Qytaıdyń Altaı aımaǵy Býryltoǵaı aýdanynda turatyn otashy Máýlishárip Qapaulynyń «Qazaq emshiligi» atty kitabyndaǵy synyqshylyq týraly jazbalarynan úzindi.
Buǵana býynyn salý jáne synyqty tańý ádisi
Buǵananyń synýy nemese ornynan taıýy bolsyn, munda bastysy ıyqty artqa qaraı tartyp turyp, shyqqan nemese synǵan buǵanany qolmen ornyna salý ádisi qoldanylady.
Buǵananyń synyǵyn tańý nemese ornynan taıýynyń salynýy óte ońaı. Alaıda, ony turaqtandyrý qıynyraq bolady. Sondyqtan buǵananyń aldyna aǵash qalyp salyp tańsa da nemese eki ıyqtan artqa qaraı tartyp, jaılap ornyna salsa da bolady.
Toqbas jilikti ornyna salý ádisi
Toqbas jiliktiń kóbinese orta bólegi kóbirek synady, keıde tómengi ushy nemese moıyny da synady.
Meıli, qaı kólemi synsa da, aldymen synǵan oryndy tolyq belgilep, sol jerge dál keletin aǵash qalypty ólshep jasap, maqta salyp, dákimen orap, daıyndap qoıamyz da salýdy bastaımyz. Onan soń qara shaıǵa tuzdy kóbirek salyp jaǵyp, ýqalap, sıpaımyz.
Ádette, súıek synýy – short syný, qıǵash syný, jarylyp syný, oımaq baýlanyp syný dep bólinedi. Meıli, synýdyń qaı túri bolsa da, sormaqtaǵa istetiletin tuzdy sháıdi kóbirek jaǵyp, sińdirip, aýrýyn basyp alyp, otashy mertikken adamnyń denesin ózine qaraı tolyq úılestirip, tartyp salý kerek.
Munda mertikken adamdy otyrǵyzyp, synǵan orynnyń bas jaǵynan bir adam, aıaq jaǵynan bir adam jaýlyq nemese oramaldy baılap alyp, bir qalyppen bosatpaı jalǵasty tartady. Tómengi jaǵyndaǵy adam negizgi tartýshy adam esepteledi. Ol alaqandy aldyńǵy jaqqa qaraı jarym alaqan etip, tartý baǵyty boıynsha alǵashynda aqyryn, sońynan birtindep bostapaı qatty tartady.
Otashy synǵan orynnyń etin qatty ysqylap, sylaıdy ári tolyq túsiredi. Bul kezde otashynyń tartý óneri basty orynda turady. Tartý jaqsy bolsa qystyrylǵan etter shyǵyp ketedi. Tartyńqyrap, arasyn ashyp baryp, qoıa bergen synyqtyń ornyna túsýi jaqsy bolady. Synyq ornyna tolyq tústi degenshe tartýshylar sol boıynsha tartyp turady.
Otashy tuzdy sháıdi kóbirek jaǵyp, ysqylap, sylap baryp sormaqtany tegis jaıyp, jumsaq shúberekpen qatty oraıdy. Onan soń tańýǵa daıyndalǵan aǵashtardy reti boıynsha qoıyp, joǵary, orta, tómen jaǵynan úsh jerden baılap tańady. Tańyp bolǵan soń tartýshylar birtindep bosatady. Baılaý óte qatty nemese bos bolmaýy kerek. Alǵashynda mertikken adamdy kúzetý kerek. Mertikken adam shoshymaı, jaqsy uıyqtasa bul synyq sátti tańyldy degen sóz.
Ádette ornyna túsken synyq nedáýir isedi. İsigi kókshil bolmaıdy. Eger mertikken adam shoshynyp uıyqtamasa, isik ulǵaıyp kógerse, synyqtyń ornyna túspegendigi ári óte qatty tańýdan boldy dep qarap, jumysty qaıta bastan jasaýǵa týra keledi.
Mertikken adam tynysh bolyp, isik ulǵaımaǵan bolsa, 5-7 kúnde bir ret bosatyp, teńshep, sylap otyrý kerek. Jalpy alǵanda eresek adamdar bir jarym, eki aı mólsherinde baldaqpen abaılap júrse bolady.
Shyntaq býynyn salý jáne synyǵyn tańý ádisi
Bul kóbinese qaıyrylý, buralý, shyntaqtaı jyǵylýdan bolady. Býyn shyqqandyǵyn turaqtandyrǵannan keıin otashy shyqqan shyntaq býynyn járdemshi eki adamǵa tartqyzyp, salyp, laıyqty qalyńdyqta orap, moıynǵa asyp qoıady.
Shyntaq synyǵynda ádette kári jiliktiń shyntaq býyn jaq aıdarshasynyń synýy kóp kezdesedi.shyntaq synyǵyn synǵan oryndy naqty belgilep alyp,tańǵysh qalypty daıyndap, eki jaǵynan tartyp salady.
Toqbas jilik pen kári jilikti aıaǵynan oramalmen baılap alyp, alaqandy ústine qaraı birtindep tartyp, burynǵy saý baǵytyna keltiredi ári qoldy doǵa pishininde ántek ıip sál tartady. Tartyp túsirgennen keıin túzep tańyp, 7 kúnde bosatyp, býyndy laıyǵynda árekettendirip baryp, býynyn ıip tańady.
Óıtpegende qol qısyq bolady nemese shyntaq doǵa pishininde ıilip, jazylmaıtyn bolyp qalady, buǵan tótenshe nazar aýdarý kerek. Túzep, doǵa pishininde birneshe ret qaıtalap tańý kerek.
Daıyndaǵan: Ularbek Dáleıuly
