Qazaq tilinde oıǵa oramdy, kókeıge qonymdy turaqty sóz tirkesteri az emes. Til-qazynamyzdyń mańyzdy baılyǵy sanalatyn mundaı tirkesterdi kúndelikti turmysta únemi qoldanyp júrmiz. Óte-móte oıymyzdy obrazdy, sózimizdi salmaqty etip jetkizý úshin frazeologıalyq tirkesterdi kóbirek paıdalanamyz. Sondaı tirkestiń biri – «symǵa tartqandaı».
«Symǵa tartqandaı» – tilimizde kóp qoldanylatyn turaqty tirkestiń biri. Kóbinde túzý, tal boıynda mini joq degen mánde qoldanyp júrmiz. Qazaq tiliniń túsindirme sózdiginde de bul tirkeske «tip-tik, túzý, tal boıynda mini joq» (760 bet, Almaty, 2008 jyl) dep anyqtama berilgen.
Bir qyzyǵy, symǵa tartqandaı degen tirkesti qazirgi jastar týra maǵynasynda qoldanǵanymen, «sym» sóziniń mánisin dóp basyp túsinbeıdi, «toq sym sıaqty túp-túzý» degen uǵym tóńireginde tuspaldaýy múmkin. Olaı bolsa sym degen ne? Qazaq tiliniń aımaqtyq sózdiginde buǵan «temir teskende astyna qoıylatyn ortasy tesik dóńgelek tós» dep anyqtama bergen. Bul – aǵat aıtylǵan anyqtama.
Sym ustalar qoldanatyn balǵa, tós, egeý sıaqty negizgi quraldyń biri ekeni ras. Biraq ony ustalar temir tesýge emes, balqyǵan kúmis pen altyndy jipteı birkelki shyǵarý úshin qoldanady. Symnyń formasy ártúrli (dóńgelek, tórtburysh) bolǵanymen, róli birdeı. Iaǵnı sym degenimiz – kúmis pen altyndy jińishkerte sozyp sym daıyndaıtyn, ártúrli kólemdegi birneshe jasýy (tesigi) bar temirden, bolattan quıylǵan qalyp. Onyń qalyńdyǵy – 0,5-1 sm, uzyndyǵy – bir qarys (15-20 sm) mólsherinde. Uzyna boıyna birte-birte kishireıte túsetin qatar-qatar tesikteri bar. Ony jasý nemese kóz dep ataıdy. Kózderiniń sany 10-nan 40-qa deıin jetedi. Olardyń úlkendigi de bir-birine uqsamaıdy, eń úlkeni bizdiń bileýindeı bolsa, eń kishkentaı jasýy shash áreń ótetindeı tar bolady. Ustalar kúmisti balqytyp, sozyp alǵan soń, osy tesiktiń úlkeninen bastap ótkizip tartyp, kúmisti jipteı qyp shyǵarady. Muny, negizinen, syrǵa soqqanda, er-turmanǵa, alqa, bilezikke áshekeı salǵanda isteıdi. Bilezikterdiń betindegi jip sıaqty oralyp basylǵan áshekeıdi qazaq «sym júrgizipti» dep jatatyndyǵynyń sebebi osynda. Symdy keıbir óńirlerde symtartqysh, symsozǵysh, symtemir, symqalyp dep te ataıdy. Biraq tós dep atamaǵan. Endeshe, tós pen symdy shatastyrmaǵan durys.
Qalıakbar ÚSEMHANULY
