Bolat Bopaıuly
Qazaq kıiz úıi- 7-8 ǵasyrlarda keńinen qoldanylǵan. Osynaý uly dalany qonys etken ata - babalarymyz osydan úsh myń jyl búryn da kıiz mádenıetin jaryqqa shyǵarǵanyn kúlli álem kózindegi ǵylymı derekter dáleldeıdi.
Qazaq halqynyń arǵy ata- babalary sanalatyn Sah, Ǵún, Qańly, Úısin, Alandar zamanynda-aq Kıiz úı mádenıetin tolyq qalyptastyrǵany shyndyq.
Men bul jerde Kıiz úı tarıhyn aıtqaly otyrǵam joq. Jaqynnan beri oqýshylardan maǵan Kıiz úıdiń jabdyq ataýlary týraly óte kóp súraqtar kelip tusti. Jeke- jeke jaýap ta berdim. Byraq súraqtar kóbeıe berdi. Aqyry FB jelisinde ortaq jaýap berýdi jón kórdim.
Qazaq kıiz úıiniń syrtqy jabdyqtaryna qaraı :
1. Úzikti kıiz úı,
2. Kóterme týrdyqty kıiz úı,
3. Biteý týrdyqty kıiz úı,
4. Bútin týrdyqty kıiz úı. Bolyp bólinedi.
Kıiz úıdiń syrtqy jabdyqtary :
1. Týrlyq,
2. Úzik,
3. Túndik,
4. Tańǵysh,
5. Bas arqan,
6. Beldeý qúr,
7. Shalma arqan,
8. Shalǵysh baý,
9. Jelbaý,
10. Basqúr.
11.Týrdyq baý,
12. Úzik baý,
Mine kıiz úıdiń syrtqy jabdyqtar osylar.
Kıiz úıdiń qańqasyn- " Súıegi " deıdi.
Kıiz úı súıegine - Shańyraq, kerge,ýyq, syqyrlaýlyq ( Esik )jatady.Bular kıiz úı qańqasyn ústap turady.
Qazaq kıiz úı súıek pishinine qaraı:
1. Altyn orda,
2. Aq orda,
3. Aq otaý,
4. Qarsha úı,
5. Qara lashyq,
6. Qara qos,
7. Abylaısha,
8. Jolym úı,
9. Qara shańyraq,
10. Bozym úı,
11. Itarqa,
12. Kúrke,
13. Jarty lashyq,
14. Jadaǵaı úı,
15. Shoshaıma úı,
16. Jappa úı,
17. Domalaq úı,
18. Toshala úı,
19. Qapsyrma qos,
20. Kúmbez qos.
Bul kıiz úıdiń syrtqy jabdyqtaryna, pishinine qaraı bólingen ataýlary.
Qazaq kıiz úıiniń ýyq sanyna qaraı atalýy:
1. Qyryq basty úı,
2. Alpys basty úı,
3. Seksen basty úı,
4. Toqsan basty úı,
5. Júz basty úı,
6. Júz jırma basty úı.
Qazaq kıiz úıdiń shańyrǵyna qadaǵan ýyq sanyna " basty úı " dep ataǵan.
Kerege týraly túsinik
Qazaq kıiz úıdiń qalǵan keregesiniń sanyna qaraı:
1. Eki qanatty úı,
2. Tórt qanatty úı,
3. Alty qanaty úı,
4. Segiz qanatty úı,
5. On Qanaty úı,
6. On eki qanatty úı . Dep bóledi. Keregeni - "úı qanaty" dep ataıdy. Odan syrt "Qazaq úlgi" jáne " Qalmaq úlgi" dep eki turli úlgige aıyrady.Bul úlgiler 7-8 ǵasyrlardan beri qalpyn qúratpaı saqtalyp keledi.
Keregeniń basyna saı- saı syzyqtar salady. Ol syzyqtardy " Qansha" dese,Kerege jelisine kók ótkizedi. Oy " Domby" deıdi.Qaryshadan tesken tesikke qaıs baý balaıdy . Ony " Taspa baý " dep ataıdy. Kıiz úıdiń negizgi qańqasyn, súıegin ústap turatyn túǵyry- " Kerege" dep atalady.
