Kógildir ekran gúli
Qýandyq QÓBENULY
(Qytaıdaǵy áıgili kıno akteri Pátıha MÁLİKQYZYmen suhbat)
– Sálemetsiz be? Pátıha apaı, mamyrdyń mereke kúni baılanysymen óner jolyńyzdaǵy myń buralań joldar men marapatty kúnderińizge kýá bolaıyqshy dep kelip otyrmyn. Tektilik degenge óz basym óte mán beremin. Ol tárbıelik, bilimdilik. Ol ultqa jáne elge jaýapkershilikti úıretetin uryq. Sol qunarly topyraqtan ónip shyqqan jaýqazyn bolsyn, alyp báıterek bolsyn tamyryn tereńge tartyp, elge saıaly, jurttyń ıgiligine jaraıtyndyǵyna el kúmán keltirmeıdi. Endeshe sol qunarly topyraqtyń qasıetin qaı kezde sezindińiz?
– Men 1944 jyly 8 qazan Úrimji qalasynda týylyppyn. 4-5 jasymnan bastap óleń jattap, án aıtýǵa áýes bolyppyn. Alǵash bilim tabaldyryǵyn 1951 jyl 17 bastaýsh mektepte basqanmyn. Sol kezderde deklamasıalarǵa shyǵyp óner kórsetip, bolashaqta ánshi bolýdy armandadym. Keıin 1955 jyly ákem Málik Júnisuly men sheshem Naıra Rahymqyzynyń İle oblystyq án-bı úıirmesine qyzmet aýystyrýy baılanysymen otbasymyzben túgeldeı Qulja qalasyna bardyq. Sonymen ortalaý mektepti Qulja qalalyq1-orta mektepte oqydym. 7-klas oqyp jatqan kezimde Úrimji qalasyndaǵy kórkemóner mektebine taldanyp oqýǵa tústim. Sodan kóp ótpeı bizdi astanamyz Beıjıńge oqýǵa aparatyn boldy. Mine osy barysqa deıin men ózimniń ómir jolyma, ata-anamnyń tálim-tárbıesine óte rızamyn. «Ónerli órde ozar» demekshi. Instıtýt tabaldyryǵynda da tipti tyrysýǵa bel baıladym.
– Endeshe sol, arman qýyp astanaǵa qanat qaqqan tustaryńyzdy eske alsańyz?
– Bul saparymnyń basy qyzyq boldy. Men Beıjıńge baratynmdy alǵashynda áke-sheshemede aıtpadym, ábden astanaǵa barǵan soń ákeme hat jazyp ózimniń Beıjıńdegi dyrama kollejine oqýǵa túskenimdi aıttym. Ákemde maǵan qaıtalaı hat jazyp, jaqsy úırenýimdi, bolashaqta jaramdy adam bolýymdy, jaqsy artıs bolýymdy tilepti. Ol kez 1958 jyly bolatyn. Meniń 14 jastaǵy kezim edi. Biz barǵan kezde mektep bizdi balapanyndaı qushaǵyna basyp, bizge mekteptiń gúli degen ataq berdi. Sol arada 4 jyl boıy aýylymyzǵa qaıtpadyq. Óziń oılashy qazirgi stýdentter qysta bir, jazda bir úıine keledi. Tipti aıyna bir qaıtatyn balalardy da kórip júrmin. Al bizdiki basqasha boldy.
Ol kez elimiz drama salasynyń jaqsy damýǵa bet alǵan kezi. Bizdiń ustazdarymyz shetinen shetten oqyp kelgen tanymal mamandar bolatyn. Áne sol ustazdarymyz bizdi barlyq kásbı bilimmen sýsyndatty. Meniń drama kollejindegi 7 jyldyq ómirim óte maǵynaly ótti. Búgingideı artıs bolýyma jaqsy negiz qalady. Sol kezde úıden keletin aqsha mardymsyz, qazaqsha materıal joq. Sonymen sol az aqshanyń bir bólimine qytaısha kitap satyp alyp oqydym. Jeksenbi demalys bolsa boldy kınoteatr kóremin. Men ǵana emes tipti Shınjıańnyń drama kıno salasyna zor úles qosty. Bizdiń Shınjıań opera teatryna 4 qarar artıs tárbıelep berdi. Al biz sonyń birinshi qararyndaǵy oqýshylarymyz. 1962 jyly Shınjıańǵa doklat berý týyndysyna «Malan gúli» atty dramany sahanalastyrdy. Men sonda Shıaýlan atty qytaı qyzdyń rolyn somdadym.
