2006 jyly Túrkıa jazýshysy Orhan Pamýk Nobel Ádebıet syılyǵyna ıe bolǵannan keıin romandary qysqa ýaqytta qytaı tiline tárjimalanyp, satyla bastady. Bul romannyń ishinde «Meniń atym - qyrmyzy» atty romany túriksheden tárjimalanǵanyn esepke almaǵanda, qalǵandary aǵylshyn tilinen tárjimalandy. 2003 jyly mamyrdyń 25-kúni Pekın kitaphanasynda Orhan Pamýktiń kitabyn satý kúni ótkizildi, romandardyń qytaısha nusqasy qatarǵa uzaq turyp satyp alýshylardyń qolyna tıdi; qoltańbasyn qaldyryp úlgere almaı qoly talyp sharshaǵan Orhan ózine qyzyǵýshylyqpen qadalǵan aqquba óńdi balyq kózderdiń túr-túsine qarap ta úlgermedi. Sol retki kezdesýde Orhan Pamýk qoǵamdyq pánder akademıasy jáne Pekın ýnıversıteti orta mektebinde leksıa oqydy. Áıgili jazýshy Mo Ian osy is-sharalarda Orhannyń qasynan aıyrylmaı, sózderine qulaq túrdi, jazýshylar arasyndaǵy baılanysqa, birin-biri túsinýge keıde tárjimashy da kerek emes edi. Sol ýaqyttaǵy kóriniste Orhan úlken ádebıet ustazyna, Mo Ian bolsa onyń sońyna ilesip júretin, ustazdyń bir aýyz sózin bolsa da estip qalýǵa qumar shákirtke uqsaıtyn edi. Orhan bul syılyqty burynyraq alǵandyqtan qadiri men qurmeti Mo Iannan joǵary turatyn, shyǵarmalary qytaı tiline tolyq aýdarylǵan, oqyrmandarǵa da tanylyp úlgergen. Mo Ian onyń shyǵarmalaryn joǵary baǵalaǵan.
2008 jyly 28 mamyr keshinde Mo Ian, Orhan Pamýk jáne Pamýkpen birge kelgen ındıalyq áıel jazýshy úsheýiniń arasynda suhbat boldy, sol ýaqytta bul suhbatty «Qaraýyl» ján «Nur» gazetteri jarıalady, mazmuny tómendegideı:
Mo Ian: Túrkıada shyǵarmalaryńyzǵa synshylar qandaı baǵa berip jatyr?
Orhan Pamýk: Túrkıada jazýshylar synshylardan qorqady, aýyr syn estýden, qatty taıaq jeýden qaımyǵady. Qytaıda qalaı?
Mo Ian: Qytaıda ádebı syn eki topqa bólinedi: biri jeńil, qarapaıym syn, bular kóbinde gazetterde kitaptyń satylymyn arttyrý úshin basylady; endi biri ǵylymı syn, bular ǵylymı jýrnaldarda jarıalanady. Batys medıalary meniń shyǵarmalaryma baǵa bergende, asylynda saıası emes shyǵarmalardy saıasılandyryp, sımvoldyq mánge ıe dúnıelerdi shyndyq dep túsinip alǵan.
Orhan Pamýk: Mundaı jaǵdaıdy men de kezdestirgenmin. Men túrkıalyq bolǵanǵa amerıkalyqtar men eýropalyqtar áýeli túrikterge qalpaq kıgizip qoıyp, sosyn baǵa beredi. Mundaı adamdarda ádebı túsinik joq, olar romannan saıasat emes, ádebıetti izdegeni durys edi.
Mo Ian: Muny batystyqtardyń shyǵyssha aıla-tásili dese de bolady.
Orhan Pamýk: Kitabyńyz baspadan shyqqan soń, baspa neni kútedi? Siz neden úmittenesiz, jumystaryńyz qalaı jasalady?
Mo Ian: Baspa árıne qansha kitap satylsa, sonshalyqty razy bolady, jazýshy kitap kóbirek satylsa eken deıdi, ádebıet aınalasyndaǵy dostarynyń jáne oqyrmandardyń baǵasyna kóp kóńil bóledi. Oqýǵa jeńil kitaptardyń satylymy joǵary, talǵammen jazylǵan salmaqty kitaptardyń satylymy kerisinshe.
Orhan Pamýk: Bul jaǵdaı barlyq jerge ortaq. Qytaıda kitapty baǵalaý, talqylaý jumystaryn júrgizip tura ma ?
Mo Ian: Kitapty baǵalaý, talqylaý aýyz toltyryp aıtarlyqtaı.
Orhan Pamýk: Olarǵa senýge bola ma? Túrkıadaǵy baǵalaýlarǵa senýge bolmaıdy.
