«Paıǵambar medetsınasy»
Kitap avtory: Saýdıarabıalyq ıslam tanýshy, ǵalym Ibn
Haıým ÁL-JAÝZI (1292-1349)
yqshamdap aýdarǵan:
Jarqynbek Tuqbıuly
Paıǵambar musylmandarǵa indet
aýmaǵyna kirmeýin buıyrdy
«Buharı Hadıster jınaǵynda» Ibn
Úsámá aıtýynsha, Paıǵambarymyz: «Oba –
ol lastyq, al Alla obany Izraıldegi bir
qaýymǵa jiberdi» – dedi. (taǵy bir
aıtylymda «senderden burynǵy bir
qaýymǵa jiberildi» delingen). Eger siz bir
jerde oba týraly estigen bolsańyz, onda ol
1jerge barmańyz. Eger siz turǵan jerde oba
baıqalsa, siz odan saqtaný úshin syrtqa
qashpańyz.
«Buharı hadıster jınaǵynda da Alla
Elshisiniń: «Obadan qaıtys bolǵan barlyq
musylmandar sheıt» delingen.
Til ǵylymy turǵysynan alǵanda – oba
bir aýrýdyń ataýy. Medısınalyq turǵydan
alǵanda oba janyńdy jalmaıtyn qaterli
dert, juqtyrǵan adamdy qatty azapqa
salady. al juqtyrǵan dene músheleri qysqa
ýaqyttyń ishinde qaraıady, kógeredi nemese
talaýraıdy, buzylyp shirıdi. Oba, ádette,
qoltyq asty, qulaqtyń arty, murynnyń
ushy nemese deneniń basqa jumsaq
tinderinen bastap juǵymdalady. Aısha
rıýaıat etýinshe, ol Paıǵambardan oba
týraly suraǵanda, Paıǵambarymyz: «Qursaq
pen qoltyq astyndaǵy túıe bezi tárizdi bez»,
– dedi.
2Jumsaq tinder ınfeksıalanyp
irińdese,máselen qoltyq asty men qulaq
artynan baıqalsa oba indetinen
ınfeksıalanǵan bolýy múmkin. Oba
buzylǵan qannan týyndaıdy. al qannyń
buzylýy ınfeksıaǵa ushyraǵan kemirgish
janýarlardyń denesinde bolatyn aýrý
qozdyrǵyshtardyń juǵymdalýynan paıda
bolady. ınfeksıalanǵan qan aǵzanyń
barlyq múshelerine yqpal jasaıdy,
ınfeksıalanǵan dene múshesinen keıde iriń
nemese qan aǵady. mundaı jaǵdaıda
ınfeksıalanǵan qan qatysty dene
múshelerine jetkende, máselen júrekke
barǵanda qusý aqyl esinen aıyrylý, júrek
soǵýy jıileý sıaqty belgiler paıda bolady.
Oba júrekke buzylǵan ýly qandy
tasymaldaǵanda, ómirge qaýip tóndiretin
ınfeksıa týyndaıdy, ásirese, aǵzadaǵy
jumsaq tkan-darmen (ulpalarmen) birigip
ınfeksıaǵa ushyraǵanda.
3Infeksıalanǵan qan ýytty
bolǵandyqtan, ony aǵzadaǵy ár organ
qabyldamaıdy. Al keıbir álsiz músheler
ony amalsyz qabyldaıdy. Eń
qorqynyshtysy oba, ádette, qulaqtyń
artyna jáne qoltyq astyna shabýyldaıdy.
Óıtkeni bul oryndar adam denesiniń
mańyzdy múshelerine jaqyn ornalasqan
(munda lımfa tinderi shoǵyrlanǵan –
redaktordyń eskertpesinen). juqpaly
lımfa bezi obasy (qara ólim dep te atalady)
emdep saqaıtý(saýyqtyrý) salystyrmasy
joqqa teń. al qyzyl jáne sary obalar onsha
qaýipti emes, sebebi aýrý ádette lastanǵan
óńirlerde órbıdi, sondyqtan «oba» dep
atalady. Kez-kelgen juqpaly indettiń
jalpy ataýy retinde qoldanylady.
