Óteıboıdaq Tileýqabyluly – qazaq halqynyń ǵulama ǵalymy, qara úzgen shıpageri, 15-ǵasyrdyń uly danyshpany, medısına ǵylymynyń negizin salýshylardyń biri. 1388-1478 jyldar aralyǵynda ǵumyr keshken, onyń ómir keshirmelerin aıtý úshin aldymen ózi jazaǵan «Shıpagerlik baıanǵa» toqtalýǵa týra keledi.
«Shıpagerlik baıan» - qazaq mádenıetiniń asyl murasy, ultymyz tarıhynda sırek kezdesetin, uly ǵylymnama, ol tek shıpagerlik jaǵynan emes, dárigerlik, bıologıa, til ǵylymy, mádenıet, tarıh, minezdeme ǵylymy (psıhologıa), keńestik ǵylymy (astyronomıa), salt-sana ǵylymy, taǵy basqa jaqtan qyrýar bilim, qundy málimet beretin asyl qazyna.
«Shıpagerlik baıandy» Óteıboıdaq Tileýqabyluly shamamen 1458 jyldardan bastap 1472 jyldar aralyǵynda Áz-Jánibek hannyń jarlyǵymen hannyń aqordasynda arnaýly saraıda jazǵan eken. Biraq ol óz dáýirindegi dinniń shektemesi, nadandyq pen qara túnek qoǵamnyń kedergi bolýy, ári Áz-Jánibek hannyń ólimi sebebinen baspa betinde jaryq kóre almaı 5 ǵasyrdan artyq ýaqyt qupıa saqtalǵan.
Jasy 85 ten asqan bolsada ómiriniń sońyna deıin, «Shıpagerlik baıannyń» baspa betinde jaryq kóre almaýy, qoljazba boıynda qalǵanyna qatty ókingen ǵalym:
Oı, dúnıe-aı! iske aspady,
Armanym qaran qaldy,
Shyń basyna shyǵarda arandaldy.
Óteıboıdaq qoıypty atymdy ákem,
Jaman at, jaman yrym mazamdy aldy,
Qalmady urpaq Óteıboıdaq aıandaldy,
Meni óshirmes shıpalyq baıan qaldy.
Buda meniń urpaǵym jón bilgenge,
Tilkimmenen jalǵasqan baıan qaldy. - dep ol menen urpaq qalmasada kúnderdiń kúninde, meni álemge áıgileıtin «Shıpagerlik baıanym» artymda qalmaq, bul suńǵylyqtar qadyryn bilip ustansa qanǵysyz bulaq, qadyryn bilmese ot basy aıaqpen tozatyn týlaq degen eken.
Halqymyz osy asyl qazynany 1994 jyly jeltoqsanda tuńǵysh ret Shınjıań ǵylym-tehnıka baspasy jaǵynan basyp taratylyp, Óteıboıdaq atamyzdyń asyl armany oryndaldy. Qazaq mádenıetiniń bıik shyńy bolǵan «Shıpagerlik baıan» dúnıeni dúr silkindirip, ólgenimiz tirilip, óshkenimiz janǵandaı búkil el halqyn qýanyshqa bóledi, 1997 jyly ulyttyq ister komıteti jaǵynan 3-kezekti Qytaı ulyttyq kitaptardy baǵalaýda 1-dárejeli syılyq enshiledi.
Al ózimizge buzylmas zań bolyp qalyptasqan, osy kúnge deıin jalǵasqan 7 ataǵa deıin qyz alyspaý dástúrimizdi Óteıboıdaq atamyz tapqyrlap, ǵulama ǵalym Áz-Jánibek hanǵa bultartpas zań ǵylym bekitip, bylaı dep ǵylymı túsinikteme jasapty: 7 atadan aspaǵan adamdarda óz rýlarynan qyz alysqanda qan ýylmalyq kóp kúriledi, týǵan bala zerek bolmaıdy, tuqym qýalaıtyn aýyrý ekenin, tipti urpaqtyń saý deneli bolmaýyda múmkin. Sondyqtan qol, kóz, muryn, 7 (segizinshi) atadan asqan adamdar ǵana ózara qyz alysyp qudalaspaǵy sharyt. Otyz-qyryq ata aralasa urpaq aqyldy bolmaq, syrt elden qyz alsa urpaǵy ónerpaz, zeıindi, ańǵarymdy bolmaq, sondyqtan qanymyzdy taza saqtap, sapaly urpaq qaldyrý úshin 7 ataǵa deıin qyz alysýǵa bolmaıdy – degen, egerde zań-jarlyqqa boısynbaǵandar bolsa atqa súırep nemese erli-zaıyptylardyń basyn alyp, sol kezden bastap qatań atqarylǵan, sol 7 ataǵa deıin qyz alyspaý asyl zańymyzdyń arqasynda osy kúnge deıin taza qandy jaqsy urpaq bolyp qalýdamyz.
Óteıboıdaq atamyz budan basqa sheshek aýyrýynyń ekpesin (vaksınasyn) eń alǵash oılap taýyp halyqty, qyzylshadan, sheshekten aman alyp qalǵan, sýyq júriske qatań tyıym salǵan, tuńǵysh ret adam múrdesin borshalap, syrtqy jáne ishki 12 múshesine at qoıyp shyqqan, deneniń sýsyzdanýy qannyń qoıýlanýyn týdyratynyn, sý jetispegende adam ómirine qaýyp tónetinin, sýdyń adam denesine kem bolsa bolmaıtyn anyqtap kórsetip bergen. Bir jyldy dál 12 aıǵa bólip sol aıda týylǵandarǵa minezdemelik sıpat berip otyrǵan. Taǵy basqa kóptegen ǵylym-bilim zerttep artqy urpaqqa qaldyryp ketken.
6alash usyndy
