Shópdáriniń adam aǵyzasyna keri áseri az, hımıalyq dárilermen salystyrǵanda, baýyrdy zaqymdamaıdy, ózindik quny tómen, baǵasy arzan. Qazaqstannyń keń baıtaq dalasynda dári shóp qaınary óte mol. Osy bir jaratylystyq baılyq abzaldylyǵyn ekonomıkalyq baılyqqa aınaldyratyn mezgil keldi. Máselen, Shyǵys Qazaqstanda ósetin «qurtshóp» dep atalatyn dári shóptiń baǵasy Qazaqstanda arzan. Adamnyń ımýnıtettik qýatyn kóterip, kóp syrqattyń aldyn alatyn bul dári shóptiń júz grami Qytaıda 250 myń teńge turady. Jeri qunarsyzdanyp, ekologıalyq ortasy búlingen Qytaı sońǵy kezderi Qazaqstannan aqjúrek, qurtshóp sıaqty dári shópterdi satyp ala bastady.
Qazaq medısınasynyń tamyry tereń
Qazaq medısınasyn zertteýshi mamandar onyń túp - tarıhyn Saqtardan sabaqtaıdy. Saqtar jaralylardy emdeıtin emkósterdi «Jaryqshy, qaryqshy, tańǵyshy» dep ataǵan. Medısına ǵylymdarynyń bilgiri Gıppokrat Saq taıpalarynyń arasynda uzaq jyl turyp, Saq eliniń emdeý tájirıbelerin úırengen. Onyń «Denesiniń qandaıda bir jeri kúıdirilmegen saqty tabý qıyn» degen deregin dáıekke alǵan ǵalymdar «Saqtar kezinde kúıdirý-qarý ádisi arqyly emdeýdi basty orynǵa qoıǵan» dep qaraıdy. Keńes Odaǵynyń medısına akademıasy baspadan shyǵarǵan «Medısına tarıhynyń» birinshi tomyndaǵy «Grek shıpageri Gıpograt pen onyń ákesi saqtardyń arasynda bir mezgil turyp, solardyń áserinde dúnıeniń jaratylysy ot, sý, aýa jáne topyraq degen kózqarasyn qalyptastyrǵan ári «Shıpagerlik ǵaqylıalar» atty shyǵarma jazǵan» degen derek te Gıppokrattyń Saq taıpalarynyń arasynda bolǵanyn rastaı túsedi.
Arıstotelden keıingi ǵylym men mádenıettiń ekinshi ustazy atanǵan ǵulama Ábý Násir Ál-Farabı babamyz ulaǵatty ǵalym ǵana emes, qara úzgen shıpager bolypty. Ǵalymnyń zamandasy, belgili arab jazýshysy Ibn Abı Ýsaıba óz shyǵarmalarynyń birinde Ál-Farabıdiń medısına salasyndaǵy eren eńbekterin eskerte kelip: «Ol medısına salasynyń, ásirese, búırek aýrýyn emdeýdiń bilgiri edi» («Bilim jáne eńbek» jýrnaly, 1984 jylǵy 12 san) dep jazady. Kóp ónerdi meńgergen babamyz artyna «Adam aǵzalary jónindegi Arıstotelmen alshaqtyǵy jóninde Galenge jazylǵan traktant», «Temperament týraly» sıaqty qundy medısınalyq eńbekter qaldyrsa, onyń shákirti Ábý Álı Ibn Sınanyń «Dárigerlik ǵylymnyń kanony» óz tusynda ǵana emes, birneshe ǵasyr boıy adamzat medısına salasyndaǵy mańyzdy oqýlyqqa aınalǵan.
Qazaq dástúrli medısınasynyń tamyry tereńde ekenin arheologıalyq qazbalar da rastaıdy. Aıtalyq: 6 ǵasyrǵa táýeldi Qarabıe qorǵanynan tabylǵan adamnyń qańqa súıegine zertteý júrgizgen ǵalymdar kezinde bul adamnyń shekesine ota jasalǵandyǵyn, otadan keıin de onyń talaı jyl ómir súrgendigin anyqtasa, 7 ǵasyrdaǵy bir qorǵannan tabylǵan qańqa súıektiń aıaǵy tizeden tómen kesilgeni, keıin aǵash aıaq paıdalanǵany ertedegi emshilerdiń kelte kesý otasyn da sheber oryndaǵanyn dáleldedi.
Osydan 20 jyl buryn, 15 ǵasyrda jasaǵan qazaqtyń qara úzgen shıpageri Óteıboıdaq Tileýqabylulynyń «Shıpagerlik baıan» atty kesek medısınalyq eńbegi tabyldy. Áz Jánibek hannyń tusynda jazylǵan bul kesek týyndyǵa 1106 túrli dári, 4577 shıpashaq(resept) engizilgen. Qazaqtyń dástúrli medısınasynyń erekshelikterin, aýrýdy emdeýdiń ádis - amaldaryn táptishteı túsindirlgen bul eńbek qazir qazaq medısına salasyndaǵy qundy muraǵa aınaldy...
