Zaman aǵymyna, elimizdiń táýelsizdikke qol jetkizgennen bergi shırek ǵasyrda halqymyzdyń kópshiligi kórkem ádebıetten góri tarıhqa aıryqsha bet burdy. Ultymyzdy ulyqtaýdyń basty joly jas urpaqtyń sanasyna týǵan halqynyń ótken tarıhyn sińirý ekendiginde de daý joq. Alaıda «óz qumalaǵymyzdy tórtten qoıyp», ulttyq tarıhymyzǵa janama baılanysy bar derekterdiń barlyǵyn naǵyz ulttyq qundylyǵymyz retinde burmalap kórsetý tarıhymyzǵa opa bermeıtini anyq.
Máselen dúnıejúziniń kóptegen ǵalymdary sońǵy bes-alty ǵasyr aýqymynda túp tuqıanyna deıin zerttep, qortyndysyn álem moıyndaǵan Shyńǵys hanǵa qatysty tarıhı shyndyqty bizdiń áýesqoı tarıhshylarymyz ben tarıhtyń «sábılik dertine» shaldyqqan ǵalymsymaqtarymyz negizsiz burmalap, Shyńǵys hannyń tegi mońǵol emes, qazaq, «Mońǵoldyń qupıa shejiresi» mońǵol tilinde emes, qazaq tilinde jazylǵan dep dáleldeýge tyrysyp, qarapaım halyqtyń basyn aınaldyryp júr.
Shyńǵys hannyń tarıhyn zerteýde álem ǵalymdary negizge alatyn biregeı derek kózderiniń biri – «Mońǵoldyń qupıa shejiresi» ekeninde daý joq. Óıtkeni bul kitapty – Shyńǵysqan óziniń kózi tirisinde arnaıy tapsyrmamen bastap jazdyrǵan. Ári zertteýi álemdik deńgeıde ejiktelgen, moıyndalǵan tarıhı mura. «Mońǵoldyń qupıa shejiresiniń» Shyńǵys han zamanynda mońǵoldardyń memlekettik jazý retinde qoldanylǵan kóne uıǵyr jazýyndaǵy túp nusqasy bizge jetpegen. Bizdiń dáýirge qytaı ıeroglıfmen jazylǵan túpnusqa tildegi basqasha aıtqanda Shyńǵys han sóılegen tildegi (qandaı til ekenin maqala sońynda ózińiz paıymdarsyz) nusqasy (mátinini) jetken.
Dálirek aıtsaq; «Mońǵoldyń qupıa shejiresiniń» qytaı ıeroglıfmen jazylǵan túpnusqa tildegi nusqasy Qytaıdyń Mın dınastınasynyń úshinshi ımperatory Iýnle zamanynda (1402-1425) patsha muraǵatyna alynǵan. Nusqanyń 12 jáne 15 dápterlik eki mátini bolǵan. Álem ǵalymdary osy mátinderge translıteresıa, transkrıpsıa jasap jańǵyrtý, túsinikteme berý arqyly bizge jetkizdi. Áýelgi kezekte transkrıpsıadan qytaı tiline aýdaryldy.
Joǵardaǵy foto «Mońǵoldyń qupıa shejiresiniń» qytaı ıeroglıfimen jazylǵan nusqasynyń birinshi beti.
- Kitaptyń ataýy men basqy taqyryby.
- Túpnusqa tilde qytaı ıeroglıfimen tańbalanǵan qujattyń ishki taqyryby 4 jol mátin jáne onyń qytaısha sózbe-sóz aýdarmasy.
- Tórt jol mátinniń maǵynalyq aýdarmasy.
1 sıfrymen kórsetilgen qatardyń basyndaǵy úlken shrıftmen jazylǵan 5 ıeroglıfpen qytaı tilinde «juan-chao mi-shi» (Iýán dınastıasynyń qupıa tarıhy) dep jazylǵan. Osy jazbanyń astyndaǵy jińishke, usaq shrıftili jazý – ıeroglıfpen jazylǵan translıterasıa (túpnusqasy) (Tl)
Translıterasıada (Tl): «Mang-hýo-lýn nıý-cha toýo-cha-a-an» dep jazylǵan. Onyń Transkrıpsıasy (Jańǵyrtpasy) (Tk) «Monǵol-ýn nıǵýcha to(b) chan Transkrıpsıany qazaqsha aýdarsaq: Mońǵoldyń qupıa shejiresi degen uǵym beredi.
