Atqa mingen qazaqtyń sáni de, aıbary da bolǵan qamshynyń máni tereń. Sebebi zergerlik pen terishilik ónerdiń týyndysy sanalatyn qamshy dosyńa berseń – súbeli syılyq, qolyńa ustasań – qaharly qarý. Bylaısha aıtqanda, qamshyǵa qazaq tiliniń ıirimi, ultymyzdyń estetıkalyq kózqarasy, mıftik tanymy, turmystyq qajeti jaǵynan qaraıtyn bolsaq, ol – tek atty qamshylap júrgizetin qural ǵana emes, qadirin bilip baǵalaı bilseń, tula boıy qasıetke toly qasterli buıym.
Jaqynda Japonıada turatyn bir tanysym habarlasyp, úıiniń tórine iletin sary ala qamshy taýyp berýimdi ótindi. «Elden alys júrgen soń qazaqty, qazaqtyń turmysyn saǵynady ekensiń. Atam qaıtys bolarda taýtekeniń múıizimen saptaǵan sary ala qamshysyn maǵan berip edi. Men oqýǵa ketkende inim joǵaltyp alypty. Qazir atqa minbesem de, tórimde sary ala qamshy tursa, qandaı keremet bolar edi! Elordada qazaqtyń qamshysyn satatyn jer kóp shyǵar, qaraı júrshi» dep buıymtaıyn aıtqan soń, Nur-Sultan qalasyndaǵy qazaq turmysyna qatysty estelik buıymdar satatyn dúkenderdiń birazyna bardym. «Qamshy bar ma?» dep surasań «bar» deıdi de, jasandy bylǵarydan dobalap órip, bir qarys aǵashqa nemese eliktiń sıraǵyna saptaı salǵan dóregeı qamshylardy kórsetedi. «Bul qamshy emes, oıynshyq qoı, kádimgi tobylǵymen nemese taýtekeniń múıizimen saptaǵan sary ala qamshylar joq pa?» deseń bári bas shaıqaıdy. Tipti «sen qazaqsyń ba, qytaısyń ba, qamshy degen osy ǵoı, eldiń bári osyny alady» dep keri tolǵaǵandar da boldy. Bul jaǵdaı maǵan biraz oı saldy.
Sońǵy kezderi qamshy kúndelikti turmysta kóp qoldanylmaǵanymen, ony sándik buıym retinde úıiniń tórine ilip qoıatyn, dos-jaran, syıly adamdarǵa syıǵa tartatyn tamasha úrdis qalyptasty. Qamshynyń sabyna aq baılap, jańa túsken kelinniń betin qamshymen ashý dástúri de qaperden qaǵys qalǵan joq. «Qamshyda qasıet bar, sary ala qamshy turǵan jerde jyn-shaıtan turmaıdy» deıtin mıftik qaras boıynsha qamshyny qasterleý de sanamyzǵa sińgen. Alystaǵy dosymnyń ádeıi sary ala qamshy izdetip turǵanynda da osyndaı mán bar. Osy turǵydan alǵanda, «balanyń oıyny, baqsynyń jyny» qylǵandaı, dobalap jasaǵan birdeńeni ulttyq muramyz – qamshynyń ornynda baǵalaý kim-kimdi de «bul naǵyz qamshynyń qunyn túsirip jibermeı me?» degen oıǵa jeteleıdi.
Qamshy ábden ılengen sıyr terisinen daıyndalady. «Alty taspa buzaý tis, byljyramaı attan tús» dep taqpaqtaıtyn órimshiler qamshyny kóbinde alty taspadan ishine ózek salyp otyryp óredi. 12, 16, 18, 22 taspadan óretin órimshiler de bar. Taspa sany kóbeıgen saıyn taspasy jińishkerip, órý ádisi de kúrdelene túsedi. 12 taspadan joǵary órilgen qamshylardy órip bolǵannan keıin eshkiniń múıizinen jasalǵan syqýyrdyń kózinen ótkizip, qyryn shyǵardy, ony taýdyń qyzyl tobylǵysymen, taýtekeniń múıizimen saptap, áshekeılegende óte ádemi kórinedi. Jaýgershilik zamanda qamshynyń ózegine temir salyp, ushyna qorǵasyn quıyp ta órgen. Mundaı qamshylar kerip qoıǵan atan ógizdiń terisin bir tartqanda pyshaqtaı tilse, qarsy kelgen dushpandy osa tartqanda attan aýdaryp túsirgen. Ókinerligi, qazaqtyń bul qamshygerlik óneri qazir joǵalǵanyn bylaı qoıǵanda, «Qazaq handyǵy», «Jaý júrek myń bala», «Balýan Sholaq» sıaqty tarıhı kınolarda da eskerilmeı qaldy. Qazaqtyń qamshygerligin kórsetý bylaı tursyn, bı-batyrlardyń qolyna ustaǵan qamshylary da tym qorash, kedeıdiń shybyrtqysyndaı kóriksiz.
Órilý sapasy men qyrlaý, saptaý ádisine jáne qoldanylýyna qaraı qamshy ataýlary da ózgeredi. Zertteýshiler qazirge deıin qamshynyń at qamshy, dyraý qamshy, doıyr qamshy, dúre qamshy, sary ala qamshy, tobylǵy sapty qamshy sıaqty 40-qa jýyq túrin ataıdy. Biraq bular qazir murajaılarda bolmasa, kóp qazaqtyń qolynan tabyla bermeıdi.
Jylqyny qolǵa úıretken jáne oǵan qajetti at ábzelderin tapqyrlap, qoldanysqa engizgen bizdiń babalarymyz. Bul – tarıhı derekter men arheologıalyq qazbalar dáleldegen shyndyq. Bul jóninde Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń «Uly dalanyń jeti qyry» maqalasynda da aıtyldy. Endeshe jylqynyń otany retinde tanylǵan Qazaqstanda at ábzelderin ulyqtaýdyń da oraıy keldi. Ásirese, qazaqtyń qamshysyn ulttyq ónim retinde bazarǵa salsa, onyń qasıetin biletin ár qazaq satyp alatyny munda tur. Ereksheligin jaqsylap tanystyryp, ádemilep jasasa, týrıser de estelik buıym retinde alar edi. Osy turǵydan alǵanda, aty qamshy bolǵanymen, zaty túkke turǵysyz ótirik ónimdi jarnamalaǵansha, qazaqtyń naǵyz qamshysyn jarnamalasaq, saltymyzǵa da, sanamyzǵa da ulaǵat emes pe?!
Qalıakbar ÚSEMHANULY
