«Paıǵambar medısınasy» kitabynan yqshamdap aýdarǵan: Jarqynbek Tuqbıuly
Kitap avtory: Saýdıarabıalyq ıslam tanýshy, ǵalym Ibn Haıým ÁL-JAÝZI (1292-1349)
Paıǵambar musylmandarǵa indet aýmaǵyna kirmeýin buıyrdy «Buharı Hadıster jınaǵynda» Ibn Úsámá aıtýynsha, Paıǵambarymyz: «Oba – ol lastyq, al Alla obany Izraıldegi bir qaýymǵa jiberdi» – dedi. (taǵy bir aıtylymda «senderden burynǵy bir qaýymǵa jiberildi» delingen). Eger siz bir jerde oba týraly estigen bolsańyz, onda ol jerge barmańyz. Eger siz turǵan jerde oba baıqalsa, siz odan saqtaný úshin syrtqa qashpańyz.
«Buharı hadıster jınaǵynda da Alla Elshisiniń: «Obadan qaıtys bolǵan barlyq musylmandar sheıt» delingen.
Til ǵylymy turǵysynan alǵanda – oba bir aýrýdyń ataýy. Medısınalyq turǵydan alǵanda oba janyńdy jalmaıtyn qaterli dert, juqtyrǵan adamdy qatty azapqa salady. al juqtyrǵan dene músheleri qysqa ýaqyttyń ishinde qaraıady, kógeredi nemese talaýraıdy, buzylyp shirıdi. Oba, ádette, qoltyq asty, qulaqtyń arty, murynnyń ushy nemese deneniń basqa jumsaq tinderinen bastap juǵymdalady. Aısha rıýaıat etýinshe, ol Paıǵambardan oba týraly suraǵanda, Paıǵambarymyz: «Qursaq pen qoltyq astyndaǵy túıe bezi tárizdi bez», – dedi.
Jumsaq tinder ınfeksıalanyp irińdese,máselen qoltyq asty men qulaq artynan baıqalsa oba indetinen ınfeksıalanǵan bolýy múmkin. Oba buzylǵan qannan týyndaıdy. Al qannyń buzylýy ınfeksıaǵa ushyraǵan kemirgish janýarlardyń denesinde bolatyn aýrý qozdyrǵyshtardyń juǵymdalýynan paıda bolady. Infeksıalanǵan qan aǵzanyń barlyq múshelerine yqpal jasaıdy, ınfeksıalanǵan dene múshesinen keıde iriń nemese qan aǵady. Mundaı jaǵdaıda ınfeksıalanǵan qan qatysty dene múshelerine jetkende, máselen júrekke barǵanda qusý aqyl esinen aıyrylý, júrek soǵýy jıileý sıaqty belgiler paıda bolady. Oba júrekke buzylǵan ýly qandy tasymaldaǵanda, ómirge qaýip tóndiretin ınfeksıa týyndaıdy, ásirese, aǵzadaǵy jumsaq tkandarmen (ulpalarmen) birigip ınfeksıaǵa ushyraǵanda.
Infeksıalanǵan qan ýytty bolǵandyqtan, ony aǵzadaǵy ár organ qabyldamaıdy. Al keıbir álsiz músheler ony amalsyz qabyldaıdy. Eń qorqynyshtysy oba, ádette, qulaqtyń artyna jáne qoltyq astyna shabýyldaıdy. Óıtkeni bul oryndar adam denesiniń mańyzdy múshelerine jaqyn ornalasqan (munda lımfa tinderi shoǵyrlanǵan – redaktordyń eskertpesinen). juqpaly lımfa bezi obasy (qara ólim dep te atalady) emdep saqaıtý (saýyqtyrý) salystyrmasy joqqa teń. Al qyzyl jáne sary obalar onsha qaýipti emes, sebebi aýrý ádette lastanǵan óńirlerde órbıdi, sondyqtan «oba» dep atalady. Kez-kelgen juqpaly indettiń jalpy ataýy retinde qoldanylady.
«Juqpaly indet» termıni «obaǵa» qaraǵanda jıi kezdesedi. Ár oba juqpaly indet, biraq ár juqpaly indet oba emes.
Obamen juǵymdalǵan dene múshesinen ınfeksıa paıda bolyp irińdeıdi jáne qaterli isik paıda bolady. Meniń oıymsha, bul aýrý belgileri dárigerler baıqaı alatyn Obanyń keıbir belgileri ǵana.
«Oba» sóziniń úsh túrli maǵynasy bar:
Birinshiden, dárigerdiń baıqap, tirkegen aýrýy.