Osy foto kóshirmedegi 2 sıfrimen kórsetilgen jolda qujattyń ishki taqyryby (Tl): chi-eng-ki-si ha-han-ne hý-ja-ǵýr-er dep jazylǵan.Onyń transkrıpsıasyn ǵalymdar Chińgis haǵan-ý hýjaǵýr dep jańǵyrtqan. Transkrıpsıadaǵy sózderdi qazaqshaǵa aýdarsaq: 1 sıfrimen kórsetilgen jolyndaǵy Monǵol-ýn – Mońǵoldyń, nıǵýcha (qazirgi mońǵol tilinde «nýýs» ) – qupıa (jasyryn) to(b) chan (qazirgi mońǵol tilinde «tovch» ) – qysqasha túıin, qysqasha paıym. Al qazaq tilindegi buǵan uqsas «topshylaý» sózi – boljaý, tuspaldaý degen maǵyna beredi. (meniń topshylaýym boıynsha)
2 sıfrymen kórsetilgen jolyndaǵy jazýdyń trankrıpsıasy Chińgis haǵan-ý hýjaǵýr tirkesinen bizge túsiniksiz «hýjaǵýr» sózi kóne mońǵol tilinde «túbi», «tegi» degen maǵyna beredi. Qazirgi mońǵol tilinde «ıazǵýýr», (qazirgi mońǵol tilinde hýjaǵýr sóziniń h dybysy túsip qalyp «ıazǵýýr» dep aıtady ). Qazaqsha balamasy – «túbi», «tegi».
«Mońǵoldyń qupıa shejiresin» batystyq órkenıet álemine alǵash ret 1866 jyly qytaı mátininen aýdaryp, Paladı Kafarov jetkizdi. Osy aýdarma arqyly bul jazbanyń jalpy ataýy «Mońǵoldyń qupıa shejiresi», ishki taqyryby «Shyńǵys haǵannyń túp-tegi» dep jazylǵan degen qortyndyny «Mońǵoldyń qupıa shejiresimen» aınalysqan barlyq ǵalymdar bir aýyzdan moıyndaǵan.
Endi osy ishki taqyryptan keıin berilgen 4 jol mátindi transklıpsıasynan sarapqa salaıyq.
1-jol: «dere teńiri-eche-jaılaǵatý tóriksin bórte chıno ajýǵý».
Osy zamanǵy mońǵol tilinde «Deeree tengrıın taalalaar tórsón (aıtylýy «tórsin») Bórt chono ajgýý». Qazaqshasy: Joǵarydaǵy Táńirdiń shapaǵatymen jaralǵan Bórte Bóri edi.
2-jol: «Gergeı-ine Kýa-aı Maral ajı-aı. Teńgis ketúljı ırebe» Osy zamanǵy mońǵol tilinde: «Gergıı n Gýa-Maral ajgýý. Tengıs gatalj (aıtylýy «ǵatylj») ırjee». Qazaqshasy «Áıeli Hýa Maral edi.Teńiz keship keldi».
3-jol: «Onan móren-ú tergún-e Býrhan Haldýn-e nýntýqlajı». Osy zamanǵy mońǵol tilinde: «Onon mórónıı (aıtylýy «mórinı») tergúún Býrhan Haldýnd nýtaglajee». Qazaqshasy: «Onon ózeniniń basyndaǵy Býrhan Haldýndy mekendedi».
4-jol: «Tóriksin Batychı han ajýǵý». Osy zamanǵy mońǵol tilinde «Tend tórsón Batychy ajgýý» Qazaqshasy: «Sonda týǵan Batachy han edi».
Patsha parasatty oqyrman «Mońǵoldyń qupıa shejiresi» qandaı tilde jazylǵanyn ózi paıymdasyn.
Bodaýhan TOQANULY
6alash usynady