1964 jyly «Jabaıy juıhýa» degen atpen bir kıno senerıasy jazylypty. (Keıingi jurt biletin «Tyıanshan qyzyl gúli» kınosy osy) ol kezde men Beıjıńde oqyp jatqanmyn. Bizdiń ortalyq drama ınstıtýtyna kelgende basshylar men ustazdar: oqýshylar emtıhanǵa daıyndalýda, mádenıet mınstrliginen stýdentterdiń kınoǵa shyǵýyna bolmaıdy degen uqtyrýy bar. Bizdiń tárbıelegenimiz drama artısy, - dep qaıtaryp jiberipti. Klass tárbıeshimiz Hy Ian sol «Tyıanshan qyzyl gúliniń» bas rejıssory Súı Ýıdyń áıeli eken. Sonymen ol kisi «Senderge mektep kórsetbese, biz jaqynda qazaq turmysynan alynǵan bir drama qoıamyz. Bul mektep bitirýdiń daıyndyǵy. Osy oraıda kelip Patıhany kórińder» depti. Avtor Oý Lın men rejıssordyń kóńiline ótken oqsaımyn. Ol kisiler artynan mádenıet mınstirligi men avtonomıaly raıonnyń uqtyrýy men ruqsat qaǵazyn ákelip, meni ınstıtýttan buryshtatyp aldy. Sol usynys boıynsha Beıjıńnen Úrimjige ushatyn ushaqqa shyqtym. Qolymda kıno senerıasy bar, oqyp kórsem ishinde Aıgúl jáne Qaısha atty obrazdar bar bolyp, Qaısha 17-18 jastaǵy qyz, al Aıgúl 27-28 jastaǵy kelinshektiń obrazy eken. Sonymen ózim qaıshanyń rolyndamyn ǵoı dep tuspaldap ishteı daıarlyqta keldim. Kelgensoń maǵan rejıser Súı Ýınıń bas keıipker Aıgúldiń obrazyn tapsyrdy. Bul men úshin nedáýir aýyr boldy. Sebebi meniń jasymmen Aıgúldiń jas parqy kóp alshaq. Qoıshy áıteý osy Aıgúl obrazy arqyly kıno salasyna tuńǵysh qadam qoıdym. Ári bul meni búkil kórermenge tanytty. Qysqy syrtqy kórinis Úrimjinyń mańyndaǵy ońtústik taýdan alyndy, ishki kórinis Úrimjidegi oktabr traktor zavodynyń 1-sehynda túsirildi. Al jazǵy kórinis Qulja qalasynda, Saıram boıynda jáne Shyhyzy óńirinde boldy.
– Iá, osy kıno arqyly Aıgúl atanyp kettińiz ǵoı, keıin qandaı kóńil kúıde boldyńyz?
– Aıgúl rolyn alýdan buryn men eń áýeli Aıgúlden úırenip, odan keıin Aıgúl bolaıyn dep oıladym. Saharanyń qamshysyn ustap, halyqty órge bastaǵan osyndaı bir obrazdyń dál ózi bolýym kerek boldy. Byraq kınoda ol maqsatqa jettim be, jetbedim be, kórermen baǵalaıdy. Tyıanshan qyzyl gúlindegi Aıgúldiń obrazyn somdaý meniń táleıime kelgen oraı boldy dep bilemin. Áıtpese menen basqada qazaqtyń qarakóz qyzdary tolyp jatyr ǵoı. Men bul roldy asa talantylyǵymnan nemese elden erek myqtylyǵymnan somdap shyqtym deýden aýlaqpyn. Tek oraı men ónerim ózara sáıkeskendikten boldy. Men árqashan ózim somdaǵan obyrazdarymdy, anaqus balapandaryn alaqanyna salyp aıalaǵany sıaqty qorǵaıym, ári ózim súıemin. Sonymen 1965 jyl ınstıtýt bitirgen qalpymda Shınjıań án-bı úıirmesine qyzmetke ornalastym. Qyzmetke shyqqannan soń oınaǵan rolym «Munaı alańyndaǵy shaıqas» dramasynda bas keıipker ınjener Ý Hýıjyn boldy.
