Altaı taýynyń bókterinde tirshilik etetin qazaq halqynyń baıyrǵy óneriniń biri − qarshańǵy uzaq tarıhqa ıe. Uzaq tarıhqa ıe bolatyny Altaıdyń qarـmuz jastanǵan Ulytaýlarynda qys boıy qalyń qar jaýyp, qıa basýǵa múmkindik bermeıtini kóne kóz qarttarymyzǵa tań emes.
Altaı taýlarynyń bıik, qarynyń qalyńdyǵy at boıy, kisi boıy jaýýy qarshańǵynyń shyǵýyna eń basty sebep. Qar qalyń bolsa ony jylqynyń buzýy, jol salýy múmkin emes. Alaıda, shańǵy taqqan, aıaǵyna shańǵy baılaǵan adamnyń qalyń qarda júrýi, eki aýyldyń arasyna qatynaýy, azyqـtúligin qamdaýyna da óte ońtaıly bolsa kerek. Baıyrǵy qarshańǵy kisi boıynan bir qarystaı uzyn, eni jalpaq bolǵandyqtan qalyń qarǵa kómilmeı alǵa júrýge ońtaıly, eńiske óziـaq zymyraı jónelýge daıyn turatyndyqtan qashqan ańdy ustaýǵa taptyrmaıtyn tez kólik edi.
Osy tusta shańǵy ataýyna túsinik jasaýdy da jón kórdim. «Shańǵy − zat esim, adam aıaǵyna ilip qar ústinde syrǵanaıtyn, shana tabany sıaqty jalpaqtaý kelgen, basy qaıqy juqa aǵash» («Qazaq tiliniń túsindirme sózdigi, 10-tom, 187 bet) dese, endi birde: «Shańǵy − eki aıaqqa taǵatyn, eki uzyn jalpaq aǵashtan jasalǵan, qosymsha uzyn syryq taıaqtyń kómegimen taýly jerde qardan syrǵanaıtyn kólik quraly» («Qazaqtyń kólik mádenıeti», Iasın Qumaruly, 14 bet) dep ishkerileı ózekteı túsedi de: «Kóne túrki tilinde ‹shańǵy›, ‹shana› ataýyna eń jýyq − (xandan chandan) degen sóz bar. Ol qazaqshadaǵy sandal. Sandal − jazǵy jeńil aıaq kıim. Teristikte qystauzyn qonysh, jyly, aýyr aıaq kıim kıedi. Sondyqtan jazda aıaqtyń basyna ǵana kıetin (tańatyn), qonyshsyz aıaq kıim jazǵy jeńil aıaq kıim sanalady. Sandaldyń tabany erte kezde aǵashtan, qaıyńtozdan jasalady. Demek, chandan (sandal) da birturly aǵash aıaq kıim» («Qazaqtyń kólik mádenıeti», Iasın Qumaruly, 25 bet) dep túsinik jasaıdy. Demek, chandan(sandal) jasalý sheberligine qaraǵanda shańǵydan kóp keıin. Al, qar shańǵynyń jasalýy qazaq halqynyń dala serisi jylqyny qolǵa úıretýden buryn bolǵany shyn. Al, jylqyny qolǵa úıretýden buryn bolsa jylqyǵa shegetin arbadan da buryn jasalǵanyna kúmán keltirýge bolmaıdy.
Qazaqtyń jylqy terisinen qaptaǵan baıyrǵy qar shańǵysy samyrsyn men qaıyńnan jasalady. Qarshańǵynyń myqty, qaıymaıtyn, ońaılyqqa synbaıtyn aǵashtan jasalýy shańǵyshynyń ómirine jasaǵan eń úlken qamqorlyq, jáýápkerlik. Samyrsyn aıaqqa jeńil, sýǵa aýmaıdy, sý simirgishtigi baıaý, myqty. Al, qaıyń bolsa sýǵa aýýy samyrsynnan tez, sý simirgishtigi birshama joǵary bolady da, shańǵyshy qar buzyp júrgen saıyn salmaǵy aýyrlap aıaqqa kúsh túsedi. Biraq, shydamdylyǵy samyrsynnan neshe ese joǵary bolady. Butaǵy az, oqtaýdaı túzý aǵashty kisi boıynan eki qarys uzyn keltelep kesip alady. Kesken aǵashtyń jýandyǵy bir súıem bolady. Kisi boıy aǵashty dál ortasynan synalap otyryp jaryp ekige aıyryp, eki aıaqqa baılaıtyn shańǵynyń materıaly ıaǵnı tabany etedi. Odan ony balta nemese shotpen juqalap shaýyp, shańǵynyń uly tulǵasyn shyǵarady, beıimdeıdi. Shańǵynyń ushyn juqartyp, sál doǵalap úshkildep alǵannan keıin qolamtaǵa tyǵyp, ne bolmasa ystyq sýǵa bóktirip jumsartyp alǵannan keıin arnaýly tezge salyp ushar basyn joǵary qaıqaıtyp aqyrynـaqyryn qaıyryp ıgen soń, tas qyp tańyp tastap kún kózine keptiredi. Kepkennen keıin jáne de artyqـkemin qyrypـjonyp tabanyn maıdalap, jotasyn dóńesteý etip shaýyp, aıaq basatyn jerin aıaqqa ońtaıly etip tegistep