Qazaq keregeniń ár tal aǵashyn- " Jeli", " Kerege jelisi" deıdi. Kerege jelisiniń úzyn turin- " Ersi" nmese " Ersisi" dese, qysqa turin" Balashyq" deıdi. Bir keregede on tórt ersi, toǵyz balashyq, toǵyz saǵanaq bolady. Saǵanaq- kerege kóginiń shetine shyǵyp turatyn sholaq taıaqsha bólegin-" Saǵanaq" dep ataıdy. Kıiz úıdiń kerege qanattary jáne bosaǵasy osy saǵanaqtary qıýlasyp, tańǵyshpen baılanady.onyń eki jaǵyn "moıyn alqym" deıdi. Keregeniń kóktelip bitken bir bólegin -"Qanat" deıdi. Qanat sany úıdiń úlken- kishiligine qaraı sany artyp otyrady. Qanat qosylǵan saıyn úı keńeıip úlkeıe beredi.Qazaq kıiz úıiniń qanat sany eki, tórt, alty, segiz, on, on eki, on tóret, on alty, ary qaraı otyz qanatqa deıin ulǵaııa beredi.
Kerege jelisiniń ersisi- eki metr den eki jarym metirge deıin bolady, Balashyǵy - bir metr seksen santımetr, eń kishi qysqa turi otyz santımetrge deıin qysqarady. al keregeniń Ýyq baılaıtyn jerin - " Kerege basy", ne " Kerege shegi" deıdi.
Qazaq kıiz úıin jasaý sheberleri Keregeniń jasalý ádisine qaraı -" Jelkóz kerege" jáne " Torkóz kerege" dep ekige bóledi.
Jelkóz kerege - on bir, on úsh, on bes ,on jeti, jırma úsh, odan da kóp kókti bolyp kele beredi. Kóginiń kóbeıýine qaraı - Jetpis bes , Seksen bas, toqsan bas, toqsan bes bas, júz bas, júz bes bas dep bas sany da artyp otyrady. Bul jerdegi kók , bas dep otyrǵany Ýyq san men Shańyraqtyń ýyqty súǵatyn tesigi.
Qazaq qara óleńinde " Kerege toqsan basty, seksen Ýyq " degen óleńinde tusindirip ketken.
Qazaq sheberleri jelkóz keregeni jasaǵanda kózin úlken etip jasaıdy da, ortasynan bir jelini kóktemeı qaltyryp ketip otyrady.Osylaı etkende kerege ońaı jazylyp, ońaı jınalatyn bolady. Al torkóz keregniń kózi tar bolady, ne júdyryq sıatyndaı etip jasaıdy. Torkóz kerege berik myqty bolady. Boranǵa , qatty soqqan jelge qúlap qalmaıdy, byraq jazylyp - jınalýy qıyndaý bolady. Keregedegi basynyń jasalýyna qaraı paryq bolady. Qazaq sheberlri qalyptastyrǵan Torkózdi kerege jırma basty bolsa, Jelkózdi kerege on jeti basty bolyp keledi. Bul ólshem negizinen úzaq ýaqyt tájirıbeden ótip túraqtalǵan ólshem bolyp qaldy.
Qazaq tilinde :
1. Keregeń keń bolsyn,
2. Keregeń berik bolsyn,
3. Keregeń sógilmesin,
4. Keregeń shaıqalmasyn,
5. Keregeń qútty bolsyn,
6. Keregeńe jamandyq jýymasyn.
Degen sózder bataly sózderde jolyqsa, qaǵys tilinde de mynadaı ashty sózderidi jolyqtyramyz:
1. Keregesin ıt qomdamyn,
2. Keregesine ıt sarysyn,
3. Keregege tańylyp qalsyn,
4. Keregesi shaıqalsyn, T. B. Qarǵys sózder bar.
Ýyqtyń erekshiligi
Ýyq- Kerege men Shańraqtyń arasyn qosyp ústap turatyn , bir basy túlý, ekinshi basy ılgen jińishke syryq. Kıiz úıdiń negizgi jabdyqtarynyń biri-" Ýyq" dep atalady.