Ekinshiden, obadan týyndaǵan ólim-jitim. Paıǵambar aıtqandaı: «obadan ólgen musylmandar - sheıitter».
Úshinshiden, bul oba aýrýynyń órshýiniń sebebi hadıste de bylaı túsindirilgen: «Oba – bul lastyqtan paıda bolady, Alla bul Obany Izraıldegi belgili qaýymǵa jiberdi», – delingen. Al taǵy bir aıtylymda ıaǵnı «ımam Ahmad hadıster jınaǵy» kitabynda oba «Jyn qaqqan aýrý» dep te sýrettelgen jáne Paıǵambar oba «paıǵambarlardyń duǵasy» dep te aıtqan.
Dárigerler bul teorıalardy dáıekti dálel retinde qaramaǵanymen joǵaryda aıtylǵan obanyń paıda bolý sebebin joqqa shyǵara almaıdy. Paıǵambarymyz bizge kózimiz jetpeıtin kómeski bolmystardyń syryn ashty. Al dárigerler obanyń saldarymen kúresýde. Alaıda, osylaı bola tursa da belgili bir maǵynadan alǵanda, dárigerler biletin oba aýrýynyń belgileri de olarǵa obanyń rýhpen qatysy joq ekenine eshqandaı dálel keltire almaıdy. Óıtkeni adamnyń jany men táni kez bolatyn aýrýlar men ólim ortasynda úlken baılanys bar.
Tek sana-sezimi tómen adamdar ǵana jannyń adam tánine jáne adamdyq qasıetine yqpal etetinin joqqa shyǵarady. Juqpaly indet taralǵanda nemese aýa lastanǵanda, Alla adamnyń rýhyna (janyna) belgili kúsh beredi. Adam aǵzasy lastanǵan zattardan týyndaǵan aýrýlarmen aýyrǵan kezde, ásirese qan, mánı sýy nemese ót suıyqtyǵy ınfeksıalanǵan kezde jan adam aǵzasyna belgili áser etedi. Túrli emosıonaldyq aýytqýlar men aýrýlarǵa tap bolǵan kezde denedegi qara energıalar deneni meńgeredi. Tek naýqas adamda Allany eske alý, Alladan duǵa tileý, zeket berý jáne Qurandy jattaý sıaqty úlken kúshpen qarsy turǵanda ǵana, perishtelerdiń kómegimen qara energıaalardyń keri áserin jeńip shyǵady.
Biz bul ádisti óte kóp ret qoldandyq, jáne aýrýdyń alǵashqy kezeńderinde adam aǵzasynan zıandy zattardy shyǵarýda osy oń energıalardyń zor áserine kýá boldyq. Allanyń qalaýymen bul ádistiń sátsiz bolǵan kezi óte az. Adamdar shaıtannyń azǵyrýyna túskenin sezgen kezde, olar joǵaryda aıtqanymyzdaı izgi amaldarmen aınalysý kerek. Óıtkeni bul izgi amaldar qara energıalarmen pasıv kúshterge qarsy turady jáne joıa alady.
Alladan pana tileıtin adamdar úshin bul eń jaqsy emdeý ádis. Al Alla qalamaǵan adam bolsa onyń júregi bul izgi amaldardan alshaq bolady. Mundaı em de oǵan qonbaıdy.
Allanyń qalaýyna sáıkes, biz bul taqyrypty Allany eske alý Allany zikir etý jónindegi mazmunda tereńirek talqylaımyz. Quran oqý, Paıǵambarlardyń jasaǵan duǵasyn jasaý, Allany eske alý men izgi amaldar jasaý syndy erekshe tásilder arqyly da emdelýge bolady. Taǵy bir aıta ketetin jaǵdaı: dárigerler taǵaıyndaǵan reseptik dáriler men halyqtyq em-domdardy salystyrýǵa bolmaıtyny sıaqty Paıǵambar medetsınasy men jaıshylyqtaǵy medetsınanyń da úlken aıyrmashylyǵy bar. Osy kózqarasty keıbir dárigerler de moıyndaıdy jáne rýhanı áserdiń aǵzaǵa jasaıtyn yqpalyn, sondaı aq ıslamdaǵy qulshylyq ǵıbadattardyń joǵary ónimge ıe dári-dármekterden de jaqsy kómektesetinin kóp jerde baıan etedi. Bul rýhanı kúsh jan alǵysh ýly dárilerdiń áserin de joıyp jiberetin qýatqa ıe.
