«Qazaqta bı bolmaǵan» dep kim aıtty? Keńestik óktem saıasat sanaǵa sińdirip tastaǵan osy bir turpaıy túsinikti alǵashqy bop buzǵandardyń biri – Shuǵyla Saparǵalıqyzy-tuǵyn.
Qazaqtyń basynan ne ótip, ne ketpedi. Myń ólip, myń tirildik. Taǵdyr tálkegimen Qytaı asty qanshama qazaq. Táýelsizdik kózimizdi ashty. Joǵaltqanymyzdy túgendedik. Arǵy jaǵy aq patshadan, bergi jaǵy Qyzyl ımperıadan qysastyq kórgen myńdaǵan qandasymyz tarıhı otanyna oralýǵa múmkindik aldy…
Já, áńgime aýanynan aýytqymaıyq. Shuǵyla 1971 jyly Qytaı jerinde dúnıe esigin ashty. İle-Qazaq avtonomıaly oblysynyń ortalyǵy Qulja qalasy Shuǵylanyń týǵan jeri.
Ákesi de, sheshesi de oqyǵan adamdar. Ómir boıy ustazdyq etken. Bala jasynan beri Shuǵyla ónerge jaqyn boldy.
Besinshi synypqa aıaq basqanda Shuǵyla gazet betinen «Beıjiń qalasyndaǵy horegrafıalyq mektep oqýshylar qabyldaıdy» degen habarlamany kózi shalady. Qatysýǵa, baǵyn synaýǵa bel baılaıdy.
Qarshadaı kezinen eldiń aldynda án aıtyp, bı bılep, óleń oqyp, odan qaldy túrli akrobatıkalyq óner kórsetip júrgendikten 12 úmitkerdiń arasynan ozyq shyǵady. Oqýǵa qabyldanady. Osylaısha shaǵyn ǵana Quljadan alyp qala Beıjińge jol tartady.
Bıshi qyzymyz 1985 – 1988 jj. İle óner mektebiniń bı kásibinde oqyp, úzdik nátıjemen bitirgennen keıin İle aımaqtyq án-bı ansambline qabyldanǵan eken.
Ónerde adaldyq kerek. 1989 – 1990 jj. Shyńjań ártistik óner ınstıtýtynyń bı fakúltetinde bilimin tolyqtyryp, keıin áskerge alynyp, 1990 j. Shyńjań Qarýly saqshy bólimi atynan búkil Qytaı qarýly saqshysy bóliminiń memlekettik bı jarysyna qatysyp, 2-dárejeli syılyq alady, sonymen birge 3-dárejeli áskerı eńbek medaliniń ıegeri bolady.
Ol 1991 j. Pekınde Qytaı Qarýly saqshy bólimi án-bı ansambline qabyldanyp, sol tusta Koreıa, Italıa memleketteri men Gonkong aýdandarynda óner kórsetedi.
Ol tustary endi ǵana táýelsizdik alyp, etek-jeńin jańa jınap jatqan qazaq talantty qyzyn áli tanymaıtyn edi. Aýmaly-tókpeli 90-shy jyldardyń basynda Shuǵyla Qytaıdaǵy eń úzdik óner oshaqtarynyń biri – Qytaı Ortalyq Ulttar ýnıversıtetiniń halyq bıi fakúltetinde bilim alyp jatqan jáne sol tustary oǵan Qytaı memlekettik halyq bıleri ulttyq ansamblinen shaqyrtý túsedi.
Ulttyq dástúrlerimen qaıta qaýyshqan qazaq halqy kúlli respýblıka kóleminde Naýryz merekesin toılaıdy. Dál osy jyly daryndy bıshi týǵan eline alǵash ret taban tirep, týǵan halqynyń aldynda bar ónerin ortaǵa salady. Sol joly áıgili ánshi Nurǵalı Núsipjanov basqaratyn «Jazıra» ansamblimen birge Ortalyq konsert zalynda shaǵyn shyǵarmashylyq keshin ótkizedi. Keıinnen «Tamasha» oıyn-saýyq otaýynda, Jambyl atamyzdyń 150 jyldyq mereıtoıynda ónerin kórsetedi.
