Shyńǵys hannyń «ókil ákesi» – Dálelhan Qadyruly
Sondyqtan da Shyńǵys han taqyrybynda kóptegen kórkem týyndylar jazylyp, fılmder túsirilýde. Atap aıtqanda, Sergeı Bodrov túsirgen «Mońǵol» fılmin osylardyń qataryna jatqyzýǵa bolady. Biraq bul týyndy tarıhshylar tarapynan synǵa ushyrady. Álemdik shyńǵystanýshylar biraýyzdan «burmalanǵan týyndy» dep baǵasyn berdi.
Budan basqa da Shyńǵys han týraly kóp serıaly telefılmdi Qytaı kınogerleri jasap 2005 jyldan keıin kórsete bastady. Fılm qazir álemdi sharlap ketti. Rasyn aıtqanda, kórermeniń kóńilinen shyqty. Fılmdegi kóshpendiler ómiriniń shynaıy sýreti, dala noıandarynyń erlik rýhy sóz joq qazaqtyń qanynda bar dúnıe. Osy turǵydan qaraǵanda, biz ata-babalarymyzdyń baıyrǵy etnoturmysymen qaıta qaýyshqandaı sezimdi bastan keshirdik.
Qytaı eliniń kıno mamandary tarıhı teleserıal jasap, shyǵarýdan aldaryna jan salmaıdy. Bul týyndy da sol eńbektiń jemisi.
Fılm bastan-aıaq orta ǵasyrda jazylǵan «Monǵoldyń qupıa shejiresi» atty tarıhı shyǵarmanyń jelisi negizinde túsirilgen. Birde-bir artyq sújet joq. Orta ǵasyrdaǵy kóshpendiler ómirin, olardyń jaýyngerlik salt-dástúrin aınytpaı oryndaýǵa basa nazar aýdarǵan. Osyǵan qarap-aq rejıserlerdiń rólderge ártis tańdaý jumysyna óte jaýapkershilikpen qaraǵanyn ańǵarýǵa bolatyn sıaqty.
Osy oraıda, biz atalmysh fılmniń basty rólderinde oınaǵan qazaq azamattary jaıynda tanystyrýdy jón kórip otyrmyz. Sonyń biri –Shyńǵys hannyń ókil ákesi Meńliktiń rólin somdaǵan qandasymyz Dálelhan Qadyruly deıtin azamat.
Meńlik degen kim?
Biz óz oqyrmandarymyzǵa Dálelhan Qadyrulyn tanystyrýdan buryn ol rólin somdaǵan Meńliktiń kim ekenin aıtyp ótý paryz sıaqty. Shyńǵys hannyń ómir deregi týraly kóne baıan, 1240 jyly jazylǵan «Monǵoldyń qupıa shejiresi» atty tarıhı eńbektiń 202-tarmaǵynda: «Barys jyly (1206 jyl) Onon ózeniniń jaǵasynda toǵyz quıryqty aq týyn kóterip Temújın han saılandy»-deıdi. Osy ulyqtaý rásimi kezinde ulystyń irgesin qalaýǵa eńbek sińirgen 95 adam «myńbektikke» taǵaıyndaldady. Osylardyń ishinde birinshi bolyp shejirege Meńliktiń aty jazylypty.
Sol sıaqty kóptegen tarıhı derekterde Meńlikti Temújınniń ókil ákesi retinde ataıdy. Ataqty tarıhshy Rashıd-ad dınniń jazýyna qaraǵanda, Esýkeı ólip jesir qalǵan Ólýin báıbishe osy Meńliktiń eteginen ustap kún kórgen. Óıtkeni, Esýkeı ólgeli jatyp: «Eger men olaı-bulaı bolyp ketsem balalarǵa bas-kóz bol!» - dep, Meńlikke tapsyrǵan. (Rashıd-ad dın «Jamı –at taýarıh» UB, 2002 jyl, 155 - bet).