«juqpaly indet» termıni «obaǵa» qaraǵanda
jıi kezdesedi. Ár oba juqpaly indet, biraq
ár juqpaly indet oba emes.
4Obamen juǵymdalǵan dene múshesinen
ınfeksıa paıda bolyp irińdeıdi jáne
qaterli isik paıda bolady. meniń oıymsha,
bul aýrý belgileri dárigerler baıqaı alatyn
Obanyń keıbir belgileri ǵana.
«Oba» sóziniń úsh túrli maǵynasy bar:
Birinshiden, dárigerdiń baıqap, tirkegen
aýrýy.
Ekinshiden, obadan týyndaǵan ólim-jitim.
Paıǵambar aıtqandaı: «obadan ólgen
musylmandar - sheıitter»1.
Úshinshiden, bul oba aýrýynyń órshýiniń
sebebi hadıste de bylaı túsindirilgen: «Oba
– bul lastyqtan paıda bolady, Alla bul
Obany Izraıldegi belgili qaýymǵa jiberdi»,
– delingen. al taǵy bir aıtylymda ıaǵnı
«ımam Ahmad hadıster jınaǵy» kitabynda
oba «Jyn qaqqan aýrý» dep te sýrettelgen.
jáne Paıǵambar oba «paıǵambarlardyń
duǵasy» dep te aıtqan.
1
«Buharı hadıster jınaǵy»
5Dárigerler bul teorıalardy dáıekti
dálel retinde qaramaǵanymen joǵaryda
aıtylǵan obanyń paıda bolý sebebin joqqa
shyǵara almaıdy. Paıǵambarymyz bizge
kózimiz jetpeıtin kómeski bolmystardyń
syryn ashty. Al dárigerler obanyń
saldarymen kúresýde. Alaıda, osylaı bola
tursa da belgili bir maǵynadan alǵanda,
dárigerler biletin oba aýrýynyń belgileri
de olarǵa obanyń rýhpen qatysy joq
ekenine eshqandaı dálel keltire almaıdy.
Óıtkeni adamnyń jany men táni kez bolatyn
aýrýlar men ólim ortasynda úlken baılanys
bar. Tek sana-sezimi tómen adamdar ǵana
jannyń adam tánine jáne adamdyq qasıetine
yqpal etetinin joqqa shyǵarady. juqpaly
indet taralǵanda nemese aýa lastanǵanda,
Alla adamnyń rýhyna (janyna) belgili kúsh
beredi.
Adam aǵzasy lastanǵan zattardan
týyndaǵan aýrýlarmen aýyrǵan kezde,
6ásirese qan, mánı sýy nemese ót suıyqtyǵy
ınfeksıalanǵan kezde jan adam aǵzasyna
belgili áser etedi. Túrli emosıonaldyq
aýytqýlar men aýrýlarǵa tap bolǵan kezde
denedegi qara energıalar deneni meńgeredi.
Tek naýqas adamda Allany eske alý, Alladan
duǵa tileý, zeket berý jáne Qurandy jattaý
sıaqty úlken kúshpen qarsy turǵanda ǵana,
perishtelerdiń kómegimen qara
energıaalardyń keri áserin jeńip shyǵady.
Biz bul ádisti óte kóp ret qoldandyq,
jáne aýrýdyń alǵashqy kezeńderinde adam
aǵzasynan zıandy zattardy shyǵarýda osy
oń energıalardyń zor áserine kýá boldyq.
Allanyń qalaýymen bul ádistiń sátsiz
bolǵan kezi óte az. Adamdar shaıtannyń
azǵyrýyna túskenin sezgen kezde, olar
joǵaryda aıtqanymyzdaı izgi amaldarmen
aınalysý kerek. Óıtkeni bul izgi amaldar
qara energıalarmen pasıv kúshterge qarsy
turady jáne joıa alady.
7Alladan pana tileıtin adamdar úshin bul
eń jaqsy emdeý ádis. Al Alla qalamaǵan
adam bolsa onyń júregi bul izgi amaldardan
alshaq bolady. Mundaı em de oǵan
qonbaıdy.