Qazaqtyń kıiz úı jasaıtyn sheberlerin - "úıshi" dep ataıdy. Úıshiler Ýyqty negizinen samby taldardan jasaǵan. Ýyqtyń kerege basyna baılanatyn jaǵyn ımekteý ári jalpaq etip jasaıdy. Ilgen jalpaq jaǵyn" Ýyq ıni" nemese " Ýyq qarynshasy" dese, tuzý jaǵyn- " Qary" nemese " Qarymy" deıdi. Al Ýyqtyń shańyraq kózine súǵatyn úshtalǵan úshyn- " Qalamy" dep ataıdy. Ýyqtyń kerege basyna baılanatyn jaǵyn tesip, oǵan baý ótkizedi. Ol baýdy- " Ýyqbaý" dep ataıdy. Ýyqbaýdyń úzyndyǵy eki de úsh metr bolady. Qazaq kıiz úıiniń Ýyq sany kerege bas sanyna teń keledi.Ýyq sany , ýyqtyń úzyn- qysqalyǵy kıiz úı kóleminiń úlken- kishiligine baılanysty bolady. Kıiz úıdiń ýyq sanyn esepteý ádisi de bar, Ádette kıiz úı mańdaıshasyna alty ýyq baılanady.Qalǵan ýyq sanyn kerege basyna baılanysty esepteıdi. Múnda Jelkóz kerege men Torkóz keregeniń ýyq sanyn anyq paryqtap alsań eshqashan ýyq sanynan jańylmaısyń. Ýyqtyń qalamy- tórt qyrly bolyp jasalady. Soda shańyraqty shaıqaltpaı ústap túrýyna septigin tıgizedi.
Ýyq jasaý úshin ýyq aǵashty salyp jibitetin ot kúlin- "Qoz" nemese " Qozan" deıdi. Ýyqtyń qarynsha, ne alaqanyna syzyq salatyn qúraldy-" Qyrnaýysh" dep ataıdy. Ýyqtyń ıinin jasaıtyn qazyqtardy- " Tez" ne " Tezge salý" deıdi. Ýyq alaqanyna salǵan syzyqty- " Yraý", " Yraýly" deıdi. Ýyqtar dy boıaıtyn topyraq nilin-" Josa" dep ataıdy. Búrynǵy zamandaǵy baılar Ýyqtaryn kúmis ne súıektermen órnek saldyryp ta jasstatyn bolǵan.
Qazaq tilinde:
1. Ýyq berik bolsyn,
2. Ýyq synbasyn,
3. Ýyǵyń altyn bolsyn,
4. Ýyǵyń úzyn bolsyn,
5. Bir ýyq bolyp qadal.
Degen sózder aq bataly alǵys sózderinen kezdesedi. Al qarǵystanda ýyq týraly sózder tabylady:
1. Ýyǵyń syńǵyr, ýyǵyń synsyn,
2.Bort-bort synyp ýyǵyń ,
Borbaıyńa qadalsyn.
3. Ýyǵyń kózińe qadalsyn,
4. Ýyǵyń synyp jolda qal. Degen qarǵys sózder de bar.
Shańyraq týraly tusinik
Shańyraq- Kıiz úıdiń tóbesi . Ýyqtardyń joǵary qaraǵan jaǵyn biriktirip ústap turatyn ,kúldireýishteri bar, myqty aǵashtan jasalǵan sheńberdi - " Shańyraq " dep ataıdy.
