Qazaqtyń otashylyq (synyqshylyq) óneri álemde sırek kezigetin ǵajap óner. Qytaıdyń Altaı aımaǵy Býryltoǵaı aýdanynda turatyn Máýlishárip Qapauly – osy ónermen myqtap aınalysqan emshi. Tómende sol emshiniń «Qazaq emshiligi» degen kitabynan synyqshylyq týraly jazbalaryn jarıalaýdy jón kórdik.
Synyqshylyq – qazaq emshiliginde tótenshe damyǵan. Ol qarapaıym, ońaı ári tez jazatyn, tán azabyn tartqyzbaıtyn ǵylymı júıesi kúshti, uzaq ýaqyt synnan ótip, turaqtanǵan ǵylym esepteledi.
Otashylyq (synyqshylyq) kózben kórip, qolmen ustap isteıtin jumys. Otashylyqta súıek tańý, býyn salý qatarly jumystar ǵylymı, júıeli, basqyshty túrde júrgiziledi.
Qol-aıaq (uzyn súıek) synyǵyn tańý nemese shyqqan býyndy ornyna salýdyń ortaq ereksheligi – tartý. Tartýda onyń baǵyty týra bolýy, baıaý tartýdan birtindep qatty tartý, synyq nemese shyqqan býyn aralyǵyn málim mólsherde sozyp baryp, qoıa berip ornyna túsirý basty orynda turady. Munda ettiń qystyrylýy bolmaıdy.
Máýlishárip Qapaulynyń jeke muraǵatynan
Synyq nemese býyn ornyna tústi dep mejelegende ony ekinshi jaǵymen salystyrý kerek. Mysaly, oń qol synǵan bolsa, sol qolmen salystyryp baryp tańý kerek. Tańý barysynda synǵan orynǵa qaraı aǵashty laıyqty juqalap shaýyp, qalyp jasaǵan jón. Synyqqa keletin jaǵyna maqta nemese túıe júnin tegis eki jaq ushyna asyra qoıyp, syrtyn juqa shúperekpen orap qoıady.
Synyqty salǵan soń qara shaı, tuzben tolyq sylap, bostaý etip orap baryp, syrtynan súıemeldeý maqsatynda jańaǵy aǵash qalyptarmen tańamyz. Munda 5-6 parsha aǵash qalyp daıyndalady. Uzyn-qysqalyǵy laıyqty bolýy, otashy ózi jóndeýi nemese sheber adamdarǵa jasatýy kerek.
Býyndy salýda býyndy ornyna qaraı tartyp baryp, baǵytyna qaraı ıip, áreket mólsherin baıqaý kerek. Mysaly, shyntaq býynyn salǵanda, tartyp ornyna túsken soń ishke qaraı ıip, áreketin baıqaý ári ekinshi shyntaq býynymen salystyrý kerek.
Parshalanyp synǵan súıekti salǵanda qan toqtatýmen birge óte usaq súıekterdi alyp tastap, jaraqattanǵan oryndy ashyq qoıyp, anjy ótkizip tańý kerek. Sondaı-aq tartýdy, ysqylaýdy laıyqty qoldaný arqyly synǵan súıek pen ettiń buzylýyn aldyn alatyn qosymsha emdeý jolymen ushtastyra bilý kerek.
Bas súıektiń synýyn ádette kóp keziktirmeımiz. Keıde bastyń jigi ashylýy sıaqty jaǵdaılar baıqalsa, bas terini syrtqa qaraı tartyp baryp, ashylǵan jikti jaqyndatyp nemese tıgizip baryp, orap tańady. Tańǵanda óte qatty baılamaý ári óte qalyń tańyp, qomyttamaý kerek.
Moıyn býynyn salǵanda, shuǵyl tartpaý, kóp ýqalap sarysýyn taratyp, kóbirek sormaqta tartý arqyly baıaý sozyp-tartyp, birtindep ornyna túsirý tıis. Shyqqan moıyndy qatty uryp túsirmeý, tipti qatty baspaı, óz joly boıynsha baıaý, birtindep tartý kerek. Tartý baǵyty jalǵasty bolýy, baıaýdan kúshtirek bolyp, bosatyp almaý kerek.
