Qazaq halqy túp atasy kók túrikten en-tańbasyn aıqyndap, enishsin bólmegen shaǵynda birge toılaǵan, jyl basy- naýryz merekesin zamanalar boıy tuǵyrdan túsirgen joq. Bylaısha aıtqanda, ultymyz naýryzdy túrki tektes halyqtar ishinde bólekshe bógenaıymen saqtap qaldy. Deı turǵanmen, qazirgi tańda naýryz merekesiniń konsert kórý, túrli sharalar ótkizý deńgeıinde ǵana toılanýy, naýryzdyń halyq uǵymyndaǵy bıigin alasartyp bara jatqan sıaqty. Sol sebepti biz búgin babadan balaǵa qalǵan áz naýryzdyń dástúrli bitimin túgendep kóreıik.
«Áz bolmaı, máz bolmaıdy»
Halqymyz sanasynda naýryzdyń 21-22 si aralyǵynda áz kiredi degen uǵym bar. Ázdiń kirýimen tirshilik ataýlyǵa jan bitip, jańa ómir bastalmaq. Ol áýede bolar- bolmas diril men gúrildiń paıda bolýy arqyly bilinedi. Onyń ótkenin óriste júrgen qoı ǵana sezedi. Kókke qarap jamyraı mańyrap turyp qalǵan qoılaryn kórgen malshy da arqany keńge salyp bel bosatar shaqtyń týǵanyn bilip qýanady. «Áz bolmaı, máz bolmaıdy» degen maqal da osydan qalsa kerek.
«Qydyr tún» kúzetý
Baıyrǵy kóshpendi ulttardyń tirshilik etýi uly tabıǵattyń meıirimine baǵynyshty bolǵandyqtan, olar aspandaǵy kúnge, aıǵa, taǵy basqa kúshterge tabynyp, yrymdaǵan. Áýlıe-ánbıelerdi qurmet tutyp syıynǵan. Sol sıaqty Qydyr áýlıe de halyq nazaryndaǵy mıftik keıipker. «Qydyryń qıalasyn, perishteń uıalasyn» dep bata bereý de sodan qalsa kerek. Halyq tanymy boıynsha, sol qasıetti áýlıe, baqyt ıesi Qydyr naýryz tańynda el aralaıdy.
«Qyryqtyń biri Qydyr-dy,
«Qydyr tún» - baqyt keleli.
Nesibe, yrys arqalap,
Naýryzdan buryn keledi» dep keletin óleń tarmaqtarynda aıtylǵanyndaı, 21 naýryz kesh Qydyr túni esepteledi. Ata-ba babalarymyz naýryz merekesin dáýlet daryp, baq qonatyn qasıetti kún dep yrymdaǵan.
Osy kúni túnde Alla taǵala Qydyr áýlıeni jiberip keń dalany aralatady. Nazary túsken jerge baq uıalaıdy dep sengen. Sondyqtan, osy túndi taza pák, keń peıil, jomarttyqpen qarsy alǵan. Keshte jastar altybaqan quryp, án salyp, bıge basady. «Uıqy ashar» daıyndalady.
«Ańyz túbi aqıqat». Naýryz kójeniń daıyndalýyna jáne Qydyr túnin kúzetý saltyna kelsek, halyq arasynda mynadaı ańyz bar. Ertede Ulytaýdy meken etken elde bir ardaqty ana bolǵan eken. Ony el qurmettep «Áý apa» dep atapty. Onyń Qydyr degen jar degende jalǵyz uly bolypty. Qydyr Áý apanyń aqylmen kópshil, eńbekshil jigit bop erjetedi. Qydyr qaıda barsa joly aq bolǵan soń el-jurty ony «aqjoltaı arys» dep ataıdy. Anasy ár jyly otarǵa ketken ulynyń amandyǵyn tilep, naýryz kelgen kúni as daıyndaıdy eken. «Qıandaǵy qydyryma, Ertaýdaǵy ulysqa jar bol, jasaǵan!» dep qazan asyp, «qara qazan, sary balanyń yrysy» dep jeti aıaq sý quıady. Dám-tuzy taýsylmasyn, qazannan qaspaq ketpesin» dep bıdaı men tuz salady. «Aq tileýimniń aıǵaǵy» dep qatyq pen jarma qosady. «Qydyrym ata-babasynyń jolyn qýyp, sadaǵy sartyldap, semseri jarqyldap, saýyt kıip ketken edi» dep, soǵymnyńshekesin, kári jiligin salady. «Qydyrymnyń bes qarýy tolyq bolsyn, elimniń tórt túligi saı, tóńiregi túgel, tórt qubylasy teń bolsyn» dep tórt kesek maı qosyp, sabyrmen qaınatady eken. Mine naýryz asy osylaı paıda bolǵan-mys.
Naýryz jyl basy ári páktik kúni
«Qys pen kóktem qaýyshady,
Sýyq pen jylylyq aýysady.
Qatyp qalǵan toń jibıdi,
Tońyp júrgen óń jylıdy. . .