Taǵy bir derek: «Monǵoldyń qupıa shejiresi» tarıhnamasynyń 204-tarmaǵynda: Shyńǵys han óz aýzymen aıttyp, hatqa túsirtken tómendegideı joldar bar: «Meńlik áke, siz men týǵannan beri týymdy kóterdińiz, óskennen beri órisimdi keńeıttińiz, ólsheýsiz kómek berdińiz. Ásirese, ákemdeı bolǵan Tuǵyryl han men andasqan baýyrym Sankúm aldap shaqyryp kózimdi joımaq bolǵanda, meni aman alyp qaldyńyz. Osy isińizdi urpaǵymnyń urpaǵy umytpaıtyn bolady!»-dese, akademık-tarıhshy Sh. Nasagdorj: «Sankúm óziniń qaryndasy Saýyr bıkeni Temújınniń ulyna uzatamyn dep, qudasy Temújındi baýyzdaý jeýge shaqyrady. Ondaǵy oıy ustap alyp óltirip tastaý bolatyn. Jolaı Temújın Meńlikke jolyǵyp, ókil ákesiniń aqyly boıynsha qudalyqqa barýdan bas tartady»- dep jazady. (Sh. Nasagdorj «Shyńǵys hannyń tarıhy», UB, 1991 jyl, 51-bet).
Bul derekterge qaraǵanda Meńlik ordanyń yqpaldy bıleriniń bıi bolǵan. Tipti Shyńǵys qaǵan dáýirine qatysty aıtylatyn qazaqtyń aýyzsha tarıhnamasyndaǵy «Maıqy bı» degen osy adam bolýy múmkin deıdi keıbir shınjandyq tarıhshylar. Osy Meńliktiń balasy Kókesh baqsy táńirmen tildesip, Temújınge «Shyńǵys han» dep at qoıǵany jaıynda kóne jazbalardyń bárinde aıtylady.
Mine, Dálelhan Qadyruly somdaǵan Meńliktiń róli osyndaı. Jýyqta Dákeń elordaǵa kelip ketti. Aspanmen astasyp ósip kele jatqan kórkem qalany kórdi. Teleserıaldan kúnde kórip júrgen baýyrymyzǵa baryp sálem berdik. Ári az-kem áńgime órbittik:
– Dáke, sizdiń ónerińizben «Shyńǵys han» teleserıaly arqyly jaqsy tanyspyz. Al endi ómir tarıhyńyz jaıynda bile bermeımiz, ózińiz aıtyp bermeısiz be?
– Men 1958 jyly qazan aıynyń 10 kúni Altaı aımaǵynyń ortalyǵy Sarysúmbe qalasynda týyppyn. 1976 jyly aımaq ortalyǵyndaǵy 10 jyldyq orta mektepti támámdap, Úrimji kıno stýdıasyna «dybys ártisi» deıtin mamandyq boıynsha jumysqa ornalastym. Ári aýdarma isimen qosa aınalystym. Jeke óz basym 5 fılmdi qazaqshaladym, 200-shaqty fılmge dýblaj jasadym. Óıtkeni, Úrimjiden taraıtyn qazaq tilindegi telehabarlar kestesinde bir aýyz qytaı tili bolmaýy kerek.
Sodan 1981 jyly Beıjiń qalasyndaǵy Memlekettik kıno ýnıversıtetiniń akterlik fakýltetine emtıhan tapsyryp, oqýǵa qabyldandym. 1985 jylǵa deıin sonda oqydym. Oqý bitirgennen soń Úrimji qalasyndaǵy «Tán-SHan» kıno stýdıasynyń telefılm bólimine qyzmetke keldim. Kúni búginge deıin osynda júrip jatyrmyn. Qudaıǵa shúkir úlkendi-kishili 45 fılmde ártúrli rólderdi somdadym. Sonyń ishinde 15 fılmde bas keıipkerdiń rólin oınadym.
– Olar qandaı fılmder?