shabady. Aıaqtyń úshymen ókshesin ilinetindeı aralyq qaldyryp 4 tesik tesip, aldyńǵy 2 tesikke tumyldyryq, artqy 2 tesikke qaıystan baý taǵyp, tabanyna jylqynyń pushpaq terisinen júnin artyna qaraı jyǵylǵanyn baǵyt etip qaıyspen kókteıdi. Bertin kele usaq shegelermen shegeleıtin de bolǵan. Jylqy terisi júniniń jyǵylýy artyna qaratylýy shańǵy tabany maıda bolyp aldyǵa tez syrǵanaıtyndyǵy. Al, qaıqaıys, orge aıaqtaǵy shańǵy keıin ketip taımaıtyndyǵyn ólshem etken. Qarshańǵynyń baıyrǵy ólshemi kisi boıynan bir qarys uzyn ıaǵnı 10 qarys, eniniń artqy doǵal ushy birsúıem, aldyńǵy ushy synyq súıem. Shet qalyńdyǵy bir eli, jalynyń qalyńdyǵy eki eli bolyp keledi. Jylqy terisin shańǵyǵa shylǵı túrinde paıdalanady. Jylqy terisi ılenetin bolsa órimge paıdalanǵany sıyr terisinen de shydamdy ári tegis, birkelki bolady. Al, teri shańǵynyń búgingi naqty jasalýyna kelsek: «Shańǵynyń uzyndyǵy adamnyń boıy men dene salmaǵyna qaraı 1.80 santımetr de 2 metraralyǵynda bolady. Qalyńdyǵy 4-5 santımetr. Tabany túzý, tegis keledi. Ústingi beti baýlyqtyń aldy ـ arty ortasynan jal bolyp keledi de, eki sheti qyrnap juqartylyp shabylady. Jalpaqtyǵynyń eni arty 10 santımetr, aldy súıirlene kelip 6,9 santımetr aınalasynda bolady» («Qazaqtyń ata murasy − baıyrǵy teri shańǵy», «Mura» jýrnaly, 2009 jylǵy 2 san, Tasqyn Ysqaquly, 46 bet).
Jazba jáne tarıhı materıaldarǵa súıener bolsaq: «20 ǵasyrdyń 60 jyldary, orys arheologtary oral silemindegi batpaqty sazdan osydan 8000 jyl buryn jasalǵan delingen shańǵy qaldyǵyn baıqasa» («Qazaq kólik mádenıeti», Iasın Qumaruly, 16 bet), 2005 jyly Altaı qalasynyń Qandyǵaty aýylyna qarasty «Dóńdi bulaq» degen jerdegi tas úńgirden tabylǵan jartas sýretindegi qarshańǵy taqqan adamnyń beınesi túsirilgen tirshilik tańbasyn Qytaı shańǵyshylar qoǵamynyń tehnıkalyq aqylshysy Shan Jaýján myrza qatysty arheologıalyq saraptaýlardan ótkizip, onyń 12 myń jyldyń aldyndaǵy «Kóne tas quraldar» dáýirine jatatyndyǵyn turaqtandyrý arqyly, tas úńgirdegi jartas sýretiniń tirshilik kózi altaı óńirinde tirshilik etken adamzattyń tym ertede eń alǵash qar shańǵy paıdalanǵanyn turaqtandyrady. 2006 jyly 16 qańtar kúni Shan Jaýján batys teristik ýnıversıtetsiniń mamany Ýań Jánshynmen birge búkil dúnıe júzine: «Qytaı Shınjáń Altaı − adamzattyń baıyrǵy qarshańǵy mekeni», ـ dep jarıalady, sonymen birge, Altaı qalalyq partkom men úkimet ár jylǵy 16 qańtar kúnin: «Adamzattyń baıyrǵy qar shańǵy mekenin» eske alý kúni etip belgiledi. 2007 jyly 16 qańtarda dúnıe júzilik gennıs rekordy jınaǵyna: «Altaı − adamzattyń eń baıyrǵy qar shańǵy mekeni» dep altyn árippen jazylýy eń úlken tarıhı qundylyq boldy.
AQSH-tyń baıyrǵy qar shańǵy mádenıeti men tarıhyn zertteý mamany Nıls Larsen Altaıdyń kórkem kórinisin, qar jamylǵan Ulytaýynyń kireýkeli shyńyn kórgennen keıin: «Dúnıe júziniń barlyq jerinde taý da, qar da bar. Alaıda, sol jerlerdiń birde biri Altaıdyń osy bir ushan teńiz tarıhı qaınar kózi baıyrǵy qarshańǵy mekeniniń ornyn basa almaıdy. Osy ólkeden bastalǵan bul tamasha bastama osyzaman qar shańǵysynyń altyn mekeni. Búgingi qarshańǵy baıyrǵy qarshańǵynyń jalǵasy ekenine kóz jetkizdik. Bul rette qoǵamdyq tekserýge qatynasqan qarshańǵy áýeskerleriniń qorjyndary qomaqty. Óıtkeni, bul dúnıedegi shoqtyǵy bıik baıyrǵy mádenıet sanalady», ـ dep baǵalaǵan.
Dıdarbek Zákirjan
6alash usynady