Mo Ian: Qytaıda da senýge bolmaıdy.
Orhan Pamýk: Sizdiń oıyńyzsha elińizdegi synshylar eńbegińizdiń túpki kózqarasyn túsine ala ma?
Mo Ian: Keıbireýleri túsine alady, biraq olardyń baǵasy kóp jaǵdaıda kóńilimnen shyqpaıdy, bul da qalypty jaǵdaı, olar únemi ózi qyzyqqan taqyrypta sóz qozǵaǵandy unatady.
(Orhan Pamýk Pekın ýnıversıteti orta mektebinde sóılegen leksıasynda «jazýshy shyǵarma jazyp jatqanda ózin umytyp ketken kishkentaı balaǵa uqsaıdy - barlyǵyn umytyp ózi oınap otyrǵan oıynǵa berilip ketedi, bul ýaqytta seziný óte mańyzdy. Jazýshy bolashaqqa danalyqpen kóz tastap, óz ýaqytyndaǵy mańyzdy máselelerdi pash etý kerek» degen edi. Bul retki kezdesýde áńgime taqyryby jáne soǵan aýysty)
Mo Ian: Leksıalaryńyzdy estidim. Siz kúrdeli nárselerdiń ózin qarapaıym jáne jan-jaqty túsindiresiz. Bir jazýshylar óziniń bastan keshirgenin basqalardyń keshirmesi etse, endi biri basqalardyń basynan ótkendi óziniń keshirmesi retinde jazady, al siz bunyń ekeýin de paıdalanypsyz. Basqalardyń keshirmesin óziniń keshirmesi etip baıandaýda nege júginemiz?
Orhan Pamýk: Muny maǵan roman sheberligi úıretti. Siz tárjima jasaǵanyńyzben basqalar ony romanǵa ózgerte alady. Meniń ádisim tek jazý, oryndyqta otyryp kútý jáne kútý...
Mo Ian: Meniń tájirıbem sol basqalardyń bastan keshirgenin óz basynan ótken oqıǵa retinde qaraý barysynda jazýshyda bir kúsh paıda bolady, jáne ózin sol adamnyń ornyna qoıyp sezinedi, oılaıdy .
Orhan Pamýk: Árıne, biz bárimiz basqa bir adam bolýdy oılaımyz, shyǵarma bitkennen keıin oqyrmandar ol adamdy biz dep tanıdy .
Mo Ian: Bul jerde sýbekt sózsiz ról oınaıdy, basqa bireý jaıly sezimniń bári óz tájirıbemizge baılanysty qurylady.
Orhan Pamýk: Durys, biz aldymen sheberlikti alǵa qoıamyz, sosyn sezine alamyz. Men 23 jasymda roman jazýdy bastaǵanda úıdegiler «sen turmys-tirshilikti túsinbeseń qalaı shyǵarma jazasyń?» dep edi, men sol sózderden jalyǵyp edim, arada neshe on jyl ýaqyt ótti, qazir oılasam olar da qate sóılemegen eken. Ózindik tájirıbeden bólek baqylaý qajet, baqylaǵanda ǵana basqalardy túsinýge bolady.
Mo Ian: Keıbir dostarym «Meniń atym - qyrmyzy» men «Ómir men ólimniń qaljyraýynyń» bastalǵandaǵy baıandaý tásili uqsaıtyndyǵyn aıtady, mundaı da kezdeısoqtyq bolady eken.
Orhan Pamýk: Dál osy sebepten de dosymyz Kendzabýro bizdiń baıandaý tásilimizdi unatypty, ol maǵan sizdiń shyǵarmalaryńyzdy tartý etken. Qaıtyp barǵan soń jaqsylap oqyp shyǵaıyn.
Mo Ian: «Ómir men ólimniń qaljyraýyn» sizdiń romandy oqýdan buryn jazyppyn, olaı bolmaǵanda basqalar meni «urlaǵan»deıtin edi.
Orhan Pamýk: Mundaı jaǵdaıd bar.
Mo Ian: «Qar» atty romanyńyzda mynadaı bir kórinis bar: úıge pesh qoıylǵan. Peshtiń kernaıyna oq tıgennen keıin, tútin qaınaǵan sháınekten shyqqan bý sekildi atylyp shyǵady. Menińshe siz bul kórinisti baqylaǵansyz, bálkim sezingesiz?
Orhan Pamýk: Solaı, bul kórinisterdi baqylaý men qatar seziný de kerek. Men ol úıge kirip kórdim, peshti de kórdim. Ondaǵy adamdardyń peshke ot jaqqan áreketi qyzyǵýshylyǵymdy oıatty.
Mo Ian: Tipti siz oqtyń peshke tıgenin kórmegensiz de ?