– Onshaqty jyldyń aldynda Qazaqstannyń kıno teatrlarynda «Kórikti meken» atty kórkem fılm kórsetildi. Teledıdar arqyly da berildi. Osy fılmdi altaılyq qazaq azamatty Maqsat Kádirhanuly túsirgen edi. Men osynda Qunataı qarıanyń rólin somdadam. Aıtpaqshy, Elbasy Nursultan Nazarbaev Qytaıǵa barǵan kezekti saparynda osy fılmdi kórip, qatty unatqanyn bilemin.
Odan basqa «Tańjaryq» atty derekti tarıhı-kórkem fılminde Tańjaryq aqynnyń rólin somdadym. «Eljaý Kúnbı» teleserıalynda Eljaýdyń rólin, «Jetim qyzda» úsh aımaq tóńkerisiniń ofıseri bolyp oınadym. Bir qyzyǵy bul fılmde 3 adamnyń rólin qatar oınap shyqtym.
– Bir fılmde 3 birdeı róldi qalaı oınap júrsiz?
– Ondaı-ondaı bola beredi. Óıtkeni, rejıserler senimdi adamǵa birneshe róldi qabat júkteıtini bar.
– Dáke, siz Shınjan ólkelik fılmderge túsýmen shektelip qalmaı kúlli Qytaı eline ortaq mańyzdy týyndylarda da, mańyzdy ról somdaǵan kórinesiz...
– Menimen Beıjińde bes jyl birge oqyǵan qyz-jigitterdiń arasynda nebir myqtylar boldy. Solar qazir Qytaıda fılm túsirý salasynda abyroıly qyzmet atqaryp júr. Mende buryn mıllıardtar kóz tigetin kórkem fılmderde oınaımyn-aý degen oı bolǵan joq edi. Bir kúni Beıjińde bir kýrsta birge oqyǵan, tegi mońǵol Horsha deıtin dosym Úrimjige keldi. Qasynda kúlli Qytaı eline áıgili erli-zaıypty Saıfý jáne Mális atty rejıserler bar. Bularda mońǵol. Olardyń maqsaty – Shınjan ómirine qatysty tamasha bir fılm túsirý eken. Osy fılmge dosym Horsha ekeýimiz qatar qatystyq. Men Bosyrdyń rólin somdadym. Osy fılm Qytaıdy dúr silkindirdi. Jalǵyz-aq kúni ataǵymyz jer jaryp shyǵa keldi.
– Ol qandaı fılm?
– Qazaqshalaǵanda «Sardarlar keshirmeıdi» dep atalady. 1940 jyldary gomından bıligi tusyndaǵy azattyq kúreskerleri jaıly fılm.
– Al, endi kóp serıaly «Shyńǵys han» fılmine qalaı túsip júrsiz?
– Bul úlken áńgime. 1999 jyldyń kóktemi bolatyn, bir kúni İshki monǵoldyń astanasy Kókhotta turatyn Horsha dosym habarlasty. Dálelhan osylaıda, osylaı biz kóp serıaly «Shyńǵys han» atty fılm túsirgeli jatyrmyz. Sen: «babam Shyńǵys han týraly fılm túsirilse eken» dep armandaýshy ediń ǵoı. Sonyń sátti kelgen sıaqty. Sen tez jet, depti.
– Shyńǵys han sizge qalaı baba bolady?
– Meniń záý-zatym tóre tuqymynan.
–Sodan salyp uryp Kókhotqa bardyńyz?
–Bardym. Horsha dosym kútip aldy. Qalanyń ortasyndaǵy meımanhanaǵa ornalastyrdy. Keshkisin ekeýimiz otyryp alyp jańadan túsirilýge tıis kópserıaly fılmniń senarıasyn qarap shyqtyq. Horsha dosym bas rejıserdiń orynbasary eken. Sol aıtty: «Dáke, saǵan myna bir róldi laıyq kórip otyrmyz. Óziń sıaqty qarapaıym, aq kóńil adam, Shyńǵys hannnyń qamqorshysy, ordanyń tiregi – Meńliktiń rólinde sen oına. Óte jaýapty ról, óıtkeni fılmniń basynan aıaǵyna deıin úzdiksiz qatysady» dedi.