Qysqasy, kóp ýqalap, baıaý tartyp, birtindep sozyp, tartý rettiligi týra bolýdaı zańdylyqtardy durys ıgergen jón. Munda julyn irkilýdeı qaterli zardaptar týatynyn bilýimiz kerek. Býyn ornyna túskennen keıin sormaqta tartyp, jyly orap qoıý kerek.
Omyrtqalardyń (arqa, bel omyrtqalary) synýyn nemese ornynan taıýyn tańýdy sol jerdiń óz tusynan salý nemese tańý kerek. Bas nemese aıaqtan tartýǵa múlde bolmaıdy. Bulaı tartý – julynnyń sozylýyna ákelip soǵady. Mundaı jaǵdaıda naýqas adamnyń ómirine qaýip tónedi.
Synǵan súıek tańylǵan soń mertikken adamdy qozǵaltpaı, juqa salynǵan túzý taqtaı tósekke shalqadan jatqyzý kerek. 10-14 kún mólsherinde aýnatyp turýǵa, basqa qyrynan jatqyzýǵa bolady.
Qabyrǵa súıekter synǵanda ony tartpaý kerek. Tek qumyra nemese torsyqty birneshe ret kúshpen úrletip, mólsherli ornyna barǵanda jalpaq bylǵarymen jelimdep tastaǵan jón.
Urshyq býyny shyǵý kóbinese syrtqa qaraı bolady. Ony salǵanda sozyp tartý men qolmen basyp túsirýdi ózara ushtastyrǵan jón. Býyny shyqqan nemese synǵan jambas súıek bolsa, jambasqa týralanǵan aǵash qalyp jasalýmen birge, bel jáne shap jaǵyna keletin ólshemdi qalyp jasap, jambastyń qozǵalmaı turýyna múmkindik etkende ǵana býyn taıý menese synyqty aqaýsyz jazýǵa bolatynyn eskergenimiz jón.
Iyq býynyn salǵanda sózsiz ornyna týra salýmen qatar jaqsy bolýy, tańǵanda qoltyqtan kótere tańyp, ıyqtyń ádetegi býyn shyǵýyn salýmen birge asý ýaqyty 30 kúnen kem bolmaýy kerek. Óıtpegende oınamaly bolyp ketedi. Buǵan asa mán berý kerek.
Buǵana býynynyń shyǵýy nemese synýy bolsyn, tek ornyna túsirip, súıemeldep qoısa boldy, ózdiginen jazylyp ketedi.
Shyntaq býyn shyǵý nemese synýyn óte kóńil qoıyp, ornyna salý jáne tańý kerek. Alǵashynda túzýlep tańý, 5-7 kúnnen keıin ishine qaraı ıip tańý kerek. Osylaı birneshe ret qaıtalaý tıis. Óıitpegende qol túzý bolyp nemese ıilip qalady. Mertikken adam jazylǵan soń túzý ustaý nemese ıiý áreketin kóbirek istegen jón, buǵan múlde selqos qaraýǵa bolmaıdy.
Alaqan, taban býyndarynyń shyǵýy nemese baqaıshyqtardyń synýy bolsyn, barlyǵynda ornyna túsirgen soń, tańatyn aǵash qalypty qol bolsa qoldyń syrtyna, taban bolsa, tabannyń astyna keltirý kerek ári tańý ýaqyty uzaǵyraq bolǵany jón. Ádette qol barmaqtary, aıaq baqaıshyqtary mertigýi kóbirek kezdesedi, bulardyń súıeginiń jetilýi óte baıaý bolady. Uzyn súıekterge (jilikke) bul uqsamaıdy. Ádette 6 aı mólsherinde tolyq qalpyna kelip bolady.
Jaq súıekteriniń synýy ornyna keltirilgen soń, syrtyn qalyppen tańyp, ishin tot baspaıtyn sym temirlermen astyńǵy, ústińgi tisterden matap, týralap baılap tastaý, tamaq bergende qýatty taǵamdardy suıyq qylyp ishkizgen jón. Buǵan kem degende 40 kún ýaqyt ketedi. Ádette balalardyń súıegi tez jetilip, 2 apta aınalasynda súıek ilinedi, bir aıda jazylady. Jastar men orta jastaǵylardyń súıegi 40 kúnde ilinip, 100 kúnde qalpyna keledi. Qarttardyń súıegi mort bolǵandyqtan, 100 kúnnen 120 kúnge deıingi ýaqytty qajet etedi.
Daıyndaǵan: Ularbek Dáleıuly