– Adam bir teriniń ishinde san aryp, san semiredi. Bir mezet sahynadan sheginip, perde artynda júrgen kezińiz boldy, desede «Qap túbinde altyn kezdik jatpaıdy» ǵoı, «ólmegen qul altyn aıaqtan sý ishedi» deıdi. Sonymen qaıta sahynaǵa shyqqanda ilgerindi-keıindi qaısy fılmderge rolǵa shyqtyńyz?
– Men «Tyıanshan qyzyl gúlinen» keıin «Jaılaýdaǵy myltyq daýysy» atty kıno fılmde bas keıipker Sholpannyń rolyn, «Jetim qyzdyń mahabbatynda» Amannyń sheshesiniń rolyn, «Jýsandy dalada» Qamqanyń rolyn, «Serjan» tele fılmynde Serjannyń sheshesiniń rolyn, «Jyń Hynyń batysqa saıahat» telefılmminde Sirılankanyń hanyshasynyń obyrazyn, «Jibek joly» tele fılmynde Iran patshasy, «Qanas týraly áńgime» atty telefılminde shesheı, «Baýyrlastar» tele fılminde Zorhan rolyn aldym. Bul kınofılmder men telefılmder. Al Italányń «Eki baıǵa bir malaı» atty dramasynda bas keıipker Pıatrıch rolyn, «Munaı alabyndaǵy shaıqas» dramasynda bas keıipker ınjener Ý hýıjyn rolyn, Ózbekstan «Kelinder» Dramasynda Sattyhan rolyn, «Tuman» dramasynda anar rolyn, «Bıkesh maǵan iles» dramasynda sheshe rolyn jaqsy somdadym. Al «Syrmaq» dramasynda kelin Rashıda rolynda, «Kúres joly» operasynda bas keıipker sheshe rolynda, «Ana men bala» operasynda Aýahan rolynda, «Arshyn mal-alanda» operasynda bas keıipker Gúlshehra rolynda, «Ǵaryp-sanam» rolynda Ǵaryptyń sheshesiniń rolynda boldym. Qytaısha «Iań káıhýı» operaasynda bas keıipker Iań káıhýı rolyn somdadym. Osy barysta keıipker somdaý, senerıa jattaý, obyrazǵa ený taǵy basqany aıtbaǵanda úsh tilde sóıleýdiń ózi ońaıǵa túspedi.
– Mine osy Eńbekterińizdiń arqasynda memlekettik jáne avtonomıaly raıondyq áıelder birlestigi jaǵyna «8-naýryz qyzyltýshy» marapatyna, «Shegara raıondy gúldendirýshi» atty medalǵa, memlekettik 1-dárejeli artıs kásiptik ataǵyna ıe boldyńyz. Sondaı-aq, memlekettik teatrshylar qoǵamynyń jorasy, avtonomıaly raıondyq saıası másilıhat keńesi 5-kezekti jınalysynyń ýakili, avtonomıaly raıondyq ádebıet-kórkemónershiler birlestiginiń orynbasar tóraǵasy, Shınjıań teatrshylar qoǵamynyń, dramatýrgtar qoǵamynyń orynbasar tóraǵasy syndy qoǵamdyq mindetterdi de atqara júrdińiz. Áredik, kıno fılm, telefılmderden de obyraz somdadyńyz. Demek bir áıel zatynyń bárine úlgerýi de bir erlik.
Endi suraıyn degenim:
Kıno men dramanyń parqy jóninde ne aıtar edińiz?