Shańyraq kıiz úı súekteriniń eń negizgileriniń biri bolyp sanalady.Úı jasaý sheberleri Shańyraqty taldan, qaıyń syndy myqty aǵashtardan jasaıdy. Onyń úlken sheńberinde doǵa etip ıip jasaǵan segiz kúldireýishi bolady.Shańyraq sheńberiniń aınalasynda ýyq ótkizýge arnalǵan tesik bolady. Ony " Shańyraq kózi" deıdi. Shańyraq sheńberi eki metrden bastap , alty metrge deıin úlkeıe beredi.Shańyraqtyń dóńgelek sheńberin- " Túǵyn " dep ataıdy.Aınalasyndaǵy tórt qyrly tesikterdi- " Qalamdyq" ne " Qalamdyqtar " deıdi. Shańyraqtyń sheńberiniń ústine doǵa etip ıip jasaǵan segiz aǵashty- " Kúldireýish " dep ataıdy. Shańyraqtyń kúldireýiniń tor jaǵyndaǵy bos qalǵan oryndy- " Jaryqtyq" deıdi. Jaryq tusetin jer bolǵandyqtan. Shańyraq sheńberindegi kózder eseppen jasplady. Tórt qanat úıdiń shańyraǵynyń kózderi elý de alpys bolsa, alty ne segiz qanaty úılerdiń kózderi júz ne júz jırma bolady.Ár kózge birden ýyq shashylady.Qazaq baılarynyń múndaı úlken shańyraqtaryn myqty azamattar atqa minip úlken baqanmen kóterip turyp tigetin bolǵan. Shańyraq kózderin jasaıtyn temir aspapty- " Kózeý" dep ataıdy. Shańyraqtyń eki jaǵyna termelep, órmelep ádemi etip toqylǵan qor baý taǵady. Ol baýdy- " Jelbaý " deıdi. Úı tikkende sol jelbaýdan ústap , shańyraqty baqanmen kóterip túryp ýyq shanshıdy. Shańyraqtyń kúldireýishin qozǵalatpaı ústap arnaıy jasalǵan kóldeleń aǵash bolady. Ol aǵashty - " Baqalyq" ne " Qarǵasha "dep ataıdy.Ondaı aǵash ár shańyraqta tórtten bolpdy.
Qazaq shańyraǵy - " Tabaq shańyraq" jáne " Shabaq shańyraq" bolyp ekige bólinedi.
Ortasyn tegis aǵashtan oıýlap, turli naqyshpen órnektep ásemdep jasaǵan shańyraqty" Tabaq shańyraq" dese, ortasy tabaqsyz , kúldireýishpen jasalǵan shańyraqty- " Shabaq shańyraq" dep ataıdy.
Qazaq halqynyń salt- dástúrinde Shańyraq kıeli sanalady, ıeli baǵanalady.Sondyqtan shańyraq aǵashtaryn taza josamen boıap, keı jerlerin altynmen aptap , kúmispen kúptep keremeteı etip jasaıdy.
Qazaq -atadan qalǵan úıdi- "Qara shańyraq" dep ataıdy.Ata- ana turǵan úı -"úlken úı" nemese " Qara shańyraq" dep tanıdy.Qazaq saltynda qara shańyraqqa kenje ul ıe bolady. Basqa balalar qara shańyraqtan enshi alyp otaý bolyp bólinip shyǵady.
Qazaq tilindegi qara shańyraq sózi keıingi kezde keń maǵynada qoldanyla bastady. " Madenıet ortalyǵynyń qara shańyraǵy", "Ǵylym ordasynyń qara shańyraǵy", " Jazýshylar odaǵynyń qara shańyraǵy" T. B. Lar.
Al qazaqtyń aǵystary men qarǵys sózderinde tipten kóp oryn ıeleıdi.
1. Shańyraq bıik bolsyn,
İrge keń bolsyn.
2. Shańyraqqa baq qonsyn.
3. Shańyraq shaıqalmasyn.
5. Shańyraǵyń keń bolsyn.
6. Shańyraǵyńnan shattyq ketpesin.
Degen tirester bata -tilek sózderde kezdesse, qarǵys sózderden de tabylady.
1. Shańyraǵyń qúrysyn,
2. Shańyraǵyń shalqalsyn,
3. Shańyraǵyń órtensin.
Mine osyndaı qarǵys sózder aıtylady. Bal tamǵan sóz den ý da tamady degen osy bolar.
