Lıngıvıst ǵalym marqum Rahmanqul Berdibaev «Keńes dáýirinde qazaq tiliniń 18 myń sózi burmalanǵan, ıaǵnı mán-maǵynasy ózgergen» depti. Osyndaǵy máni ózgerip, maǵynasy aýysqan ataýdyń biri – qatyn sózi. Bul termın ertedegi Túrki qaǵanaty kezinde bıleýshiden keıingi ekinshi tulǵa – onyń súıikti jaryna beriletin qurmetti ataq eken.
Aıtalyq, alǵashqy Túrki qaǵanatynyń negizin qalaǵan Bumyn qaǵan óziniń birinshi áıelin «qatyn» dep atap, oǵan asa zor quqyqtyq mártebe bergeni jaıly qytaı derekterinde aıtylsa, túrkitanýshy ǵalym Sartqoja Qarjaýbaıulynyń jýyqta jaryq kórgen «Orhon eskertkishteriniń tolyq atlasy» atty eńbeginiń 2-shi tomynda: «Bilge qaǵan» eskertkish-jazýynda qaǵannyń jary Búbýdi sulýdy «qatyn» dep áspettegeni aıtylady. Mundaı áspetteýler Kúltegin jáne Terkin jazba muralarynda da bar eken.
Etnograf-ǵalym Ahmet Toqtabaı: «Qatyn sózi – qaǵannyń járdemshisi, eldiń uıytqysy nemese anaǵurlym keń maǵynada «El anasy» degendi bildirgen» dese, Q.Sartqoja, ejelgi túrkiler qaǵannyń bas báıbishesin «qatyn» dep atap, onyń qyzmetshilerin «qalash» degen, qazirgi qoldanystaǵy «qatyn-qalash» tirkesiniń túbi osynda jatyr, deıdi.
Sol sıaqty, HVİİİ ǵasyrda ómir súrgen mońǵoltanýshy Konstantın D Ossonnyń eńbekterinde Shyńǵys hannyń ózine qarasty bes júzge jýyq áıeli men kúńi bolǵan. Solardyń ishinde asa yqpaldy qurmettilerin ǵana «qatyn» dep ataǵan. Mundaı mártebege qol jetkizgen áıel tórteý. Olar hannyń alǵashqy jary qońyrat Daı (Tain) sheshenniń qyzy Bórte, ekinshisi merkit noıanynyń qyzy – Qulyn, odan keıingiler – apaly-sińili tatar qyzdary: Esýı men Esúgen. Bul tórteýine asa zor mártebe berilgen. Jibergen qatelikteri keshirilgen. Tipti Esýı qatyn 1219 jyly Shyńǵys han Horezmge joryqqa attanǵan sáttegi keńeste toptan sýyrylyp shyǵyp: «Qudiretti han ıem, uzaq jolǵa attanyp barasyz. Olaı-bulaı bop ketseńiz, artyńdaǵy uldaryń taqqa talasyp qyrqysady. Kóziń tirisinde muragerińdi tańdap, bekit» dep jan balasy batyp aıta almaǵan tilekti tóte jetkizedi. Bul onyń batyrlyǵy emes, osyndaı sózdi aıtýǵa quqyq, erik berilgendiginde.
Iakı, joǵarydaǵy ejelgi túrki, odan keıingi Joshy ulysynyń murageri qazaq handary da qoǵamdyq júıeniń irgeli tetigi «qatyn ınstıtýtyn» berik ustanǵan. Mysaly, shyǵystanýshy ǵalym Zıbagúl Ilásova qaryndasymyz shamamen 1313-1341 jyldary Altyn Ordaǵa bılik júrgizgen Ózbek hannyń ordasynda bolyp, onyń qatyndarynyń kósh kezindegi saltanaty jaıly jazǵan arab saıahatshysy Battýtanyń eńbegin qazaqshalapty. Onda: «Árbir qatyn kúımeli arbamen júredi. Kúıme shatyry altyn jalatqan nemese oımyshtylyp boıalǵan aǵashtan jasalǵan. Arbany súıreıtin attar jibek jabýly. At aıdaýshyny «ulaqshy» deıdi... Qatynnyń qarsy aldynda júziktiń kózinen ótetin alty sulý qyz jaıǵasqan. Artqy jaǵynda da osyndaı alty qyz ornalasqan. Qatynnyń basynda tóbesine taýystyń ásem qaýyrsynyn bekitip, qymbat tastarmen kómkergen táji. Ústinde altyn-kúmisi kóz qaryqtyrar jelbegeı shapan...» dep sýrettelipti.
Joǵarydaǵy derekter «qatyn» mártebesiniń qandaı bıik bolǵanyn áıgilep tur. Sonda bizdiń qazirgi tańda mádenı tirkeske teńep júrgen «áıel» ataýy qalaı paıda bolǵan.
«Búgingi ádebı til aınalymyndaǵy «áıel» uǵymynyń arab tilindegi maǵynasy – kúńsi, ıaǵnı bas erki joq, eńbegine aqy tólenbeıtin, basybaıly úı salmasy degendi bildiredi. Keńestik teńgerme saıasat tusynda boıyna kóne tárbıe men ádep sińbegen belsendi qazaq áıelderi: «biz menshik ıesi – qatyn emespiz, mal-múliksizbiz, basybaıly kresánkalar sıaqty biz de áıeldermiz» dep taptyq astar berip, sodan bastap «áıel» uǵymy jazba ádebı tildik termın retinde qalyptasyp qaldy» deıdi alashtanýshy ǵalym T.Jurtbaı.
Sol sıaqty ustaz-jýrnalıst Toǵaıbaı Nurmuratuly tóńkeriske deıin qazaqtyń qıssa-dastandary, batyrlar jyry, aýyz ádebıetindegi «qatyn» sózi keńestik kezeńde «áıel» degen ataýmen almasty. Shirkin, baǵzy zamanda jigitter óz ultynan qalap alǵan jaryn «qatyn» dep atap, al soǵysta tutqynǵa túsken, satyp alǵan, jaýdan tartyp alǵan urǵashylardy «áıel» dep ataǵanyn bizdiń hanymdar túsinse ǵoı. Sonda ózderin «áıelmiz» dep sonsha tómendetpes edi, – dep tolǵanypty.
Beken QAIRATULY
«Egemen Qazaqstan» gazetinen alyndy
6alash usynady