Renishter eskerilmeıdi,
Jábirleýge des berilmeıdi». Bul halyq jyrynda aıtylǵan naýryzdyń alǵy bitimi. Bul kún-jer betine jaqsylyq uıalaǵan, jyl basy jylqyshy torǵaı kelgen kún. Kók qut kózin ashyp, jer ananyń keýdesi jibip, Samarqannyń kók tasy erigen kún sanalady. Halyq uǵymynda naýryz jyl basy bolǵandyqtan, eski jyldaǵy renish, jańa jylǵa jalǵaspaýy tıis. Aǵaıyndar osy kúni bir dastarqanda bas qosyp, kóp kójeden (naýryz kóje) ishe otyryp, burynǵy ókpe-nazdaryn keshirisip, dostasyp qol alysady.
Naýryz – teńdik kúni
«Kún men tún teńeledi,
Ul men qul teńeledi.
Qyz ben kúń teńeledi,
Ulylyq pen kishilik janasady.
Baı men jarly jarasady,
Han qarashanyń halyn uǵady.
Qarasha hannyń tórine shyǵady».
Baıyrǵy naýryzdyń halyqtyq sıpaty osyndaı. Al qazirgi kezde osynyń qanshasy atqarylyp júr?
Naýryz – tazalyq kúni
«Kıimniń kiri arylady,
Buıymnyń shańy qaǵylady.
Qoralardyń qaqpasy ashylady,
Kóń- qoqyr atyzǵa tasylady.
Aýla, úıler tazartylady,
Aınala jańartylady».
Bul kúni aýyl tirligi kúndegiden ózgeshe bastalady. Tabıǵatta, adam tirshiligi de qystaı barlyq las dúnıeden tazarýy tıis. Barlyq adam qarbalastyqqa túsedi. Balalar úı mańyn sypyryp, qystaıǵy jıylǵan kóń-qoqysty tazalasa, qyz-kelinshekter syrmaqtardy qaǵyp, kir jýyp, úı tazalap, ydys-aıaqtardy jarqyrata súrtip, otpen alastaıdy.
Naýryz – eńbek kúni
«Bulaq bitkenniń kózi ashylady,
Usta bitkenniń kórigi basylady.
Aınalaǵa tal egiledi,
Kókirekterge nur sebiledi» .
Naýryz kúni erler qoldaryna ketpen-kúrek, qyz-kelinshekter bal-baýyrsaq, qurt-irimshik, pysqan et alyp dalaǵa shyǵyp, tóńirektegi bastaý, bulaqtardyń kózin ashyp, ózen, bulaq boılaryna aǵash egedi. Ájeler shyqqan kúnge taýap etip, arshylǵan bulaq kózderine maı quıyp, jas kelin jańa egilgen aǵashtarǵa aq búrkedi. Keshegi babadan, mıras bop qalǵan aınymas josyndy Qytaıdyń Gansý ólkesindegi Aqsaı qazaq avtonomıaly aýdanyndaǵy qandastar áli kúnge deıin jalǵastyryp keledi.
Naýryz – toqshylyq kúni
«Abdyranyń aýzy ashylady,
Súriniń sońy asylady.
Qazan ottan túspeıdi,
Árúı arnaıy kóje isteıdi.
Alǵashqy ýyz qatyrylady,
Sońǵy sorpa sapyrylady».
Naýryz kúni qam-qaıǵy umytylyp, barlyq adam shat-shadyman bolady. Ár bir shańyraq jyly-jumsaǵyn qazanǵa salyp, kóp kójesin shymyr-shymyr qaınatyp, qalyń qaýymǵa dám tatqyzady. Balalar men jastar jaǵy úlkenderge erekshe syı-qurmet kórsetip, aq batasyn alýǵa tyrsady. Úlkender el men jerge ıgilik tilep, aǵynan aqtaryla bata berip, barlyq adam mereke shattyǵyna birge shomady. Bul kúni balalardan qarttarǵa deıin bir dastarqanda qatarlasa otyryp, «jaqsy as qalǵansha, jaman qaryn jarylsyn» dep naýryz kójeden toıa ishedi. Shejire, qısa-dastan aıtyp, kóńil kóteredi. Aq saqaldy atalar men aq samaıly ájeler berekeniń sózin sóılep, joq-jitik, qıynshylǵy bar jandarǵa kómektesýge nasıhattaıdy.
Naýryz – tilek kúni
Naýryzda dalanyń teriskeıi men kúngeıinen maıqara jýsannyń ıisi ańqıdy. Tabıǵat jadyramaı, jany jaı tappaıtyn halyq jylaı aqqan qar sýlarynan mol rızyq tileıdi.
Naýryz toıynyń salty boıynsha, úlken-kishi demeı ónerlerin ortaǵa salyp, ulys kúnin máre-sáre qarsy alady. Darqan tabıǵatpen etene halyqtyń rýhanı ómirinen týyndap, qaımaǵy buzylmaı saqtalyp kelgen ásem án, kúmbirli kúı, alýan bı saǵynysyp kórisken aýyldastardy bir jasatyp, naýryz toıynyń qyzyǵyna batyrady. Aıtys, kókpar, qyz qýý, teńge ilý, nysana atý syndy qazaqy sport oıyndary da jurt júregine shýaq syılaıdy.
Qýanysh İLIAS
6alash usynady