Biz zıandy gazdar obany qozdyratyndyǵy jaıyndaǵy shyndyqty basa aıtýymyzǵa týra keledi. Bir jyldyń ár qandaı mezgilinde atmosfera aýrý qozdyrǵyshtarmen lastanǵanda aǵzanyń aqaýsyzdyǵyna qaýip tóndiredi. Bul kóbinde jazdyń sońy men kóktemde bolady. Óıtkeni jaz boıy aǵzada jınalǵan shuǵyl sıpatty ót suıyqtyǵy qaldyǵy jaz sońynda tolyq ydyramaıdy da kúz maýsymy kelip, aýa raıy salqyndaǵanda jaz boıǵy aǵzada jınalyp, tolyq ydyramaǵan qaldyqtar temperatýranyń joǵrlaýymen buzylady. Sondaı-aq shiritkish aýrýlardy qozdyrady. Ásirese, adam aǵzasy osy zattarǵa óte sezimtal bolǵan kezde, qaldyqtar men juqpaly zattar deneni aýrýǵa shaldyqtyrady.
Jyl esebi kóktemde, ásirese atmosfera jaǵdaıyn Gıppokrat: «Kúz jaman aýrýlar men ólim-jitim eń kóp bolatyn maýsym. Kerisinshe, kóktem – ólim jitim az bolatyn eń jaqsy maýsym» degen.
Hadıste: «Nadjm (juldyzdar nemese ósimdikter) paıda bolǵan kezde, indet sol jerden joıylyp ketedi»
Bul aıaatta kóktem mezgili aıtylyp otyr, óıtkeni ósimdikter búr jarǵan kezde juqpaly indetter joıylyp ketedi. Sholpan týǵan mezgil men tań aldynda qaıta sóngen kezde aýrý asqyna túsedi. Atamımı «Bolmystyń syry» atty kitabynda: «bir jylda adam ómirine eń qaýipti eki mezgil bar, ıaǵnı sholpan tań aldynda sóngen mezgil, endi biri kún uıasynan shyǵar aldyndaǵy sholpannyń Shyǵystan kóterilgen mezgil. Bul ekimezgil de kóktemniń sońǵy kezin meńzeıdi. Osy eki mezgildegi sholpan týǵan sátte onyń sóngen sátine qaraǵanda adam ómirine keletin zaýal azdaý bolady.
Ibn Hatıba bylaı deıdi: «Meıli qaı mezgil bolsa da shoq juldyz (Ejelgi grek astronomıasynda bul juldyz sholpan dep te atalǵan. Arabtar muny ál dýraýýa dep ataıdy) týǵan jáne sóngen sátinde adamdar men túıelerge oba taraıdy. Onyń sóngen sáti paıda bolǵan sátine qaraǵanda qaterli bolyp keledi.
Joǵarydaǵy hadıske qatysty taǵy bir kózqaras, olardyń túsinigindegi juldyz – shoq juldyzdy (sholpan) meńzeıdi, al munda aıtylǵan juqpaly indet bolsa –aǵashtar men jemisterdiń qys pen kóktemde shaldyǵatyn dert-derbezin meńzeıdi. Shoq juldyz (sholpan) sóngen kezde ósimdikter men jemis-jıdekter dert-derbezge shaldyqpaıdy. Paıǵambarymyzdyń pyspaǵan jemis jıdekterdi satýǵa jáne satyp alýǵa tyıym salýynyń sebebi osynda jatyr.
Paıǵambarymyz musylmandardy indet taraǵan óńirlerge kirýge tyıym saldy. İndet taraaǵan oryndarda bolǵan jaǵdaıda sol óńirden shyqpaýǵa Nasıhattady. Bul eń jaqsy saqtaný sharasy, óıtkeni indet taraǵan óńirge kirgende indet juqtyrý qaýipi joǵary bolady. Bul beıne ormanda jyrtqysh ańdardyń baryn bile tura sol qaterge basyn baılaǵanmen birdeı. Bul din úkimderin bile tura oǵan qulaq aspaǵandyq. Esti pende qulaǵaly turǵan daýaldyń astyna otyrmaıdy. İndet taraǵan óńirden alys júrý allanyń adamdarǵa kórsetken eń ónimdi saqtaný sharasy. Adamdar indet taraǵan óńirden alystaǵanda jáne bylǵanǵan atmosferadan aýashalanǵanda ǵana indetten saqtaný maqsatyna jetýge bolady.
Paıǵambarymyzdyń indet taraǵan óńirdegi musylmandardy sol óńirden shyǵýǵa tıim salýynda eki túrli sebep bar.