Allanyń qalaýyna sáıkes, biz bul
taqyrypty Allany eske alý Allany zikir
etý jónindegi mazmunda tereńirek
talqylaımyz.
Quran oqý, Paıǵambarlardyń jasaǵan
duǵasyn jasaý, Allany eske alý men izgi
amaldar jasaý syndy erekshe tásilder
arqyly da emdelýge bolady. Taǵy bir aıta
ketetin jaǵdaı: dárigerler taǵaıyndaǵan
reseptik dáriler men halyqtyq em-
domdardy salystyrýǵa bolmaıtyny sıaqty
Paıǵambar medetsınasy men
jaıshylyqtaǵy medetsınanyń da úlken
aıyrmashylyǵy bar. Osy kózqarasty keıbir
dárigerler de moıyndaıdy jáne rýhanı
áserdiń aǵzaǵa jasaıtyn yqpalyn, sondaı aq
8ıslamdaǵy qulshylyq ǵıbadattardyń
joǵary ónimge ıe dári-dármekterden de
jaqsy kómektesetinin kóp jerde baıan etedi.
Bul rýhanı kúsh jan alǵysh ýly dárilerdiń
áserin de joıyp jiberetin qýatqa ıe.
Biz zıandy gazdar obany
qozdyratyndyǵy jaıyndaǵy shyndyqty
basa aıtýymyzǵa týra keledi. bir jyldyń ár
qandaı mezgilinde atmosfera aýrý
qozdyrǵyshtarmen lastanǵanda aǵzanyń
aqaýsyzdyǵyna qaýip tóndiredi. Bul kóbinde
jazdyń sońy men kóktemde bolady. Óıtkeni
jaz boıy aǵzada jınalǵan shuǵyl sıpatty
ót suıyqtyǵy qaldyǵy jaz sońynda tolyq
ydyramaıdy da kúz maýsymy kelip, aýa
raıy salqyndaǵanda jaz boıǵy aǵzada
jınalyp, tolyq ydyramaǵan qaldyqtar
temperatýranyń joǵrlaýymen buzylady.
Sondaı-aq shiritkish aýrýlardy qozdyrady.
Ásirese, adam aǵzasy osy zattarǵa óte
sezimtal bolǵan kezde, qaldyqtar men
9juqpaly zattar deneni aýrýǵa
shaldyqtyrady. Jyl esebi kóktemde,
ásirese atmosfera jaǵdaıyn Gıppokrat:
«Kúz jaman aýrýlar men ólim-jitim eń kóp
bolatyn maýsym. Kerisinshe, kóktem - ólim
jitim az bolatyn eń jaqsy maýsym» degen.
Hadıste: «Nadjm (juldyzdar nemese
ósimdikter) paıda bolǵan kezde, indet sol
jerden joıylyp ketedi»2.
Bul aıaatta kóktem mezgili aıtylyp otyr,
óıtkeni ósimdikter búr jarǵan kezde
juqpaly indetter joıylyp ketedi.
2
hadısti Tábáranı jetkizgen. Nadjm – juldyz shoǵyryna da, kóktemgi
ósimdikterge de qaratylady.
10Sholpan týǵan mezgil men tań aldynda
qaıta sóngen kezde aýrý asqyna túsedi.
Atamımı «Bolmystyń syry» atty
kitabynda: «bir jylda adam ómirine eń
qaýipti eki mezgil bar, ıaǵnı sholpan tań
aldynda sóngen mezgil, endi biri kún
uıasynan shyǵar aldyndaǵy sholpannyń
Shyǵystan kóterilgen mezgil. Bul eki mezgil
de kóktemniń sońǵy kezin meńzeıdi. Osy eki
mezgildegi sholpan týǵan sátte onyń sóngen
sátine qaraǵanda adam ómirine keletin zaýal
azdaý bolady.
