kenet, áýdem jer barǵan Barshyn qaıta qaıyryldy. Buǵan at ústinen Elgúdiktiń kezdigi men sadaǵyn usyndy.
–Biz ketken baǵytpen bir kún, bir tún júrseń artymyzdan jetesiń.
Osyny aıtty da, tarta jóneldi. Jónele berip, oǵan qara kóziniń qıyǵyn tóńkerip qalǵan. Sol qıyqtan lap etken sáýle shýmaqty jipteı sozylyp, İzǵuttyń keýdesine mataldy. Onyń bir ushy qyz janarynda ketip barady…
Aınala tastaı qarańǵy. Qolyna Elgúdiktiń sadaǵyn ustap, beline kere qarys kezdigin taqqan İzǵut tún perdesin jamyla jortyp barady. Qoınynda sadaqshynyń kishkentaı jyrtqysh qusy. Keýdesine bóribasy belgini taǵyp alypty. Azý tisi aqsıyp, jotasy kújireıgen kókjal ony qandaı qaýipten de taısaldyrar emes. Baǵyt aıqyn, jol anyq. Alda Barshyn ketken iz saırap jatyr. Júregine erlik pen mahabbat oty uıalaǵan jas oǵlan «Máńgilik eldiń» týyn kótergen Qaǵan ordasyna qaraı qasqaıa tartyp keledi…
6alash usynady
