Elordada Túrik mádenı ortalyǵynyń uıymdastyrýymen Ulttyq mýzeıde «Osmanly memleketi men Orta Azıa handyqtary qarym-qatynas qujattary» atty kórme ótti. Onda ortaǵasyrlyq Osmanly memleketiniń izbasary 1703 jyly taqqa otyryp, 1730 jylǵa deıin bılik júrizgen İİİ Ahmet sultanǵa qazaq hany Qaıyp tarapynan joldanǵan hattar qoıyldy.
Bul jádigerler qalaı bolmasyn, kezinde dara bılik ıesi bolǵan musylman túrki tuqymdas tulǵalardyń ózara baılanysyn áıgileıtin qujat ekeni anyq.
İİİ.Ahmet óz zamanynda otarshyl Reseıdiń ortaazıalyqtarǵa yqpalyn azaıtýdy kózdegen tulǵa bolsa, qazaq hany Qaıyp bılikke kelgen jyldary (1715) shyǵystan – jońǵar, ońtústikten – hıýa-qoqan, soltústikten reseılik basqynshylar jerimizge kóz alartqan qıyn zaman-tyn.
Osyndaı almaǵaıyp jyldary Qaıyp han Táýkeuly túrik sultanyna 1711 jáne 1713 jyly eki hat jazypty. Birinshi hatty zertteýshi-shyǵystanýshy I.V.Erofeeva Túrkıa muraǵatynan (Arhıv Osmanskoı ımperıı. Topkapy Saraıı. Name-I Humayun 251. T. 12.) alyp, osman-túrik tiliniń mamany T.Beısembıevanyń qatysýymen orysshalaǵan kórinedi.
Al hattyń qazaqsha mátini mynadaı: «Eki qasıetti qalanyń (Mekke men Medına) qyzmetshisi, jer men teńiz qahany, qahandardyń qahany Ahmet han sultandy bılik pen erlik, órlik pen ádilettilik, dańq pen qaıyrymdylyq nurlandyrady, dinimizdiń shynaıy sárýary – uly bıleýshi ordanyń jáne dańqty ári joǵary Osman-han áýletiniń laıyqty ári maqtaýly izbasarynyń dańqyn tatýlyq pen kelisim, aqkóńildilik pen yntymaqtastyq aıshyqtaıdy.
Sizdiń mártebeli oıyńyz aldynda shynaıy dosyńyz Táshkenttegi Afrasıaf taǵynda otyrǵanyna osy aıtylǵandar ashyq aıqyndyq bersin. Ózimizdiń quzyrymyzdaǵy jáne ıeligimizdegi: Túrkistan, Ándijan, Saıram, Qaraqalpaqıa jáne basqa da halyqtar sharıǵattyń jasyl baıraǵyn asqaqtatý úshin tańerteń de, keshke de shynaıy izgilikpen duǵa jasaımyz.
Sizdiń mártebeli ǵuzyryńyz aldynda, bizdiń memleketimiz ben Máskeý (Moskov) memleketiniń arasynda «Aka Ashtak» dep atalatyn ıelik bar ekenin málimdeımiz. Onyń turǵyndary, barlyǵy – súnnıtter. Buryn bul ıelik talan-tarajyǵa túskende Máskeý ony kúshpen baǵyndardy.
Sodan beri olar – Máskeý quzyrynda jáne oǵan baj-salyq tóleıdi. Endi mine, osy halyq búkil áskerimen jáne týy astyna jınalǵandarmen Máskeýden qoryqqandyqtan musylman dinine sheksiz berilip bizge kóshti. Eger siz bizge qol ushyn beretin bolsańyz, biz dinsizderden (kápirlerden) osy ıeliktiń segiz qalasyn tartyp alar edik. Eger biz birlese qımyldasaq, Máskeý ıeligine aıyqpas kesir keltiremiz. Osy oımen biz sizge eń áýeli, dostyq maqsatpen Saıııkýlı chýhra-agası-bıdi Uly aılaqqa (orysshasynda – port) jibermek bolǵan edik, alaıda bizdiń qulaǵymyzǵa soǵys týraly jáne kápirlerdiń jeńilis tapqany týraly habar jetti. Aınalamyz qýanyshqa toldy.
Osy oqıǵa týraly habar bizge jetisimen biz ózimizge shynaıy berilgen jáne mártebeli Qurban-bek kókiltash arqyly sizdiń saraıyńyzǵa osy hatty joldadyq. Sizdiń úkimińiz qandaı bolatyndyǵy týraly habardy jyldam jiberseńiz, biz ony asyǵa kútemiz. Sizdiń izgilikke toly saltanatty saraıyńyzdan aıtylǵannyń bárin biz joǵary dárejede oryndaýǵa daıynbyz».
Qaıyp han hatynda osylaı depti. Bizdiń maqsat – óz oqyrmandarymyzǵa tarıhı hattyń mátinin usyný. Oǵan ári qaraı taldaý jasaýdy mamandarǵa qaldyrdyq. Desek te, I.V.Erofeeva hanym hatta aıtylǵan «Aka Ashtak» ıeligi jaıly, bul ólke Jaıyq-Oral alqaby deı otyryp, «aka» sózin «ózen» dep tápsirlese, osyndaǵy «Saıııkýlı chýhra-agası» ataýy Ábilqaıyr hannyń Orynbor gýbernatoryna jazǵan hatynda taǵy da kezdesetindikten, bul sóz mártebeli bıik adamǵa beriletin laýazym bolar depti.
Beken QAIRATULY
«Astana aqshamy»
6alash usynady