– Tek sizdi ǵana shaqyrǵan ba, álde basqa...
– Óte kóp adam shaqyrǵan eken. Bári de kúlli Qytaı eline tanymal ártister. Osylardyń kóbi rólderin kórip, tanysty da úılerine qaıtyp ketti. Onyń basty sebebi, kóp ártister atqa mine almaıdy. Al, fılmge tek at qulaǵynda oınaıtyn jigitter qajet eken.
– Siz at qulaǵynda oınaıtyn ba edińiz?
– Meniń týǵanda kórgenim – jylqy balasy. Ákem jaryqtyq qoıshy bolatyn. Jasymda Altaı taýynyń qyrat-qyrqalaryn endetip qoı baqtym. Aýyl balalary jınalyp alyp asaý úıretip minetinbiz. At ústinde júrgendi «han taǵyna mingendeı» janym súıetin. Meniń osy ádetimdi jaqsy biletin Horsha dosym bas rejısermen kelisip, meni ártisterdi at minýge úıretetin «jattyqtyrýshy» qyzmetine taǵaıyndap tastady.
– Dáke, Qytaı eliniń jylqylary qandaı bolatynyn bilmeımin, biraq «Shyńǵys han» fılmine qarap otyryp, jataǵan jaby turpatty baıyrǵy mońǵol attaryn baıqadyq, ony qaıdan aldyńyzdar?
– Fılmge at tańdaý maǵan júktelgennen keıin, orta ǵasyrda Shyńǵys hannyń áskerleri mingen dalanyń jaby jylqysyn izdeý qajet boldy. Ondaı jylqy Altaı, Hotan, Turpan óńirlerinen tabylmady. İshki Mońǵolıada taǵy da bolmaı shyqty. Uzynqulaqtan surastyryp jatyp «Qytaıdyń qıyr shyǵysynda, ıen dalada taǵylanyp ketken jaby jylqylar bar» degendi estidim. Ózimde osy kóne Manjýrıa ólkesin bir kórsem dep, armandap júrýshi edim. Birneshe serikterimdi alyp jolǵa shyqtym. Harvın qalasyna jetkennen keıin bir baratyn ólke qus ushpaıtyn qula túz eken. Kedir-budyr dalanyń qıyn jolymen bir apta júrip dittegen jerge zorǵa jettik.
Erteńinde daladaǵy jylqylarǵa baryp kórsek, taǵylanyp ketken mańyna adam jýytpaıdy, shý asaý. Áıtpegende, boıy, turqy biz izdegen normaǵa dálme-dál. Al, endi ustaıyq desek jylqy qamaıtyndaı qora-qopsy joq. Qoldan jasaǵan aǵash qashamyzdy jalǵyz yrǵyp buzyp ótedi. Ári ózi az jylqynyń aıaq-qoly synyp jaraqattanatyn boldy. Sodan bir-bir motosıklge minip aldyqta mań dalanyń shańyn kókke shanshyltyp jylqy qýdyq. Ábden boldyryp qulaǵanda japa tarmaǵaı baılap-matap alamyz. Sóıtip 450 jylqy jınap aldym.
– Olardy Kókhotqa aıdap ákeldińizder me?
– Joq. Aıdaý júrýge jer shalǵaı. Dalanyń taǵy jylqysy qaıdan aıdaýǵa júredi. Kóp mashına ákelip, ár birine 20-25 jylqydan tıedik. Sumdyq sharshadyq. Asaý jylqylar kýzovqa shyqpaıdy. Mashınalardyń dóńgeleginiń astyn qazyp jerge otyrǵyzyp júrip, áreń tıedik. Jylqylardy Kókhottyń mańyna ákelip, eki aı baılap ustap, miniske úırettik.
– Jylqylardy kim úıretti?