Qazaq medısınasyn Qytaı zertteıdi
Ótken ǵasyrdyń 80 jyldaryna deıin qazaq medısınasyna halyq arasyndaǵy emkóstik deńgeıinde qaralyp, ony damytýǵa, ǵylmı turǵydan zertteýge mán berilgen joq. Ásirese, batyssha emdeýdiń keń taralýy bireýden bireý úırený jolymen jalǵasyn taýyp kele jatqan qazaqtyń dástúrli medısına óneriniń ornyn shaıqaltty. Jazba mádenıetimizdiń kenjeligi, shıpagerlik jaıyndaǵy tujyrymdardyń ǵylymı turǵydan júıeli jınaqtalmaýy, qazaq medısınasymen shuǵyldanatyn shıpagerlerdiń, táýipterdiń, otashylardyń el arasynan barǵan saıyn sıreýi ulttyq medısınamyzdyń shıpasyn bitirýge shaq qalǵany da shyn.
Qytaıdaǵy tuńǵysh qazaq emhanasy 1985 jyly «Altaı aımaqtyq qazaq shıpahanasy» degen atpen shańyraq kóterdi. Altaı aımaǵynyń sol kezdegi ýálıi Qadys Jánábilulynyń tikeleı jetekshiligimen ashylǵan bul emhana qazaq medısınasynyń júıeli zerttelýiniń bastamasy boldy. 1992 jyly «İle oblystyq Qazaq shıpagerlik, dárigerlik qoǵamy» quryldy. «İle medısınasy», «Qazaq shıpagerligi» syndy 2 medısınalyq jýrnal shyǵaryla bastady.
Qytaıdaǵy qazaq basshylardyń biri Tilebaldy Ábdireshıtulynyń kúsh salýymen, 2011 jyly Qytaı oqý-aǵartý mınıstrliginiń maquldaýymen Shynjań medısına ýnıversıteti qazaq medısınasymen shuǵyldanatyn jas mamandardy tárbıeleý maqsatynda tuńǵysh ret baklavrlyqqa talapker qabyldady. Osy jyly Úrimji qalasynan «Shynjań qazaq shıpagerlik-dárigerlik zertteý ortalyǵy» qurylyp, qazaq dárisin zertteý jumysyna 3 mıllıon ıýán (160 mıllıon teńge mólsheri) qarjy bólindi. Qazaq ulty Qytaı memlekettik densaýlyq saqtaý mınıstrligi jaǵynan moıyndalǵan, Qytaıdaǵy dástúrli medısınasy bar 6 ulttyń (Qytaı, Uıǵyr, Tıbet, Mońǵul, Koreı, Qazaq) birine aınaldy. 40 qa jýyq Qazaqy dári Shynjańdaǵy emhanalarda qoldanyla bastady, 4 túrli dári Qytaı memleketiniń tehnıkalyq saraptaýynan ótti.
Qazaq medısınasy Qazaqstanǵa da kerek
Qytaıda qazaq medısınasy zerttelgeli 30 jyldan asqanymen, Qazaqstanda dáriptelýi, zerttelýi kóńil kónshiterlik deńgeıde emes. Tipti, joqtyń qasy. «Qazaqtyń dástúrli medısınasy» deseń, úrke qaraıtyndar kóp. Osy zamanǵy medısına damyǵan búgingi tańda onyń ne keregi bar dep keri tolǵaıtyndar da barshylyq. Alaıda, qazaqtyń dástúrli medısınasyna basa nazar aýdaryp, ony damytý halqymyzdyń densaýlyǵyn qorǵaý turǵysynan ǵana emes, ulttyq qundylyqty ulyqtap, babalar murasyn búginge jalǵaý turǵysynan da keleli mańyzy bar. Sondyqtan, bul máselege elimizdiń densaýlyq saqtaý mınıstrligi beıjaı qaramaı, qazaq medısınasyn qazaqstanda órkendetýge kúsh salǵany oń. Buǵan múmkindik te mol.
Baıtaq Qazaqstanda joǵaryda aıtylǵan qurtshóp, aqjúrek, mergıa sıaqty baǵaly dárishópter kóp ósedi. Biz osy artyqshylyǵymyzdy paıdalanýmen qatar, dárishóp egý, shópdárilerdi óndirý jumysyn da erterek eskersek, «Eki alyp, bıge shyǵý»-ǵa múmkindik bar. Óıtkeni dástúrli medısınasy damyǵan, shóppen emdeý ádetke aınalǵan Qytaı Qazaqstan úshin úlken bazar.
Qalıakbar ÚSEMHANULY
(sýretter avtordyń jeke muraǵatynan)
6alash usynady