Orhan Pamýk: (kúlip) Ol degen seziný edi, romanymda kóptegen jaýyzdyq, jendetik oqıǵalaryn seziný arqyly jazdym, biraq ómirimde eki adamnyń ǵana ólgenin kórippin.
Mo Ian: «Qar» atty romanyńyzda jáne bir názik beıneleý bar, kúshti sham jaryǵynda aq ulpa qar ushqyndary ushady, keıbiri qalyqtap jerge túsedi, keıbiri aspanǵa qaıta kóterilip ketedi. Bul bálkim baıqaýdan, zerttep qaraýdan dep oılaımyn.
Orhan Pamýk: Bul kórinisterdi talaı ret kórdim, keıbir qar ushqyndary shynynda da jerge túspeı, keri burylyp aspanǵa ushyp ketedi.
Mo Ian: Bul kórinister qaramaqqa biz estigen turmystyq bilimderge sáıkes kelmeıdi. Sol sebepti biz qar ushqyny sózsiz jerge túsedi dep oılaımyz, demek erejege baǵynbaıtyn keıbir kórinister baqylaýdan, zertteýden keledi. Qalyptaǵy erejege túsetin beıneleýler sezinýdiń jemisi eken.
«Qaraýyl». «Nur» gazeti, 2008 jyl. 30 mamyr
Orhan men Mo Iannyń joǵarydaǵy suhbatynan bólekshe syılastyq pen qurmetti, úndestikti ańǵarýǵa bolady. Mo Ian aıtqandaı «Meniń atym - qyrmyzy» men «Ólim men ómirdiń qaljyraýynyń» bastaǵandaǵy baıandaý tásili rasynda uqsaıdy. «Meniń atym- qyzylda» óltirilip, qudyqqqa tastalǵan sýretshi «men» dep sóz bastaıdy, «Ólim men ómirdiń qaljyraýynda» jazyqsyz atylyp ketken bir baı óziniń qalaı óltirilgenin, kim óltirgenin, ólgennen keıin nelerdi kórgenin baıandaıdy. Ekeýindegi sezim men shynaıylyq oqyrmandy eriksiz tańǵaldyrady, ótirik ishindegi shyndyqtyń sıqyr kúshi búkil shyǵarmaǵa birte-birte sińip ketedi.
Mo Ian 2012 jyly Nobel syılyǵyn alǵannan keıin Orhan Pamýk bir kezde sońynan ilesip kele jatqan bul jazýshynyń shyǵarmalaryna qaıtadan qurmetpen qaraǵan bolýy múmkin. Joǵarydaǵy suhbattan onyń Mo Iannyń «Ómir men ólimniń qaljyraýy» atty romannyń aǵylshyn tilindegi aýdarmasyn oqyǵany belgili. «Meniń atym- qyzyl» romany men «Qyzyl gaolıandy» qatar qoısaq, ekeýinde de «qyzyl» sózi belgili mánde saqtalady. Ári eki jazýshynyń ózin jetkizý qyzǵyndylyǵy men qatigezdigi bar, árqaısysy óziniń názik sezimderin beıneleýge sheber, tústi jáne oıdy beıneleýde bir-birinen kem emes, baqylaý, oılaý, pikir aıtý, sezimderin shyndyqpen beıneleý, salqyn jáne kekesin qoldaný, oqyrmanǵa ashshy ázil tastaý, ózin kórsetý arqyly tıp jasaý nemese tıpke bólý jaǵynda bir-birine qatty uqsaıdy.
Orhandy túsinýimshe, ol aldymen batys ádebıetiniń jankúıeri. Kitap oqý retin qaraǵanda birinshi bolyp batys jazýshylarynyń shyǵarmalary, ásirese orys jazýshylarynyń shyǵarmasyn oqıdy. Oqyǵanda Dostoevskııdi kóbirek oqıdy, túrkıalyq jazýshylardan Oǵyz Ataı, Ahmet qatarlylardyń shyǵarmalaryn kóńil qoıyp oqyp shyqqan, japonıalyq jazýshylardyń óresi qytaılyq jazýshylardan bıik dep sanaıdy. Sol jolǵy kezdesýde Mo Ian oǵan «Salpy omyraý sal bókse» romany men «Ómir men ólimniń qaljyraýy» romanynyń aǵylshyn nusqasyn syılaǵan. Orhan da «Meniń atym- qyzyl» men «Qar» romanynyń qytaısha nusqasyna qoltańba qaldyryp, Mo Ianǵa usynǵan.
Ánýar QAJY
Uıǵyr tilinen tárjimalaǵan: Baýyrjan MAITAI
«Solaqaılar» ádebı klýby
adebiportal.kz