– İshki mońǵoldyń aýyldyq jerlerinen jylqy úıretetin jigitterdi shaqyrdyq. Odan keıin ózimniń týǵan jerim Altaıdan jigitter ertip keldim. Olar eki aptanyń ishinde: qulaǵyna qol tıgizbeı turǵan tarpańdardyń ókpesin soqtyryp, tilersegin dirildetip, aldyma alyp keledi. Men ártisterge «mynaý seniń atyń, osyǵan ıe bol» dep, qolma-qol tańbalap, úlestirip berem. Osy jigitter fılmniń sońynda at qulaǵynda oınaıtyn dárejege jetti. Eger siz jaqsylap ańǵarǵan bolsańyz teleserıaldyń árbir bólimi aıaqtalǵanda sary dalany dúbirletip júzdegen atty adamdar shaýyp bara jatady. Endi sumdyq kórinis. Mań dala at býyrynda oınaıdy. Bir qyzyǵy osy kórinis fılmniń eshbir jerinde kezdespeıdi.
– Nege?
– Sebebi, bul oılamaǵan jerden paıda bolǵan kórinis. Kıno túsirilip aıaqtalǵanǵan keıin, barlyq qatysqan adamdar jınalyp alyp, fılmniń qurmetine mań dalany dúbirletip qara jarys saldyq. Birneshe saǵat toqtamaı shaptyq. Týra rólge engenimiz sonshalyq naǵyz Shyńǵys hanyń sherigine uqsap kettik. Osy sújetti túsirýshiler toby qyzyqtap túsirgen eken artynan árbir bólim aıaqtalǵanda kóretin etip jasapty.
– «Shyńǵys han» fılmin qaı ólkede túsirdi?
– Fılm tutastaı İshki mońǵol ólkesinde, negizgi sújetter Kókhot mańynda, odan keıin Shılenhot deıtin jerde fılmniń kóp bóligi túsirildi.
– Shyńǵys hannyń rólinde oınaǵan azamatty tanısyz ba?
– Óte jaqsy tanımyn. Ulty mońǵol azamat. Mońǵol bolǵanda ishki mońǵolıanyń mońǵoly emes, kádimgi ózimizdiń Býratolanyń týmasy. Qazaqstan shekarasyndaǵy Qorǵas ótkeleginen óte qalǵanda Arasan-Sarybulaq deıtin aýyl bar, sonda týǵan. Jasynda qazaqtardyń ortasynda ósken. Ózi qazaq tilinde qandaı jattyq sóıleıdi. Aty-jóni – Basyn. 12 jasynan bastap Beıjińdegi áskerıler ansamblinde oqydy. Artynan İshki mońǵolıaǵa aýysyp baryp, sonda qalyp qoıdy. Tipti bir qyzyq aıtaıyn, Basynnyń ákesi qolyna dombyra ustap aýylaralyq aıtysqa qatysqan aam eken. Basyn dosym ákesiniń qazaqtarmen aıtysyn jatqa biledi. Bizge talaı aıtyp bergeni bar...
– Fılmniń basty-basty rólderin oryndaǵan ártisterdiń barlyǵy mońǵoldar ma?
– Fılm «Mońǵoldyń qupıa shejiresiniń» jelisimen túsirilgen. Osy tarıhı qujattaǵy ultty mońǵol adamdardyń rólin tek mońǵoldar ózderi oınady. Mysaly, Shyńǵys hannyń anasy Ólýinniń rólinde oınaǵan Sarangýa meniń bes jyl birge oqyǵan kýrstasym.
– Osy Sarangýa Ólýinniń rólin bastan-aıaq jalǵyz ózi ǵana oınady ma?
– Sóıtti. Sarangýanyń naqty kelbeti fılmniń basynda Esýgeı sardar tartyp ákeletin kezindegideı. Basqasy túrin ózgertip grımdeý aqyly oınaǵan. Jap-jas kelinshekten bastap, aljyǵan kári kempirge deıingi róldi bir ózi oınap shyqty.
– Sizdiń joǵardaǵy Horsha dosyńyz qandaı rólde oınady?