Osy az ǵana ýaqyttyń ishinde Shuǵyla halqynyń yqylasyna bólenip úlgeredi. Eldegi mádenıet pen óner qaıratkerleri Shuǵyladaı qyzymyzdy Qazaqstanǵa aldyrýymyz kerek, ol otandyq bı óneriniń damýyna ólsheýsiz úles qosaryna senimdimiz» degen pikir bildiredi.
Mine, osylaısha kóptiń kózine túsip, az ǵana ýaqyt aralyǵynda kúlli Qazaqstanǵa tanylyp úlgergen bıshi qyzymyz 2000 jyly Elbasynyń: «Ónerli qandastarymyz Qazaqstanǵa da kerek!» – degen úndeýinen keıin Qazaqstan elshiligi tarapynan birneshe shaqyrtý alyp Atamekeninen oralady.
Bul týraly bıshiniń ózi bylaı dep eske alady:
– Áli esimde, 1996 jyly «Dostyq» qoǵamynyń shaqyrýymen Almatyǵa kelip, ónerimdi kórsettim. Atajurtymmen tuńǵysh dıdarlasqanym sol kezde edi. Budan keıin de Astana toıyna arnaıy shaqyrýmen kelip, Elorda tórinde bı bılegenim esimnen ketpeıdi. Al 2000 jyldyń kúzi meniń ómirim úshin erekshe. Sebebi Elbasynyń shaqyrýymen ata-babamnyń kindik qany tamǵan Atajurtyma oraldym. «Ózge elde sultan bolǵansha, óz elińde ultan bol» degen dana sóz bar. Bul sózdiń maǵynasyn syrtta júrip túsinedi ekensiń. Elge oralǵannan keıin maǵan erekshe qamqorlyq kórsetkender az bolmady. Olarǵa sheksiz rızamyn. Elbasynyń ózi ónerimdi baǵalap, úlken senim bildirgeni men úshin zor baqyt dep bilemin. Qytaıda ataǵym shyǵyp tursa da, Atajurtymnyń orny bólek…
Bul Shuǵylanyń óz tańdaýy edi. Týǵan jerine oralýdan, týǵan halqynyń yqylasyna bólenýden artyq baqyt bar ma?
Óz ónerimen tarıhı otanyn sýsyndatý maqsatynda elge oralǵan ol Kúlásh Baıseıitova atyndaǵy Ulttyq opera jáne balet teatrynyń baletmeısteri, «Ulan» prezıdenttik orkestriniń bıshisi atanady.
Bul kez Shuǵylanyń tasy órge domalaǵan, óneri barynsha baǵalanyp, el kóleminde laıyqty baǵasyn alǵan kezeń bolatyn. Talantty bıshiniń tynysyn ashý úshin Astanada L. Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa Ulttyq ýnıversıteti janynan rektor M. Joldasbekovtyń qoldaýymen úlken bı zaly men eki kabınet berilip, «Shuǵyla» horeografıalyq mektebin ashady.
Mine, osy arada ilgeridegi saýalǵa qaıta oralamyz. «Qazaqtyń ulttyq bıi joq, qazaqta «Qamajaıdan» basqa bı bolmaǵan» deıtinderdiń aýzyna Shuǵyla Saparǵalıqyzy qum quıǵan edi.
«Anyǵynda, bulaı deıtinder adasyp júr. Bile bilgenge, qazaq bıiniń ózindik erekshelikteri kóp. Qazaqtyń bıi qazaqtyń ulttyq salt-dástúri men turmys-tirshiliginen týyndaǵan. Ómirden alǵan áserińizden, kúıinish-súıinishińizden án nemese óleń-jyr týmaı ma?! Bizdiń bıimiz de sol sıaqty. Biraq bundaǵy ishki sezimderdi beıneleý quraly – qımyl-qozǵalys. Árıne, oıdy tilmen emes, qımylmen jetkizý – qıyn nárse. Mysalǵa, ózbek bıi degende, ıyq qozǵalystarynan-aq biz olardy birden ajyratamyz. Sol sıaqty úndi bıi bolsa, ony da birden tanımyz.