– Drama óte qıyn ári sahnanyń bıigindegi óner dep bilemin. Drama sol maıdanda ózińdi barynsha sáýlelendirýdi talap etedi. Kórermen sol sátte, sol mınýttarda seniń artyqshylyǵyńmen, kemshiligińdi kórip otyrady. Dramada búgingi ótkizgen qateligińdi erteńgi qoıylymda túzetip, tolyqtyryp alýyńa bolady. Biraq ony kórermen keshirmeıdi. Al kınoda eń sońǵy saralanǵan syıýjetten soń qaıtalaı túzetýiń múmkin emes. Kórermen ony máńgi keshirmeıdi. Qysqasy ekeýi de qatelygińe keshirm suraýǵa kelmeıtin qatal ónerler.
Drama sahnalyq qoıylm bolǵandyqtan, klýptaǵy kórermenge ózińdi barynsha úlkeıtip kórsetýiń tıis. Máselen: mımıka, grım, kıim, áreket-qımyl bári de kesek alynýy shart etiledi. Al kıno barynsha náziktikti, shynaıy, tabıǵılyqty talap etedi. Bylaısha aıtqanda drama búkildeı artıske súıense, kıno keıde mashınalarmen apparattarǵa súıenedi. Demek, meniń oqyǵan kásibim drama bolǵandyqtan alǵash kınoǵa túsken kezderimde biraz qınaldym. Jańa aıtqanymdaı áreketterim óte úlken, sahnalyq beınege kirip ketem. Keıin túzettim áıteý.
– Kıno salasy san ónerdiń jıyntyǵy, sondaı-aq, ǵylym-tehnıkanyń týyndysy. Rejıserligin aıtbaǵanda artıserge qoıylatyn talaptar da jetedi. Ózińiz alǵan roldarǵa rızasyz ba? Áttegen-aı! tustary barma?
– Kıno óneri ókinishke, áttegen-aıǵa eń jaqyn óner. Álginde aıttym qoı, bir alynyp, jasalyp, kórermenge taralyp ketken syıýjetti qaıta túsirý múmkin emes. Mende de kóp áttegen-aı ótken. Onyń bári kıno jasalyp bolyp, qoıylǵannan keıin kórgen kemshilikterim. Amal ne, túzetýge kelmeıdi. Qaıta qulshynasyń, úırenesiń. Meniń kóz qarasym: ár qandaı obyrazdy bastaǵan kezimde nólden bastaýdy unatamyn. Burynǵy somdaǵan keıipkerlerińdi esińnen shyǵaryp jiberip tyńnan kirisý kerek.
– Sıasy áli keppegen týyndylar bolyp, kıno, dramalardan usynystar túser bolsa, jyly qabaq tanytar ma edińiz?
– Men ne ushyn 35 jyl boıy uıǵur halqynyń sahnasynda júrdim, olardyń opera, drama, teatryna, kıno salasyna da óz úlesimdi qostym. Endeshe endigi jerde ózime ylaıyq keletin qazaqtyń tamasha dramalary men kıno senerıalaryn qolyma ustatyp, usynys etetin baýyrlarym kelse nege jyly qabaq tanytpasqa, onda men qatty qýanar edim. Biraq bizdiń kórkemónerpazdarymyz bul saladan biraz kenjeleý bop tur ǵoı.
– Ánshilik ónerińizdi de umyt qaldyrmaǵanymyz jón sıaqty apaı?
