Kóshpendiler álemindegi tarıhı júıeniń sabaqtastyǵy eshqashan úzilgen emes. Biriniń izin biri basqan dalalyq ımperıanyń bıligi uıǵyr handyǵy qulap, biraz mezgilge jalǵasqan dúrbeleń kezeńnen keıin, Shyńǵys han ómirge kelýdiń qarsańynda, Grýsse atap kórsetkendeı, Kereı ulysynyń qolyna óte bastaǵan edi [1.525]. Keıingi kezeńde qazaq halqynyń quramyna engen kereılerdiń ol zamanda daladaǵy eń qýatty ulystardyń biri bolǵany tarıhtan málim. Kereıler, ásirese, Oń han atanǵan Toǵryldyń bıligi kezinde meılinshe dáýirledi. Shyńǵys hannyń uly dalanyń bıligin qolyna alýyna ókil ákesi – Oń hannyń kóp yqpaly bolǵany da jasyryn emes.
Bolashaq Shyńǵys han — Temújin qońyrat Taı sheshenniń qyzy Bórtege úılenip, Kerlinniń joǵarǵy alabyndaǵy Burǵy degen jerdi jaılap otyrǵanda, qaıyn apasy Sotan ájeı kıitke ákelgen qara bulǵyn tondy alyp, Týla ózeniniń boıyndaǵy Oń hannyń ordasyna sálem bere barady jáne «Ákemniń ejelgi andasy sizdi týǵan ákemdeı kórip, kıitke kelgen tondy ózińizge syılaǵaly keldim» deıdi. Dán rıza bolǵan kereıdiń Oń hany:
- Qara bulǵyn ton
Qar bolyp tekke ketpesin.
Tozǵyndaǵan elińdi
Toptastyryp bereıin.
Bytyraǵan elińdi
Biriktirip bereıin.
Aı deıtin ajasy bolsyn,
Qoı deıtin qojasy bolsyn,- dep aǵynan aqtarylady [2,30].
Qazaqtyń «Qudalyq belgisi — kıit, qonys belgisi — beıit» degen eski maqalynda aıtylǵandaı, dástúrli kóshpendiler qoǵamynda kıit kıgizý mańyzdy ǵuryptyq mánge ıe joralǵylardyń biri sanalady. Bul dástúrdiń ǵun zamanynan beri jalǵasyp kele jatqanyn Qytaıdyń eski jylnamalary aıǵaqtaıdy. «Hanshý» jylnamasynda ǵundardyń ýhýandarǵa qarsy odaq qurý maqsatymen, batys aımaqtaǵy elderge irkes-tirkes elshi salyp, olarǵa qyz bermek, bulǵyn ton kıgizbek bolyp ýáde ustatqany (设以子女貂裘) aıtylady [3,2973]. Mátinde qyz berý men ton kıgizýdiń qosarlanyp aıtylýy kıit kıgizý deıtin osy kádeli salttyń qudalyqtyń basty belgisi retinde, ǵun kezeńinen bastap-aq rý-taıpalar arasyndaǵy qudandalyq baılanys pen saıası nekeden týyndaıtyn odaqtastyq qatynasty bekitetin aıshyqty nysan retinde mańyzdy qyzmet atqarǵanyn kórsetedi.
Kóshpendiler ortasynda kıit ákelýdiń qalyptasqan jol-joralǵysy bolǵan. Sonyń bir qıyǵy Qytaıdyń Mın áýleti kezinde qaǵazǵa túsken «Soltústiktegi buratanalardyń salt-dástúri» (XVI ǵ.) degen eńbekte táptishtep baıandalady. Qysqa qaıyrsaq, uzatylǵan qyz ústine uzyn qyzyl shapan, basyna shoshaq tóbeli, áshekeıli bas kıim kıedi. Kelin bolyp bosaǵadan attaǵanda, qolyna úsh bilem quıryq maı ustap, oshaqqa úsh márte táý etedi de janǵan otqa maı salady. Sosyn atasy men enesine sálem salyp, olarǵa qyz kádesi retinde ton jabady [4,238]. Bul aıtýda mońǵol salty bolǵanmen, ata dástúrimizdiń kóne úlgileri týraly basqa taraptan aqparat beretin qyzyqty derek ekeni kúmán týdyrmasa kerek.
Olaı bolsa, jas Temújinniń kıtke kelgen bulǵyn tondy ákesiniń andasy Toǵryldyń ıyǵyna jabýynyń qandaı syry bar?