– Ol Temújınniń qas jaýy Tarǵytaıdyń rólinde oınady. Odan keıin taǵy bir dosym Qarabatyr deıtin jigit Kereı Tuǵyryl hanyń rólin somdady. Bir ókinishtisi kıno bitkennen keıin aýyryp dúnıeden ótip ketti. Aıtpaqshy, Jamýqanyń rólin oınaǵan jigittiń ulty – hanzý.
– Basty rólderde oınaǵan sizden basqa qazaq jigitteri bar ma?
– Bar. Teleserıaldyń ártúrli rólderinde 20-dan astam qazaq jigitteri oınady. Ásirese soǵys kórinisterin oınaǵanda bizdiń jigitter qosymsha epızodqa kóp qatysty. Óıtkeni, olar at ústindegi soǵys ónerine basqalarǵa qaraǵanda oq boıy ozyp turdy. Odan keıin Shyńǵys hannyń orta túmenin basqarǵan oń qoly Naıaqa noıannyń rólin Erjan Maqpyshuly deıtin İleniń jigiti óte tartymdy atqardy.
– Kınoda úsh ógiz jekken arbany bir qolymen tartyp, toqtatyp súırep ketetin osy Erjan emes pe?
– Sonyń dál ózi. Shyn máninde attan ógizdi súırep keterlik qaýqarly jigit. Erjan ógizderdi súırep bara jatqanda urandap otyrǵan Meńlikti kórsetedi. Árıne, ol myna menmin.
– Kıno túsirý barysynda qandaı qıynshylyqtar týyndady?
– Bizdi qatty qınaǵan kúnniń ystyǵy. Altaıdyń aýa raıy qońyr salqyn bolady. Soǵan úırenip qalǵan bizdiń jigitter ystyqtap ústine kıgen saýyt saımandaryn ulyqsatsyz keship tastaıdy. Baıaǵy men sóz estımin. Qattyraq aıtsam: «kınoń qurysyn, Dáke, óziń oınaı ber, biz aýylǵa ketemiz!» dep edireńdep shyǵa keledi. Odan keıin jatyp kep jalynamyn. Taǵy da olar qytaıdyń tamaǵyn jemeıdi. Bólek asqana ornatyp berdik. Sóıtip júrip oınap shyqtyq.
– Dáke, telefılmdegi Horezm shahtyń nókerlerin kimder oınady, olardy qytaı nemese mońǵol ártisteri oınamaıdy ǵoı?
– Horezm shahtyń nókerleriniń rólin oınaıtyn adamdar taýyp kelý taǵy da maǵan júkteldi. Salyp uryp Altaıǵa keldim de qońqaq muryn, shıkil sary barlyq uıǵyrlardy jınap aldym. Birneshe avtobýsqa otyrǵyzyp alyp bardym. Men ketkennen keıin bizdiń aýyldyń jigitteri: «Qudaı-aý buryn uıǵyrlar kelip, bizdiń qoıymyzdy satyp alyp mashınaǵa tıep ketýshi edi, Dálelhan aǵamyz keldi de uıǵyrlardy mashınaǵa tirideı tıep áketti» -dep, qaryq bolyp kúletin kórinedi. Osy uıǵyr aǵaıyndar Horezm shahtyń nókerleriniń rólin oınap shyqty.
– Kınoda Otyrar, Samarhandy sıaqty qamal qorǵany berik qalalarǵa Shyńǵystyń áskeri shabýyl jasaıtyn epızodtar bar. Osy qamal qorǵan qalaı jasaldy?
– Fılmniń sýretshisi Ma-shaý-sán deıtin dúngen jigiti edi. Osy kisi taǵy da Shınjannan uıǵyr sheberlerin ákelip, asa aýyr tehnıkalar jasaıtyn zaýyttyń ishine alyp saraı-qorǵan turǵyzdy. Horezm dalasyna jasalǵan barlyq shabýyl osy saraı-qorǵannyń ishinde ótti.
Áńgimelesken Beken QAIRATULY
" Egemen Qazaqstannan " alndy
6alash usyndy