Birinshi, adamdardy Allaǵa senýge yntalandyrý, sol arqyly adamdardyń senimin shyńdap, Allanyń jibergen barlyq synaqtaryna sabyrlyq etýge shaqyrý.
Ekinshiden, medetsına ǵylymy indet taraǵan mezgilde indetpen juǵymdalmas úshin, aǵzany basy artyq dymqyldyqtan aryltyp, az tamaqtanyp deneni qurǵaq ustaýǵa nasıhat beredi. Mamandar dene shynyqtyrý men jýynyýdy da ýaqytsha doǵara turýǵa keńes beredi. Óıtkeni adam aǵzasynda kómeski zıandy zattar bolady. Shuǵyl dene áreketimen shuǵyldanǵanda jáne jıi jýynǵanda bul zıandy zattar jandanady ári aǵzadaǵy paıdaly zattarmen qosylyp denede aýyrýsynýdy týdyrady. Sondyqtan málim óńirde oba aýyrýy taraǵanda adamdar úshin eń jaqsy talǵam sol orynnan shyqpaı, denedegi zıandy zattardyń oıanýy men jandanýynyń aldyn alý bolmaq. Al indet taraǵan óńirden shyǵý adamnyń dene qýatyn saryp etedi. Mundaı jaǵdaıda joǵarydaǵy aıtylǵan eki túrli jaǵdaı da adam denesine zıandy.
Joǵarydaǵy kózqarastar atamzamannan bergi eń bedeldi medetsına mamandarynyń ustanǵan kózqarasy, bul ári paıǵambarymyzdyń nasıhatynyń da durystyǵyn dáleldedi. Paıǵambarymyzdyń Nasıhatyn oryndaý rýh pen tánniń aqaýsyzdyǵynyń kepili ekenin túsindiredi.
Múbádá bireýler: «paıǵambarymyz kezinde indetten qorǵaný úshin basqa jaqqa qashpaý deıtin kózqarasymen joǵarydaǵy túsindirmesinde qaramaqaıshylyq paıda boldy, endeshe, basqalaı sebeptermen (mysaly saıahattap shyǵý) indet taraǵan óńirden shyǵýǵa bolady, bul shektelmegen» dep suraı qalsa, bizdiń berer jaýabymyz: «meıli shıpagerler bolsyn, basqa adamdar bolsyn eshkim de indet taraǵan óńirdegi árqandaı qımyl árekettiń bári shekteledi dep aıta almaıdy. Óıtkeni adam qozǵalyssyz turaqty jaratylys emes. Biraq juqpaly indet órshigen sátte qajetsiz qımyl áreketterden tyıyla turýǵa nasıhat beremiz. Tek ǵana obadan qutylý úshin emes, indet taraǵan óńirden shyǵyp ketýge basqa da sebepter bolýy múmkin. Biraq, ondaı jaǵdaıda jan dúnıeniń tynyshtyǵyn saqtap, aǵzany dem aldyrý eń jaqsy talǵam bolmaq.
Munan da mańyzdysy, sol sáttegi jaǵdaıǵa sabyr saqtap, jan tánimen allaǵa berilý, taǵdyrǵa boısyný bolmaq.
Kúndelikti qareket qylmasa bolmaıtyn adamdar jóninen alǵanda, mysaly, ár saladaǵy jaldamaly jumyskerler, jáne jolaýshylarǵa búkildeı tynyshtyq saqtaý talap etilmeıdi. Tek qajetsiz júris turys pen İndet aımaǵynan shyǵyp ketpese bolǵany. Adamdardy indet taraǵan óńirden shyqpaýǵa buıyrýdyń artynda úlken parasattylyq jatyr, muny tómendegideı bir qansha jaqtan túsine alamyz.
Birinshi, zıan keltiretin jáne zıanǵa ushyraıtyn jaǵdaılardan saqtaný.
Ekinshi, densaýlyqty qorǵaý bul dúnıelik nıǵymetterden ıgiliktenýmen aqyrettik amaldardy oryndaýdyń negizgi sharty.
Úshinshi, adamdardyń Lastanǵan aýany simirip indet juqtyrýdan saqtaý.
Tórtinshi, indet juqtyrǵandarmen tikeleı janasýdan saqtanyp, ınfeksıaniń aldyn alý.
Besinshi, jan men tándi mıkrobtardyń juǵymdalýynan jáne qurapılyqtyń arbaýynan saqtaý, qurapılyqqa boı urǵan adam ońaı zıanǵa ushyraıdy.