Mine, sondaı ulttyq naqyshty beıneleıtin, basqa ulttarǵa ózin tanystyratyn bı elementteri bizde de bar.
Zaman aǵymyna qaraı biz ulttyq beıneni saqtaı otyryp, qazaq bıin odan ári damytýymyz kerek. Mysalǵa, men bilim alǵan oqý ordasynda barlyq ulttardyń bıin úıretti. Bunda bir halyqtyń bıin úıretpes buryn sol eldiń tarıhy, salt-dástúri, tabıǵaty, ózindik ereksheligi men fılosofıasy oqytylady. Sol halyqtyń bolmysyn uqqannan keıin onyń bıin túsiný qıyn emes», – deıdi ol.
Shuǵyla «Qarajorǵa» mońǵoldyń bıi deıtinderge múlde qarsy.
«Bul pikirge 100 paıyz qarsymyn. Biz kóshpeli el bolyp sanalatyndyqtan, qazaq pen mońǵol bolsyn, salt-dástúrimiz ben mádenıetimizde jaqyndyq, uqsastyq bolýy zańdylyq. Barlyǵymyz birdeı at ústinde ósken halyqpyz. Sondyqtan «Qara jorǵadaǵy» at ústinde shaýyp bara jatqandaı kórinetin ıyqtyń qozǵalysy barshamyzǵa tanys. Biraq bul bı ár ulttyń ózindik elementterimen erekshelenedi. Óz tájirıbemnen aıtar bolsam, ár halyqtyń bıdegi qımyl-qozǵalysy sol ulttyń tarıhyna baılanysty týyndaıdy. Aıtyp otyrǵan júırik at bárimizge atkólik esebinde tanys bolǵandyqtan, mońǵoldar ony ózderiniń naqyshyna salyp bılep júr. Tipti qyrǵyzdyń ózi «Qara jorǵany» bıleý arqyly Gınnesstiń rekordtar kitabyna engeli otyr. Osyǵan endi ne deısiz?», – degen edi bir joly Shuǵyla.
Qazirgi kúni onyń jeke oryndaýynda 100-ge jýyq bıi bar. Sonyń ishinde 30-dan astamy qazaqtyń bıi. Atap aıtar bolsaq – «Shyny», «Úkili arý», «Bórte», «Toty qus» — «Taýys», «Aı nury», tól týyndysy – «Shuǵyla nazy», «Qytaıdyń lenta bıi», «Kún astyndaǵy Kúnekeı qyz» sıaqty bıler ulttyq bı ónerimizdi jańa deńgeıge kótergen týyndylarǵa aınaldy.
«Qazaqta bı bolmaǵan» deýshilerge taǵy bir ret jaýap qatalyq. Olar Shuǵylany oryndaýynda «Bórte» bıin tamashalady ma eken? Anyǵynda, Shuǵylany sahnaǵa alyp shyqqan da osy bı edi ǵoı.
Bul bıge arnalǵan beınebaıan Bekbolat Tileýhannyń uıytqy bolýymen túsirilgen. Almaty oblysyndaǵy áıgili «Úsh qońyr» jaılaýynda túsirilgen bul beınebaıanda ózindik tarıhı negizi bar. Oqıǵa jelisi boıynsha qos jas ǵashyq Shyńǵys han aýlynan qashyp shyǵady, alaıda qashyp kete almaıdy. Olardy qýǵynshylar qýyp jetedi, han jas qyz ben jigitti ólim jazasyna kesedi. Beınebaıan senarıi boıynsha sol kezde Bórte óziniń bıin bıleı jóneledi. Shyńǵys hanǵa eriksiz jastyq shaǵy men Bórte ekeýiniń mahabbaty esine túsedi. Sońynda han jastarǵa keshirim jasaıdy…
Qazaqtyń bıi sheteldi tamsandyrdy
Qazaqtyń bıi – qazaqtyń tól óneri. Aınalyp kelgende, urpaqtan urpaqqa berilýi tıis asyl qazyna. Osy ónerdi nasıhattaýdy, ony óskeleń urpaqtyń sanasyna sińdirý Shuǵyla Saparǵalıqyzy óziniń eń basty biri dep esepteıdi.