Ibn Hatıba bylaı deıdi: «Meıli qaı
mezgil bolsa da shoq juldyz (Ejelgi grek
astronomıasynda bul juldyz sholpan dep
te atalǵan. Arabtar muny ál dýraýýa dep
ataıdy)týǵan jáne sóngen sátinde adamdar
men túıelerge oba taraıdy. Onyń sóngen
sáti paıda bolǵan sátine qaraǵanda qaterli
bolyp keledi.
11Joǵarydaǵy hadıske qatysty taǵy bir
kózqaras, olardyń túsinigindegi juldyz –
shoq juldyzdy (sholpan) meńzeıdi, al munda
aıtylǵan juqpaly indet bolsa –aǵashtar men
jemisterdiń qys pen kóktemde shaldyǵatyn
dert-derbezin meńzeıdi. Shoq juldyz
(sholpan) sóngen kezde ósimdikter men jemis-
jıdekter dert-derbezge shaldyqpaıdy.
Paıǵambarymyzdyń pyspaǵan jemis
jıdekterdi satýǵa jáne satyp alýǵa tyıym
salýynyń sebebi osynda jatyr.
Paıǵambarymyz musylmandardy indet
taraǵan óńirlerge kirýge tyıym saldy,
İndet taraaǵan oryndarda bolǵan jaǵdaıda
sol óńirden shyqpaýǵa Nasıhattady
Bul eń jaqsy saqtaný sharasy, óıtkeni
indet taraǵan óńirge kirgende indet juqtyrý
qaýipi joǵary bolady. Bul beıne ormanda
12jyrtqysh ańdardyń baryn bile tura sol
qaterge basyn baılaǵanmen birdeı. Bul din
úkimderin bile tura oǵan qulaq aspaǵandyq.
Esti pende qulaǵaly turǵan daýaldyń
astyna otyrmaıdy. İndet taraǵan óńirden
alys júrý allanyń adamdarǵa kórsetken eń
ónimdi saqtaný sharasy. Adamdar indet
taraǵan óńirden alystaǵanda jáne
bylǵanǵan atmosferadan aýashalanǵanda
ǵana indetten saqtaný maqsatyna jetýge
bolady.
Paıǵambarymyzdyń indet taraǵan
óńirdegi musylmandardy sol óńirden
shyǵýǵa tıim salýynda eki túrli sebep bar.
Birinshi, adamdardy Allaǵa senýge
yntalandyrý, sol arqyly adamdardyń
senimin shyńdap, Allanyń jibergen barlyq
synaqtaryna sabyrlyq etýge shaqyrý.
Ekinshiden, medetsına ǵylymy indet
taraǵan mezgilde indetpen juǵymdalmas
úshin, aǵzany basy artyq dymqyldyqtan
13aryltyp, az tamaqtanyp deneni qurǵaq
ustaýǵa nasıhat beredi. Mamandar dene
shynyqtyrý men jýynyýdy da ýaqytsha
doǵara turýǵa keńes beredi. Óıtkeni adam
aǵzasynda kómeski zıandy zattar bolady.
Shuǵyl dene áreketimen shuǵyldanǵanda
jáne jıi jýynǵanda bul zıandy zattar
jandanady ári aǵzadaǵy paıdaly zattarmen
qosylyp denede aýyrýsynýdy týdyrady.
Sondyqtan málim óńirde oba aýyrýy
taraǵanda adamdar úshin eń jaqsy talǵam
sol orynnan shyqpaı, denedegi zıandy
zattardyń oıanýy men jandanýynyń aldyn
alý bolmaq. Al indet taraǵan óńirden shyǵý
adamnyń dene qýatyn saryp etedi. Mundaı
jaǵdaıda joǵarydaǵy aıtylǵan eki túrli
jaǵdaı da adam denesine zıandy.3
Joǵarydaǵy kózqarastar atamzamannan
bergi eń bedeldi medetsına mamandarynyń
3
İndet taraǵan óńirde qashý juqpaly indettiń aýrý taralmaǵan óńirlerge
juǵymdalý qaýpin arttyrady. _ redaksıadan
14ustanǵan kózqarasy, bul ári
paıǵambarymyzdyń nasıhatynyń da
durystyǵyn dáleldedi. Paıǵambarymyzdyń
Nasıhatyn oryndaý rýh pen tánniń
aqaýsyzdyǵynyń kepili ekenin túsindiredi.