– Kishkene kezimizde ánge qyzyqtyq, biraq mektepte basqalaı bilim aldym. Sol úshin men kásbı ánshi emespin. Keıin kele radıo-televızıanyń talaby boıynsha azdy-kópti sahynada án salǵanym bar. Ol kezde bizdiń mekemede Qarys Ashyrov degen Ózbek kompozıtor bar edi. Qazaqsha ánderdi de tamasha jazatyn. Bul kisniń ánderin marhum Hamıt Ysqaquly, Nazar Symaıyluly da kóp oryndaıtyn-dy. Mende solardyń qatarynda oryndaǵanym bár. Keıin tanymal ánshi, meniń dosym Turan Qusaıynqyzy ekeýimiz qosylyp án aıtyp júrdik. Turan bolsa kompozıtor ári kásbı ánshi. Al meniń daýysym oǵan sáıkes kelgen bolýy múmkin. Sóıtip damı kele Turanmen birlikte bir estelik sıpatyndyq albom shyǵarǵanbyz. Árıne, ol deskamyz tizýli kúıi sórede qalǵan joq, halyqtyń jaqsy baǵasyna ıe boldy. Qysqasy men ánshi emespin tek óz daýysyma túsetin ánderdi óz mánerinde oryndaı biletin án áýeskerimin desem ylaıyq sıaqty.
– Sizdiń júregińizden óner ataýlyny jatsynyp, jatyrqamaıtynyńyzdy baıqap otyrmyn, kóp qyryńyzdyń biri jarnamalardan da kórinip jatady. Sol jarnamalar haqynda ne aıtar edińiz?
– Jarnama dep otyrsyń ǵoı, biraq men kóp nárselerdi jarnamalamadym. Ne bary úsh túrli jarnamaǵa ǵana kórnis bergem. Biri uıǵurlardyń «Shnnury» degen bezený buıymynyń úlkender stetetin túrine jarnamalyq kórnis berdim, endi biri kádimgi ózimiz ómir boıy tutynyp kele jatqan «Sháń-I shaıynyń» qoraby jańalanǵany sebepti sonyń jarnamasyna shyqtym. Sońǵysy «Salqyn úıdiń» jarnamasyna qyzymmen birge shyqtym. Meniń oıymsha jarnamalanatyn buıym shyn, tutynýshylarǵa zıany joq halyqty aldamaıtyn bolsa, ári buıym ózimniń jasyma nemese kásibime ylaıyq kelse kásipkerlerdi qoldaý retinde jarnamalap berýge bolady. Alaıda ótimi joq, ne bazarda tolyq markasy bolmaǵan taýarlardy jarnamalaý meniń jasymdaǵy adamdarǵa abyroı ákelmeıdi ǵoı. Mysaly aýylǵa bara qalsam ondaǵy jurt oı apaı sizdiń shaıyńyzdy ship jatyrmyz dep, shynynda sol shaıdy quıyp qos qoldap usynyp jatady. Shaı ishpesek basymyzdyń saqınasy ustaıtyn qazaqpyz qoı. Árıne, olar ǵana emes ózimde burynnan Sháń-I shaıyn ishemin. Mine bul degenimiz taýardyń senimdiligi. Sol úshin jarnamanyń shyn jalǵandyǵyna kózim jetse ǵana kóriniske shyǵamyn.
– Shetelde gastroldyq saparada boldyńyz ba?
– Meniń tuńǵysh aıaǵym tıgen memleket Japonıa edi. 1988 jyly Qytaı teatrshylar qoǵamynyń ornalastyrýymen áıgili dybys rejıseri Iaý Shıjýan, teatr rejıssory Oı Iań Shanjıyn qatarly 6 kórkemónershilermen birge 15 kún boldyq. Tokıo, Jıyndý, Mıńgýýda boldyq. Áıgili Fýdzıama taýyn tamashaladyq. Ol jaqtyń áıgili kıno, teatr rejıserleri men ónerpazdary bizben birge boldy. «Teńizge mahabbat» bas keıipkeri Lı Ian Sháý Jýan bizben birge boldy. Jalpy Japonıa óte mádenıetti, taza el eken. Adamdar ara syılastyq, adamgershilik óte joǵary eken. Ekinshi ret 1992 jyly áıgili artıs Aprel Samet, opera teatr bastyǵy Tursyn Toqty qatarly óner adamdarymen birge Qazaqstan respýblıkasyna bardyq. Jalpy 70 adam, Almaty, Qyrǵyzystan Bishkekte óner saparynda bolyp, «Ǵaryp-sanam» syndy dramalardy 10 neshe maıdan qoıdyq. Men sonda artısikten syrt, konsert kórkemóner jetekshisi bolýdan aýyr mindet atqardym. Qazaqystannyń áıgili uıǵur ánshisi Murat Ahmadı bastan aıaq birge boldy. Biz Juńhýa mádenıetin, Qytaı teatryn úgittep barǵandyqtan ol joly qazaq tilinde drama qoıylmady. Jalpy Almatydaǵy kúnder bolsyn, Bishkektegi sapar bolsyn, óte kóńildi boldy.