Osy oraıdaǵy bıshiniń óz pikirin mysalǵa keltirsek:
«Jat eldiń arzanqol áni de, bıi de zorlyq-zombylyqty, kórgensizdikti nasıhattaý arqyly jastarymyzdyń sanasynyń jabaıylanýyna, ulttyq túp-tamyrymyzdy jıditýge baǵyttalǵan. Ulttyq rýhy joq jastardyń otanshyldyq sezimi de joıylady. Bizge sheteldikterdiń ákelip júrgeni olardyń eń azǵan-tozǵan dúnıeleri.
Men óner saparymen talaı shetelde boldym. Sonda kóptegen elderdegi jastardyń óz ulttyq mýzykalaryna degen yntalary, ulttyq salt-dástúrlerin maqtan tutatyndyqtary tańqaldyrǵan. Ispanıa eliniń shaqyrýymen Madrıd qalasynda boldym. Ispandyqtar ózderin bı jóninen álemdegi eń aldyńǵy qatardaǵy elmiz dep esepteıdi. Meniń bıim jaıynda estip, «qazaqtyń ulttyq bıi bizden asyp ketýi múmkin be» degen oıda bolǵan bolýlary kerek. Shynynda da men bılegen qazaqtyń bıi olardy tamsandyryp tastady. Olar sol jaqta meniń shyǵarmashylyq konsertterimdi uıymdastyrýǵa yntaly ekendikterin jetkizdi, bı óneri jaǵynan únemi tájirıbe almasyp turýǵa usynys jasady».
«Men ónerdi ózimniń ómirim dep bildim. Ómirimdegi túrli qıynshylyqtar meniń ónerge mahabbatymdy bosańsyta alǵan joq, kerisinshe, qasqaıyp qarsy turýǵa umtyldym. Qaıda júrsem de qımyl men jarasymdylyq izdeımin.
Kúlli dúnıe rıtmdi, retti, mýzykaǵa toly qozǵalystardan quralatynyna ımandaı senemin»
– deıtin Shuǵyla qazir óziniń jeke óner ordasyn ashyp, shákirtter tárbıelep júr. Ónertanýshylar Shuǵyla qazaq bıiniń jańa bederin qalyptastyrdy dep baǵalaıdy. Onyń bı álemindegi orny men úlesi ólsheýsiz deıtinderdiń qarasy mol. Ol týraly birneshe derekti fılm túsirilgen.
Shuǵyla ashqan bı mektebi qazirgi tańda qazaqtyń bı ónerin órge súıreýge úlken úles qosýda. Ol tárbıelep jatqan jas býyn erteńgi kúni álem sahnasynan kórinedi degen senimdemiz.
Shuǵyla Saparǵalıqyzy – 1971 jyly Qytaı Halyq Respýblıkasy İle-qazaq avtonomıaly oblysynyń ortalyǵy Qulja qalasynda dúnıege kelgen. Besinshi synypta Beıjiń qalasyna horeografıalyq mektepke qabyldanady.
Ol 1991 jyly Beıjińde Qytaı Qarýly saqshy bólimi án-bı ansambline qabyldanyp, Koreıa, Italıa memleketteri men Gonkong aýdandarynda óner kórsetedi. 1992 – 1995 jyldary Qytaı Ortalyq Ulttar ýnıversıtetiniń halyq bıi fakúltetinde bilim alady. 2000 jyly Qazaqstan Prezıdentiniń «Ónerli qandastarymyz Qazaqstanǵa da kerek!» – degeninen keıin elge oralyp, Kúlásh Baıseıitova atyndaǵy Ulttyq opera jáne balet teatrynyń baletmeısteri, «Ulan» prezıdenttik orkestriniń bıshisi atanady.
6alash usyndy