Qorytyp aıtqanda adamdardyń indet taraǵan óńirge kirýin shekteý eń ónimdi saqtaný sharasy. adamdardy týylýy múmkin bolǵan qaýip-qaterden saqtandyrý.
Adamdardyń indet taraǵan óńirden shyǵýyna tyıym salý – allanyń buıryqtary men taǵdyryna baǵynýǵa úndeý bolyp tabylady. Birinshi buıryq adamdarǵa tárbıe berý men jol nusqaý, ekinshi buıryq Allanyń qalaýymen bolatyn árqandaı iske baǵynýǵa shaqyrý.
Sahıq hadısterden rıýaıat etilýinshe, Omar Ibn Hattap óziniń qosyndaryn bastap shamǵa attanady, Saırıyl óńirine barǵanda ábý Ýbaıda Ibn Jarraq syndy ár jerdiń gýbernatorlary kelip kezigedi ári oǵan sham óńirinde oba aýrýy tarap jatqanyn aıtady. Ibn Abbas: «Omar maǵan aldyńǵy muhajyrlardy shaqyryp kelýdi aıtty, men olardy shaqyryp keldim» Omar jamaǵatpen aqyldasa kelip, olarǵa sham óńirinde oba aýrýy tarap jatqanyn aıtady. biraq jamaǵattyń pikiri ár-túrli bolady. Bireýi «Biz din úshin jolǵa shyqqanbyz, bulaısha qaıtyp ketýge bolmaıdy» dese, endi bireýleri «Sen negizgi jasaqtardy bastap bara jatyrsyń onyń ishinde alla elshisiniń sahabalary da bar biz seniń olardy indet óńirine tastap ketýińdi quptamaımyz» dedi. Sol kezde Omar jamaǵatqa aldymen qaıta turýdy buıyrdy, sosyn maǵan: «Sen ansarlardy shaqyryp kel» dep buıyrdy, men ansarlardy da shaqyryp keldim, ol ansarlarmen aqyldasty, nátıjede ansarlar da muhajyrlerdiń kózqarasyn qoldap, árkim óz kózqarasynda qaldy, pikir qaıshylyǵy týyldy. Omar olarǵa qaıta turýdy buıyrdy da maǵan: «quraıyshtardyń ishindegi Mekkeni qalpyna keltirýge at salysqan muhajyrlerdiń bedeldilerin shaqyryp kelýdi tapsyrdy.
Men olardy shaqyryp keldim. Olarda eshqandaı pikir alaýyzdyǵy týylǵan joq. Bir aýyzdan: «Sen jasaqtaryńdy bastap keri qaıt, olardy indet óńirine qaldyrma» dedi. İle-shala Omar kópshiliktiń aldynda «Men qaıtýǵa sheshim qabyldadym, barlyqtaryńyz qaıtýǵa daıyndalyńyzdar» dep jar saldy. Muny tyńdap turǵan Aıýb Ýbaıda Ibn Jarraq: «Bul allanyń taǵdyrynan qashý ma?» dep suraǵanda Omar: «Eı, Aıýb Ýbaıda, eger bul sóz basqa bireýdiń aýzynan shyqqanda ǵoı…» dep onyń túsinbestigine tańdanys bildirdi. Omar taǵy da: «Biz Allanyń taǵdyrynan Allanyń taǵdyryna qashyp baramyz, aıtyńdarshy, eger sen bir top túıeńdi jaıyp bir saıǵa keldiń, saıdyń bir sheti bitik shóp, endi bir sheti qýarǵan qumdy dala bolsa sen allanyń taǵdyry dep túıeńdi shópke qaraı jaıasyń ba álde shólge qaraı jaıasyń ba?» dedi. Osy sátte (Ibn Abbas aıtady) Abdulla Ibn Aýyp keldi de (Ibn Aýyp baǵanadan bul ortada bolmaǵan): «Men bul jaıyndaǵy bir hadısti bilemin, kezinde allanyń elshisi: «Sender bir óńirde oba taraǵanyn estiseńder ol jerge barmańdar. Eger sender turǵan óńirde oba indeti baıqalsa sender ol apattan qutylý úshin basqa jaqqa qashpańdar degen» dedi.
«Buharı hadıster jınaǵy», «Mýslıym hadıster jınaǵy», «Ábý dáýit hadıster jınaǵy», «Tırmızı hadıster jınaǵy», «Ibn Hajjar hadıster jınaǵy», «Ahmet hadıster jınaǵy».
6alash usynady
