Ótken jyly bir programmıst baýyrymyzǵa kómek retinde toıynda avto kólik syıladym. Ondaǵy maqsatym talpynǵan jasqa azda bolsa da, ekonomıkalyq jaqtan dem berý edi. Biraq osydan keıin áleýmettik jelilerde «kompúter shuqyǵannan basqa eshteńe bilmeıtin bireýge kólik mingizgenshe, kedeı-kembaǵaldarǵa kómektesseń bolmaı ma» dep meni jazǵyrǵandar kóbeıdi. Jurttyń bul sózi maǵan biraz oı saldy.
Álemdik alpaýyt Google kampanıasynyń basshysy «eger men dúnıeden óter bolsam qolymdaǵy qarjymdy kedeılerge emes, qaıta adamzattyń taǵdyryn oılaıtyn kásipkerlerge ataımyn» degen eken. Álemniń birinshi baıy atanǵan Bıll Geıtstiń de 80 paıyz kómegin kedeılerge ataǵanyn bilemiz. Bir qyzyǵy sonshama mol qarjy bólinse de, sol kedeılerdiń turmysy ózgerip ketpepti. Bıll Geıtstiń bergenine bola kedeılerdiń qabyrǵasy jabylyp, qaǵanaǵy qaryq, saǵanaǵy saryq ómirge jete almapty.
Nege? Osy suraqqa jaýap berý úshin ótken jyly satylymy eń joǵary bolǵan, Abhijit V men Esther Duflo birlesip jazǵan «Kedeılik keseli» atty kitapty oqýdan qorytqan oılarymmen ortaqtasqanym oryndy sekildi.
Endeshe, kedeılik degen ne? Mamandar bul suraýdyń jaýabyn bir qansha túıin turǵysynan túsindiredi.
Kedeılik degenimiz aqshanyń az bolýy emes, kerisinshe barlyq nárseni aqshaǵa ǵana tirep alý, kóz aldyn ǵana oılaý. Taksı júrgizýshisimen áńgimeleskenim bar. Ol «Kúnine 15 myń teńge tabamyn da qaıtyp baryp demelmin, eger túske deıin taýyp alsam, tústen keıin uıyqtaımyn» dep maqtandy. Jalaqyǵa jumys isteıtin azamattardyń da kózqarasy osy tóńirekte. Demek, baıymaıtyn adam eshqashan alysty oılap jospar jasamaıdy. Kóz aldyn ǵana oılaıdy.
Kedeılik degenimiz adamnyń jastyq shaqtaǵy ýaqytyn arzanǵa satýdan týyndaıdy. Bir boıjetken maǵan: «Qazirgi jumys ornymda tańerteńnen tún qarańǵysyna deıin jumys istep 100 myń teńge alamyn. Demalysym da mardymsyz, eshteńe úırenýge ýaqytym joq, al ózim áleýmettik jeli arqyly jumys istesem bastapqyda aıyna 30 myń teńge tabýym múmkin. Qaısysyn tańdaýdy bilmeı turmyn, jol kórsetseńiz?» degen mazmunda hat joldapty. Árıne, ekinshisin tańdaýǵa keńes berdim. Úıtkeni bastapqy tabysy azdaý bolsa da, ekinshisinde kómeski baılyq bar. Damý múmkindigi bar jumystyń eń basty ereksheligi ózińizde ýaqyt keńistigi bolady. Al bir aılyq ýaqytyńyzdy 100 myń teńgege sata berseńiz, ózińizdi damytýǵa, úırenýge, órleýge oraı tappasańyz, onda sol deńgeıde qalatynyńyz ómirdiń ózi dáleldegen aqıqat.
Kedeıliktiń basty sebebi – moıyndaý, ózin kedeı sanaý. Kóptegen stýdentterden baıqaıtynym: ózderin qoǵamnyń «mádenıetti qaıyrshysy» sanaıdy. «Men stýdentpin ǵoı arzandat» dep mindetsıdi. Ómir eshqashan stýdentterge jarty baǵa boıynsha jeńildik jasaıtyn poıyz emes! Stýdent kúninen bastap, basqadan arzan nárse dámetýdi, teginge telmirýdi, sosyn qolyndaǵy qarjyny tutynýdy úırenip alǵan jastarymyz qoǵamǵa shyqqannan soń da sol oılaý tásilimen ómir súrýmen ketedi.
Baı men kedeıdiń aıyrmashylyǵy: Oılaý formasy men táýekelge bel býýynda jatyr. Baı bolatyn adamnyń qorasyna mal bitse nemese qolyna aqsha tússe, qaıtyp bireýdi ekeý qylam, qaıtyp kirisimdi arttyram dep oılasa, «kedeıdiń bir toıǵany shala baıǵany» degendeı, kedeı bolatyn adam qorasyna bitken birer maldy, qolyna túsken tıyn-tebendi túgemes baılyq, sarqylmas qazyna kóredi de, barynda shashyp istetedide, ertesi joq dep qarap otyrýǵa ádettenedi. Atamyz qazaq aıtqandaı, «Qoıa jeseń, qoı qalady. Tarta jeseń,taı qalady. Qoımaı jeseń ne qalady» degen sózdi de osyndaıǵa qaratyp aıtsa kerek.
Kedeı bolatyn adamnyń taǵy bir kináraty – aqtalý, ózinen de nashar adamdardy tabý, myqtylardan osaldyq izdeý. Kedeılerdiń kóbi kemshilikti ózinen, óziniń jalqaýlyǵy, eńbekke qyrsyzdyǵy, qolyna aqsha tússe, sýsyǵan qumdaı shashyp tynatyn uqypsyzdyǵynan emes, qoǵamnan nemese tóńiregi adamdardan kóredi de, aýyzben oraq orýǵa qumar, kúnshil keledi. «Pálenbaı nege súıtpeıdi, eger mende sonyń baılyǵy bolsa, olaı opyrar edim, bylaı japyrar edim» dep soǵady. Kerisinshe, «men nege kedeı bolyp qaldym» dep oılanbaıdy.
Kezinde Abaıdyń inisi Ospan ózinen keıingi inisi Ysqaqty baı qylam dep eki ret enshi berse de, Ysqaqtyń qorasynda mal turmaǵan kórinedi. Sonda Abaı «Alla berip baı qylmasa, pendeniń bergeni bireýge baılyq bolmaıdy» deıtin kórinedi. Mine munyń sońy da, joǵarydaǵy mysaldardyń túıini de «ashty baǵamyn deseń balyq ber, ash qalmasyn deseń balyq aýlaýdy úıret» degen qazaqtyń kóne kósemsózine kelip tireledi.
Yqylas ORAZBAI
6alash usynady