Temújinniń barlyq dala taıpalarynyń ishinde quryǵy uzyn, qudireti ústem jurt — kereıdiń ámirshisi Oń handy týǵan ákesindeı qadyr tutyp, ámirshi retinde moıyndaǵanyn «Qupıa shejire» de, ózge jylnamalar da rastaıdy. Mysaly, «Qupıa shejire» boıynsha, Oń han naımannyń Kóksaý Sabyryq batyrynan jeńilip, aıyrylǵan el-jurtyn Temújinniń tórt batyrynyń kómegimen qaıta qurap alǵanda, «Jalǵyz ulym — Sengúmime serik bolar kisi joq. Sondyqtan, Temújindi Sengúmge aǵa etip, eki uldy bolaıyn» dep baılam jasaıdy. Sonymen, Oń han men Temújin Týla ózeniniń ný ormanynda bas qosyp, ákeli-balaly bolysady [2,98]. «Iýánshı» jylnamasynda aıtylýynsha, ulystaǵy búliktiń saldarynan shetke qashqan Oń han bosqyn saparyn aıaqtap, Qaraqytaı elinen ata jurtyna qaıta oralǵanda, Temújin aldynan shyǵyp atyn ustaıdy jáne Týla ózeniniń boıynda toı jasap, Oń handy qurmetpen áke dep tanıdy (遂会于土兀剌河上，尊汪罕为父) [5,6]. Hatqa túsken osy úzik oqıǵalardan belgili bolǵandaı, Oń hannyń basyna kún týǵan aýyr shaqtarda da Temújin oǵan degen adaldyǵynan aınymaı, atsa oǵy, shapsa qylyshy bolýǵa daıyn turady, tipti, olja bólisinde ádiletsizdik sezse de, ishine búkpe saqtamaıdy. Sebebi, ol kezde Temújin el-jurtqa endi-endi tanyla bastaǵan, qanat-quıryǵy jetilmegen, bıligi shaqty, buıryǵy jumsaq kóp aǵamannyń biri ǵana edi. Dala ulysyn búlik jaılaǵan bulǵaq kezeńde, Oń handaı qamqorshyǵa qol artý jas Temújinniń baǵyn órletip, mereıin jandyrǵan durys tańdaý bolǵany daýsyz. Temújinniń Oń hanǵa baýyr basqany sonsha, kereı jurtynyń ony «hanzada» (太子) dep tanyǵanyn Qytaı jazbalary rastaıdy [5,9]. Demek, Temújinniń kıtke kelgen qara bulǵyn tondy Oń hannyń ıyǵyna jabýynyń máni ony ókil áke, basqasha aıtqanda, qamqorshy súzeren retinde moıyndaýynyń kórinisi edi.
Endeshe, aırandaı uıyǵan tatýlyqqa syzat salyp, týmasa da týǵandaı bolǵan Oń han men Temújinniń arasyna ot jaqqan, kereı jurtynyń bolashaq ıesi — Sengúmge aqylshy aǵa, aınymas anda bolýǵa tıisti Temújindi teris aınaldyrǵan qandaı qysas? Shyńǵys han tarıhyn zertteýshilerdiń kópshiligi buǵan ataqty Jamuqa sheshendi kináli etip kórsetedi. Aıtsa aıtqandaı, tiline aspandaǵy bult aınalǵan sý jorǵa sheshen, biraq, turlaýsyz, “boıy bulǵań, sózi jylmań” Jamuqanyń Shyńǵys han ómirinde alar orny bir tóbe. Onyń Toǵryl men Temújindi arazdastyrý úshin qyzyl tilin bezep baqqany ras. Alaıda, Oń han onyń sózine mán bermegen syńaıly. «Qupıa shejire» boıynsha, Jamuqanyń jeńil ýádesin maldanǵan Sengúm “Temújinniń kózin qurtaıyq” dep ákesine alǵash sóz salǵanda, Oń han “Jamuqa ejelden turaqsyz ári myljyń kisi. Ol oryndy-orynsyz sóıleı beredi” Dep, ulynyń betin qaıtaryp tastaıdy [2,100]. Demek, Oń hannyń boıynda sózdiń parqyn, kisiniń narqyn tanı biletin, bósteki áńgimege qulaı ketpeıtin kóregendik qasıet bar. Bizdiń oıymyzsha, keıingi jylnamashylar Oń han arzan sózge erip, arqa súıer azamatymen at kekilin kesisti, buǵan sebepker — Jamuqa deý arqyly qaharly Shyńǵys hannyń ataq-dańqyna syzat túsirmeýdi oılasa kerek.
Tam-tumdap jetken derekter máselege basqa qyrynan kóz tastap, Toǵryl men Temújinniń arazdasýynyń shynaıy sebebi jóninde ózgeshe boljam jasaýǵa múmkindik beredi. «Iýánshı» kitabynda jazylýynsha, Temújin úlken uly Joshyǵa Oń hannyń qyzy Shaýyr begimdi aıttyrmaq bolady, Oń hannyń nemeresi Tusaq Temújinniń qyzy Qojyn begimdi alýǵa nıet bildiredi, biraq, istiń jóni kelmeı, arada eges týady [5,9].