Múbádá bireýler: «paıǵambarymyz
kezinde indetten qorǵaný úshin basqa jaqqa
qashpaý deıtin kózqarasymen joǵarydaǵy
túsindirmesinde qarama-qaıshylyq paıda
boldy, endeshe, basqalaı sebeptermen
(mysaly saıahattap shyǵý) indet taraǵan
óńirden shyǵýǵa bolady, bul shektelmegen»
dep suraı qalsa, bizdiń berer jaýabymyz:
«meıli shıpagerler bolsyn, basqa adamdar
bolsyn eshkim de indet taraǵan óńirdegi
árqandaı qımyl árekettiń bári shekteledi
dep aıta almaıdy. Óıtkeni adam
qozǵalyssyz turaqty jaratylys emes. Biraq
juqpaly indet órshigen sátte qajetsiz
qımyl áreketterden tyıyla turýǵa nasıhat
beremiz. Tek ǵana obadan qutylý úshin emes,
15indet taraǵan óńirden shyǵyp ketýge basqa da
sebepter bolýy múmkin. Biraq, ondaı
jaǵdaıda jan dúnıeniń tynyshtyǵyn
saqtap, aǵzany dem aldyrý eń jaqsy talǵam
bolmaq. Munan da mańyzdysy, sol sáttegi
jaǵdaıǵa sabyr saqtap, jan tánimen allaǵa
berilý, taǵdyrǵa boısyný bolmaq.
Kúndelikti qareket qylmasa bolmaıtyn
adamdar jóninen alǵanda, mysaly, ár
saladaǵy jaldamaly jumyskerler, jáne
jolaýshylarǵa búkildeı tynyshtyq saqtaý
talap etilmeıdi. Tek qajetsiz júris turys
pen İndet aımaǵynan shyǵyp ketpese
bolǵany.
Adamdardy indet taraǵan óńirden
shyqpaýǵa buıyrýdyń artynda úlken
parasattylyq jatyr, muny tómendegideı
bir qansha jaqtan túsine alamyz.
Birinshi, zıan keltiretin jáne zıanǵa
ushyraıtyn jaǵdaılardan saqtaný.
16Ekinshi, densaýlyqty qorǵaý bul
dúnıelik nıǵymetterden ıgiliktenýmen
aqyrettik amaldardy oryndaýdyń negizgi
sharty.
Úshinshi, adamdardyń Lastanǵan aýany
simirip indet juqtyrýdan saqtaý.
Tórtinshi, indet juqtyrǵandarmen
tikeleı janasýdan saqtanyp, ınfeksıaniń
aldyn alý.
Besinshi, jan men tándi mıkrobtardyń
juǵymdalýynan jáne qurapılyqtyń
arbaýynan saqtaý, qurapılyqqa boı urǵan
adam ońaı zıanǵa ushyraıdy4 .
Qorytyp aıtqanda adamdardyń indet
taraǵan óńirge kirýin shekteý eń ónimdi
saqtaný sharasy. adamdardy týylýy múmkin
bolǵan qaýip-qaterden saqtandyrý.
4
Avtor ómir súrgen kezeńde «Oqshaýlaý» degen medetsınályq ataý
qalyptaspaǵan edi, al bul hadıys avtor ómir súrgen kezeńnen
mólshermen700 jyl buryn aıtylǵan. Hadıys senim negizinde osy bir
uǵymdy qalyptastyrǵan, al medetsıná mamandary mólshermen
7ǵasyrdan keıin ǵana bul bilimge qol jetkizip otyr. — Redaksıadan
17Adamdardyń indet taraǵan óńirden
shyǵýyna tyıym salý – allanyń
buıryqtary men taǵdyryna baǵynýǵa úndeý
bolyp tabylady. Birinshi buıryq adamdarǵa
tárbıe berý men jol nusqaý, ekinshi buıryq
Allanyń qalaýymen bolatyn árqandaı iske
baǵynýǵa shaqyrý.
