Tili at, ata dep shyǵatyn qazaq ultynyń arasynda jylqynyń jershildigi men estiligi jaıly aıtylatyn áńgimeler az emes. «Tórt túliktiń qaısysy bolsa da týǵan jerin kókseıdi. Biraq jylqydaı aparǵan jerinen óz jerine qaıta qashyp kelgen túlikter neken-saıaq» dep tarıh ǵylymdarynyń doktory, jylqy jaıly kóp zertteý jasaǵan Ahmet Toqtabaı aıtqandaı, jylqy – ózi úırengen jeri bolmasa, «Jat el, jat jerge» ońaı baýyr baspaıtyn haıýan. Tájirıbeli jylqyshylar qyl quıryqty haıýannyń bul qasıetin jersinbeýimen baılanystyryp, ony barǵan nemese ákelgen jerine úıretýde eki túrli ádis qoldanǵan. Onyń biri jylqynyń kirpigin julyp tastaý bolsa, ekinshi sol jylqynyń týǵan jerinen topyraq ala kelip, jylqy jaıylatyn óriske nemese ashylaıtyn jerine sol topyraqty shashyp tastaıtyn bolǵan.
Shanduńnan qashqan qara aıǵyr
Ótken ǵasyrdyń 60-70 jyldarynda qytaılar Shyńjańnyń Altaı aımaǵynan ishkeri Qytaıdyń Shanduń provınsıasyna jylqy tasydy. Altaıdan júk kólikterimen Úrimjige jetkizilip, osy aradan jabyq vagonǵa tıelip, 3500 shaqyrym qashyqtyqtaǵy Shanduń ólkesine jóneltilgen osy jylqylardyń arasynan bir qara aıǵyr Altaıǵa qashyp kelipti.
Bul – 1973 jyldyń kúzi men 1974 jyldyń jazynyń arasyndaǵy ýaqıǵa. Kúzde qara aıǵyr ishinde 200-ge jýyq jylqy áketken jylqy alýshylar bir aıdan keıin qamap qoıǵan qashadan sekirip ketken qara aıǵyrdan aıyrylyp qalǵanyn aıtyp, Kóktoǵaı aýdanyna telegramma salady. Biraq ol kezde 3500 shaqyrym qashyqtaǵy Shanduńnan jylqy qashyp keledi dep eshkim oılamasa kerek. Kelesi jyldyń mamyr aıynda Kóktoǵaı aýdanynyń Dúre aýylyna jetip, kisinep kelip Ertisten sý iship, jaǵadaǵy topyraqqa aýnap jatqan qara aıǵyrdy kórgende jylqyshylar «Obalyńa qalyppyz-aý, janýar» dep quryǵyna súıenip jylaǵan eken desedi. El aýzynda «Qara aıǵyr Shanduńnan bir emes, eki ret qashyp kelgen. Sońǵy ret qashyp kelgende ıesi «Basyń Altaıda qalsyn» dep atyp tastapty» degen áńgime de bar. Mine, osyndaı eki túrli nusqamen aıtylatyn qara aıǵyrdyń sonaý ıt arqasy qıandaǵy ishki qytaıdan Altaıǵa qashyp kelgeni – shynymen de adam sengisiz ǵajap ýaqıǵa. Joldaǵy úlken ózenderden, iri qala, qaıshylasqan joldardan qalaı ótti, ol da jumbaq. Neshe myń shaqyrym jolda eshkimge ustatpaı ketkeni de úlken syr.
Bireýler qara aıǵyr adamdardyń kózine túsip qalmaý úshin kúndiz tynyǵyp, túnde júrgen desedi. Jalpy, qashqan jylqynyń kúndiz jaıylyp, tynyǵyp, túnde qashatyny ras. Zertteýshi Ahmet Toqtabaı jylqynyń bul qasıetin «bireýdiń kózine túsip qalmaýy úshin jasaǵan qýlyǵy» dep sıpattaıdy. Bizshe, bul – dálelsiz dáıek. Jylqynyń kúndiz ottap, túnde qashatyn sebebi jylqy – óte esti haıýan. Qazaqtyń túnde juldyzǵa qarap baǵyt-baǵdar aıqyndaıtyny sıaqty jylqy da jolyn juldyzǵa qarap týralaıdy. Qara aıǵyrdyń kúndiz turyp, túnde júrýiniń syry, mine, osynda.