Dál osy oqıǵa «Qupıa shejirede» bylaı beriledi: dostyǵymyz nyǵaıa bersin degen nıetpen Temújin Joshyǵa Sengúmniń qaryndasy Shaýyrbıkeni (Shaýyr begim) aıttyrmaq bolady jáne onyń óteýine Sengúmniń uly Tusaqqa óz qyzy Qojynbıkeni (Qojyn begim) aıyrbas etip bermek bolady (qazaqtaǵy qarsy qudalyq sekildi), biraq, Sengúm pań minez kórsetip, Shaýyrbıkeni bermeýge uıǵarady. Sóıtip, Temújin Oń han men Sengúm ekeýin ishteı jek kóre bastaıdy [2,99].
Eki nusqada azdap aıyrmashylyq bar, «Iýánshı» boıynsha, Qojyn bıkeni alýǵa Tusaq nıet etedi, al «Qupıa shejire» boıynsha, Qarsy qudalyq týraly usynys Temújin tarapynan túsken. Biraq, qalaı bolmasyn, osy qudalyqqa baılanysty Sengúm men Temújinniń arasyna alaýyzdyq kirgeni anyq, bunyń aıaǵy Temújinniń Oń han men Sengúmge óshigýine alyp keledi.
Bul derek eski túrikter men jýjandar arasyndaǵy aıaǵy alaman urysqa ulasqan aıtýly daýdy eske salady. «Chjoýshý» jylnamasy boıynsha, telelerdi talqandap, olardan elý myńdaı aýyldy jásirge alyp, edáýir kúsheıgen túrikter jýjandardan qyz aıttyrýǵa jaýshy salady. Sonda jýjandardyń ámirshisi Anaǵı bulqan-talqan bolyp “meniń temirshi quldarymnyń bulaı sóıleýge qalaı batyly bardy?” Dep, túrikterge arnaıy elshi attandyrady. Túrik kósemi Túmen (Býmyn) de ot alyp, qopaǵa túsip, kelgen elshini óltiredi de, jýjandarmen at kekilin kesisedi. İzinshe, Qytaı ımperatorymen quda bolady. Arada bir jyl óter-ótpeste, túriktiń qalyń qoly jýjandardy shaýyp, kúl-talqan qylady. Osydan keıin Túmen ózin el qaǵan dep jarıalaıdy [6,908]. Gýmılev túrikterge tarıh arenasyna shyǵýǵa múmkindik bergen osy oqıǵa týraly toqtalǵanda, «jýjandarmen arada janjal týdyrý úshin jáne sonymen birge bul tartystyń aıypkeri bolyp kórinbeý úshin, Býmyn arandatý áreketin jasady. Ol jýjan hany Anahýanyń (Anaǵı) qyzyna úılenbekshi bolyp, hanǵa sóz saldy. Dala dástúri boıynsha, bul onda hanmen ıyq teńestirip shyǵa keler edi, al han abyroıyn tókkisi kelmese, buǵan kelispeýge tıis» Dep jazady [7,27]. Gýmılevtiń pikiri oryndy jáne Toǵryl men Temújin ortasyndaǵy bitispes jaýlyqqa jalǵasqan qudalyq daýynyń da shyn syry osynda dep bilemiz. Óıtkeni, bul aýyl arasynyń jaı qudalyǵy emes, áke-bala (súzeren-vassal) qatynasyn teń turǵyly odaqtastyq (qudandalyq) deńgeıge kóterýge baǵyttalǵan saıası áreket edi.
Dala dástúrinde bıleýshi áýletter arasynda qudalyqtyń qalyptasqan joly men shekteýli órisi boldy. Mysaly, ǵundarda ámirshiler saılanatyn lýandı rýy tekti áýlet sanalatyn quıań, lan, súbik rýlarymen ǵana qudandaly bolsa, sánbılerdi bılegen toba rýy, kóbinese, qulan, molqy, muryn atalarymen qyz berisip, qyz alysatyn [8,89]. Shyńǵys han bılikke kelgenshe, bórjigin rýynyń dástúrli qudasy — qońyrat bolǵan syńaıly. Ábilǵazy Bahadur hannyń jazýynsha, Temújin kereılerdiń alǵashqy shabýylyn toıtaryp, áskerimen keri shegingende, Qulasýdyń boıynda otyrǵan kóp elge kez bolady. Habaryn bilse, qońyrattar eken. Temújin elshi salyp, olardyń basshysyna “Osy ýaqytqa deıin jamandaspaǵan qudanda edik. El bolsań, odaqtasym bol, jaý bolsań, ózim kelip turmyn” Dep sálem aıtady. Buny estigen barlyq qońyrat aldyna kelip, oǵan baǵynady [9,71]. demek, dala ómirinde, ásirese, bıleýshi áýletter arasynda qudalyq joly odaqtastyq qarym-qatynasty nyǵaıtatyn saıası neke qyzmetin atqarǵany daý týdyrmasa kerek.