Syqyrlaýyq týraly tusinik
Syqyrlaýyq- kıiz úıge arnalǵan dástúrli esikti- " Syqyrlaýyq" dep ataıdy. Syqyrlaýyq , eki bosaǵadan ,mańdaıshadan, tabaldyryqtan , eki jaqqa qaraı jarylyp ashylatyn eki jarty jarma esikten qúralyp ,bir esik bolyp shyǵady. Qazaq kıiz úı tarıqynda bir jaǵyna qaraı ashylatyn esikter sırek kezdesedi. Joq desek te bolady. Sebebi esikti qazaq halqy baqyt qaqpasy dep jaqsy yrymǵa baǵalaıdy. Kirip- shyqqan adamdarǵa jaqsylyq tilep turady dep sanaıdy.Sondyqtan Qazaq esikti úı jasaýshylarǵa jasatpaıdy. Qazaq sheberleri arasynda arnaýly esik jasaýshy sheberler bolady. Ony- " Esikshi " dep ataıdy.
Solarǵa aqysyn berip ,arnaıy tapsyryspen jasatady. Qazaqtyń esik jasaıtyn sheberleri -esiktiń mańdaısha, eki bosaǵa, tabaldyryq, eki jarma esik bóshekterin shegesiz qıýlastyryp qúrastyrady. Shege istetpeıdi.
Kıiz syqyrlaýyǵy- kıiz keregesiniń bıiktigine laıyqtap ólshemmen jasalady. Kóp rette esik bıiktigi 170-175 SM , eni 120- 122 SM kóleminde bolady.Eki bosaǵa men tabaldyryq jáne mańdaıshasynyń enderi 7- 8 SM shamasynda bolady.Mańdaıshasynyń joǵary jaǵynan ýyq baılaıtyn 6 tesik bolady. Ony- " Ýyq qodyrǵy" dep ataıdy.Mańdaıshanyń astyńǵy jaǵynyń , tabaldyryqtyń ústingi jaǵynyń eki bastarynan qos bosaǵanyń bas -aıaqtary súǵynyp turatyn túzý búryshty - " Bosaǵa úıasy" deıdi. Ashpaly eki esiktiń topsasy retinde bosaǵa jaǵynan joǵary jáne tómengi shetterinen mańdaısha men tabaldyryqqa arnaıy jasalǵan dóńgelek úıalarǵa kirip turatyn Syqyrlaýyq atalatyn dóńester shyǵarady. Búl dóńester mańdaısha men tabaldyryq kirip turǵandyqtan, esikti ashyp- japqanda syqyrlaǵan dybys shyǵaryp turady. Osyǵan baǵyp kıiz úıdiń esigin - "Syqyrlaýyq " dep ataǵan eken.
Qazaq syqyrlaýyqtyń ashylyp - jabvlatyn eki jarty esigin ádemi boııaýlarmen boıap, qazaqsha oıý-órnek salyp sándep jasaıdy.Súıek ,múıiz, kúmis , alýan turli asyl tastarmen bezedirip jasaıdy. Mańdaısha , bosaǵa, tabaldyryqtyń eki janynda solaı bezendiredi, áshekeıleıdi.
Qazaq kıiz úıiniń esigi eki qabat bolyp keledi.
Biri- syrtqy esik. Shı men kıizden, qymbat matalardan áshekeılep jasaıdy. Endi biri- aǵashtan jasaǵan joǵaryda aıtylǵan aǵash esik nemese syqyrlaýyq.
Qazaq dástúrinde esiktiń mańdaıshasyn tartpa, bosaǵasyn kerme, tabaldyryǵyn taptama degen yrymdar bar. Úıtkeni esik kıeli.
Odan ómir de kiredi, ólim de shyǵady. Esik - baqyt qaqpasy dep sengen.
1 Aq bosaǵany aq nıetpen atta,
2.Bosaǵaǵa súıenip turma.
3. Altynnan bolsyn bosaǵań,
4. Bosaǵaǵa jatpa,
5. Qaıtyp Keler esigińdi qatty serippe,
6. Jat bosaǵany aınalma.
7. Esik kórgendi alma, besik kórgendi al.
8. Zamanaqyr bolarda tabaldyryq taý,
Kórshiń úlken jaý, irgeń toly daý bolar,
9. Kúıeý esik kórgeli keldi,
10. Kelin oń aıaqpen bosaǵa attady.
Mine ,osy sóz tirkestiriniń tigisinde tereń dástúrlik uǵymdar marqadaı jamyrap jatyr.
-Jalǵasy bar-
Bolat Bopaıuly
6alash usyndy