– «Jigitter jigit bolsyn azbaıtuǵyn, jolynan aqıqattyń jazbaıtuǵyn, turlaýly oı, túıindi sóz turaq bolsyn, bireýge syrtyna or qazbaıtuǵyn,» - dep aqyn Tańjaryq Joldyuly jyrlaǵan edi. «Kórikti meken» «Aq sarbas» «Gúlbıke» qatarly kóptegen kınolar men tele serıaldar ekran betine kóterilip altyn qorymyzdy kóbeıtip jatyr. Osyndaǵy jastardyń bolashaǵyna ne kútesiz?
– Qytaı qazaq kıno salasy dese Janar Saǵatqyzyna úlken úmit kútemin. Ol qazir Qytaı ǵana emes, Qazaqystan, arysy Evropa elderine tanylǵan kıno rejıseri boldy. Onyń «Aptanyń segizinshi kúni» «Bir dáýirdiń jastary» «Tań atar aldyndaǵy astyrtyn saıys» qatarly tele serıalary óte tamasha! Sondaı-aq, «Kórikti meken» fılmndegi Qaırat Ǵalymuly, Álimjan Turysbekuly, «Naratqa mahabbat» atty tele serıaldaǵy Altynaı, «Gúlbıke» Dabyl Qıbatuly qatarly jastardan zor úmit kútýge bolady. Kıno artısi, rejıseri, telefılm artısi, drama akteri bul júıeli bilim alýy, kóp tilge jetik, ónerli, kásiptik sapa bolǵany abzal. Mine osy ónerler bir arnadan qosylǵanda seniń somdaǵan rolyń sátti, óneriń ústem bolyp tasyń órge domalaıdy. Men óz kezimde qyz da, sheshede, ájede, er de, áıel de, qazaq, uıǵur tipti qytaıdyń da rolyn aldym. Qytaılyq ta, sheteldik te boldym. Osynyń bári oqýdyń, arnaýly tárbıe alýdyń natıjesi. Adam tárbıeniń jemis ǵoı.
– Keıde osyndaǵy ártısterdiń ekranǵa shyqqany emes, qazaq ultynyń, turmys saltynyń rejıserlardy qyzyqtyryp, olardyń osynda kıno túsirýine dán rıza bolasyń. Mysaly: men 2011 jyly Barkól aýdanynyń shyǵys qara qol degen jerinde Qytaınyń 10 úzdik rejıseriniń biri Tyıan Jýańnyń «Qasqyr zaýaly» atty fılminiń túsirilgen jerin baryp kórip qaıttym. Árıne, bul jerdiń kıno úshin salynǵan qurylys, erte zamanǵy úı, jer kepe syndy qurylǵylary óz qalpynda tur. Sondaı-aq, 2012 jyly Tekes aýdan qalashyǵynan, Qarajon jaılaýynan túsirilip jatqan rejıser Aýıań Fyncháńnyń «Súıkimdi batyr» fılmi túsirildi. Áıgili rejıserlardyń munda kıno túsirýiniń ózi bizge qýanysh syılaıdy. Bizge kıno, telefılym salasy túıe botalaǵandaı jyl aýnap bir kelgenimen aýyly alys emes ekenin bildiredi. Mine soǵan bizdiń rejıserlar, ártıster daıynba eken degen oı kókiregimdi kerneı beredi.
Kóp qarbalastyqtan ýaqyt taýyp, suhpatta bolǵanyńyzǵa rahymet aıtamyn. Zeınet kúnderińizge kóńildilik tileımin!
suhbattasqan Qýandyq KÓBENULY
6alash usyndy