Álbette, Toǵryl tiri turǵanda, Temújin onymen shendes bola almas, biraq, Toǵryl kóz jumǵannan keıin, Temújin, qalaıda, kereı ulysynyń qaqpaıynan bosap, Sengúmmen úzeńgi qaǵystyratyndaı táýelsiz kúshke aınalmaq, Temújinniń ishki esebi osy edi. Buny Sengúm de sezgen, «Qupıa shejirege» sensek, Sengúm ákesiniń quzyrynda bolǵanda, Temújinniń kózin joıý týraly taǵy da sóz qozǵap, “Ol bizdi kózińniń tirisinde elemeı otyr. Eger, han eke, aqqa shashalyp, qaraǵa qaqalsań, Qurshaqus Buıryq han sharshap jınaǵan elińdi, shaldyǵyp ornatqan bıligińdi bizge bilgize qoıar ma eken?!” Dep [2,101], Temújin tarabynan túsken talaptyń astarly mánin taıǵa tańba basqandaı anyq kórsetedi. Rasynda, buǵan deıin Oń hannyń qol astynda bolǵan Temújin endi bolashaq ámirshisiniń ýysynan shyǵýǵa pıǵyl tanytyp jatsa, bundaı avantúrıstik áreket qatań reaksıa týdyrmaı qalmas edi. Sengúmniń “Bizdiń týystar olardykine barsa, árqashan tórge qarap otyrmaq. Olardyń týystary bizdikine kelse, árqashan bosaǵaǵa qarap otyrmaq” [2,99] deýiniń máni osynda: “Bosaǵadan oryn tıse, tórge ozatyn qandaı haqysy bar” Degen emeýrin, eskertý. «Qupıa shejire» boıynsha, Temújin kereılermen alǵashqy aıqastan keıin, Arqaı Qasar men Súkeqaı Jeýin ekeýin elshilikke jiberip, týǵan ákesi Esýgeı men óziniń jasaǵan jaqsylyq, kórsetken járdemin jipke tizgendeı termelep, Oń hannyń kóp aıybyn betine basqanda, oryndalmaǵan qudalyq týraly tis jarmaı qalady, onyń sebebi, keshegi tondy bala, basybaıly bodannyń qudalyq jónimen shylbyr úzbek bolǵany, shyndyǵynda, dala dástúrine jat oǵash qylyq edi.
Qysqasy, Toǵryl men Temújinniń arasyn ashqan Jamuqanyń jel sózi emes, oqıǵanyń astarynda kereı ulysy men Temújindi han kótergen mońǵol atalarynyń (Qupıa shejire boıynsha) saıası qarym-qatynasynyń bolashaq deńgeıin anyqtaýǵa baılanysty ymyrasyz kúres jatqan edi. Túmen jýjandardyń kóshbasshysy Anaǵıdyń qudalyqtan bas tartýyn oǵan qarsy kóterilýdiń jeleýi etse, Temújin de qıýy kelmegen qudalyqtan keıingi kirbeńdikti sátti paıdalanyp, eń qaýipti básekelesi kereı ulysynyń irgesin sógip, shańyraǵyn ortasyna túsiredi. Bul kúreste, han Toǵryl aıtqandaı, kereılerdi táńir jarylqamaǵany anyq edi.
Paıdalanǵan ádebıetter:
[1] Rene Grýsse, Dala ımperıasy. Beıjiń, The Commercial Press, –1998.
[2] Mońǵoldyń qupıa shejiresi. Kúıtún, İle halyq baspasy, – 2009.
[3] Hanshý. Beıjiń, Zhonghua Book Company, – 1964.
[4] Mońǵoldar týraly mın áýleti kezinde hatqa túsken qytaı tildi tarıhı derekterdiń jınaǵy (II). Hýh-hot, –2006.
[5] Iýánshı. Beıjiń, Zhonghua Book Company, – 1976
[6] Chjoýshý. Beıjiń, Zhonghua Book Company, – 1974
[7] Lev Gýmılev, Kóne túrikter. Almaty, –1994
[8] Go Hýńchjen, Túrki tildes halyqtardyń áleýmettik ınstıtýttary týraly zertteý. Beıjiń, Qytaı qoǵamdyq ǵylymdar akademıasynyń ádebıetter baspasy, – 2008 jyl
[9] Ábilǵazy Bahadur han, Túrk shejiresi. Kúıtún, İle halyq baspasy, – 2009
Erlan MAZAN
L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıteti tarıh fakúltetiniń magıstranty, aǵa aýdarmashy
6alash usynady