Sahıq hadısterden rıýaıat etilýinshe,
Omar Ibn Hattap óziniń qosyndaryn bastap
shamǵa attanady, Saırıyl óńirine barǵanda
ábý Ýbaıda Ibn Jarraq syndy ár jerdiń
gýbernatorlary kelip kezigedi ári oǵan sham
óńirinde oba aýrýy tarap jatqanyn aıtady.
Ibn Abbas: «Omar maǵan aldyńǵy
muhajyrlardy shaqyryp kelýdi aıtty, men
olardy shaqyryp keldim» Omar jamaǵatpen
aqyldasa kelip, olarǵa sham óńirinde oba
aýrýy tarap jatqanyn aıtady. biraq
jamaǵattyń pikiri ár-túrli bolady. Bireýi
«Biz din úshin jolǵa shyqqanbyz, bulaısha
qaıtyp ketýge bolmaıdy» dese, endi
18bireýleri «Sen negizgi jasaqtardy bastap
bara jatyrsyń onyń ishinde alla elshisiniń
sahabalary da bar biz seniń olardy indet
óńirine tastap ketýińdi quptamaımyz» dedi.
Sol kezde Omar jamaǵatqa aldymen qaıta
turýdy buıyrdy, sosyn maǵan: «Sen
ansarlardy shaqyryp kel» dep buıyrdy,
men ansarlardy da shaqyryp keldim, ol
ansarlarmen aqyldasty, nátıjede ansarlar
da muhajyrlerdiń kózqarasyn qoldap, árkim
óz kózqarasynda qaldy, pikir qaıshylyǵy
týyldy. Omar olarǵa qaıta turýdy buıyrdy
da maǵan: «quraıyshtardyń ishindegi Mekkeni
qalpyna keltirýge at salysqan
muhajyrlerdiń bedeldilerin shaqyryp
kelýdi tapsyrdy. Men olardy shaqyryp
keldim. Olarda eshqandaı pikir alaýyzdyǵy
týylǵan joq. Bir aýyzdan: «Sen
jasaqtaryńdy bastap keri qaıt, olardy
indet óńirine qaldyrma» dedi. İle-shala Omar
kópshiliktiń aldynda «Men qaıtýǵa sheshim
19qabyldadym, barlyqtaryńyz qaıtýǵa
daıyndalyńyzdar» dep jar saldy. Muny
tyńdap turǵan Aıýb Ýbaıda Ibn Jarraq:
«Bul allanyń taǵdyrynan qashý ma?» dep
suraǵanda Omar: «Eı, Aıýb Ýbaıda, eger bul
sóz basqa bireýdiń aýzynan shyqqanda ǵoı…»
dep onyń túsinbestigine tańdanys bildirdi.
Omar taǵy da: «Biz Allanyń taǵdyrynan
Allanyń taǵdyryna qashyp baramyz,
aıtyńdarshy, eger sen bir top túıeńdi
jaıyp bir saıǵa keldiń, saıdyń bir sheti
bitik shóp, endi bir sheti qýarǵan qumdy dala
bolsa sen allanyń taǵdyry dep túıeńdi
shópke qaraı jaıasyń ba álde shólge qaraı
jaıasyń ba? » dedi. Osy sátte (Ibn Abbas
aıtady) Abdulla Ibn Aýyp keldi de (Ibn
Aýyp baǵanadan bul ortada bolmaǵan): «Men
bul jaıyndaǵy bir hadısti bilemin, kezinde
allanyń elshisi: «Sender bir óńirde oba
taraǵanyn estiseńder ol jerge barmańdar.
Eger sender turǵan óńirde oba indeti
20baıqalsa sender ol apattan qutylý úshin
basqa jaqqa qashpańdar degen» dedi.
«Buharı hadıster jınaǵy», «Mýslıym hadıster
jınaǵy»,«Ábý dáýit hadıster jınaǵy», «Tırmızı hadıster
jınaǵy», «Ibn Hajjar hadıster jınaǵy», «Ahmet hadıster
jınaǵy».
yqshamdap aýdarǵan:
Jarqynbek Tuqbıuly
6alash usyndy