Týǵan jerin tapqan at eken
Vetnamdyqtar 1960 jyly Mońǵolıadan jylqy tasypty. Áne sol jylqylardyń arasynan arbaıher (qazaqsha keri at) degen at Vetnam elinen qashyp, 2 jyl ótkende qý súıegin súıretip, Mońǵolıaǵa jetken eken. Týǵan jerine jetkennen keıin bir tóbeniń basynda tumsyǵymen jer tirep, bir apta turyp ólgen desedi. Al endi esepteı berińiz, Vetnam qaıda, Mońǵolıa qaıda?! Kartanyń ózinen qarasańyz, eki eldiń arasy kere qarysqa jýyq, ortada keń kósilgen qytaı eli jatyr. Asqar taý, asaý ózen, quba shól de az emes. Eger jylqy da juldyzǵa qarap baǵdar túzemese, qalaı jol tapty? Demek, qazaqtyń aspan denelerine qarap baǵdardy, aýa raıyn, ýaqytty boljaıtyn qasıeti onyń baqqan jylqysynda da bar.
Jylqynyń jershildigi jaıly Ahmet Toqtabaı da kóp jazdy. Esti haıýannyń bul ereksheligi tuqymy men tegine qatysty ekenine toqtalǵan ǵalym jylqynyń jershildigi jaıly mynadaı derek keltirgen:
1910 jyly ataqty Jámeńke batyr Tashkentte turatyn qyrǵyz dosy Qydyrekege bir sary at syılaıdy. Qydyreke jaz boıy Qarqara jaılaýynda bolyp, tamyzdyń ortasynda sary atty jetekke alyp eline qaıtady. Tashkentke barǵan soń sary at bir-aq kún turyp keri qashyp, on segiz kún degende Qarqaraǵa qaıtyp keledi. Qydyreke sary atty bireý urlap ketti dep oılasa kerek, tóńiregine surastyryp júrgende, Jámeńkeden «Atyń Qarqarada, alyp ket» degen habar keledi. Sonda Qydyreke esh oılanbastan: «Dosym, atyń at-aq eken, tili joq demeseń, adamnan artyq janýar eken, óz jerinde júrsin» dep sálem aıtypty.
Qytaılar qurmet kórsetken qara at
Jylqynyń estiligi de erekshe. Oǵan óz qulaǵymmen estigen bir jaıdy mysal retinde keltire keteıin. Qytaıdyń İle qazaq Avtonomıaly oblysyna qarasty Tekes aýdanynyń Bozadyr degen qystaýy bar. Qysta maldyń jony taımaı shyǵatyn kúlteli jer. Alaıda joly óte nashar, uly taýdyń qoınaýyndaǵy qystaýǵa jetý úshin óttegi shalań asýlardan asýǵa, jalama jartastyń betinen qıyp salǵan jalǵyz aıaq joldarmen júrýge, tas domalap, kóshkin túsetin qıa betterden ótýge týra keledi. Umytpasam, 2009 jyly ǵoı deımin, sol Bozadyrdan malshylar kókteýge qaraı kóshkende qarly boran soǵyp, kóshken el orta jolda qamalyp qalady. Tekes aýdanynyń sol kezdegi ákimi Qyzyrkeldi Ábdirahmanuly malshylardy qutqarý úshin aýdandyq saqshy bólimshesiniń qyzmetkerlerine deıin attanysqa keltirip, joldy ashtyrady.
– Basyna qarasań, tymaǵyń túserdeı bıik asýdyń ústinde jol taba almaı qamalǵan el tur ıirilip. Etekte biz jol ashqan bolyp jatyrmyz. Biraq ol kúregenge kúsh beretin qar emes edi. Eshqandaı tehnıka bara almaıdy. Túnimen, kúnimen soǵyp jaýǵan qar qıa betten jylansha ıreleńdep túsetin jalǵyz aıaq joldy sympıtyp kómip tastapty. Alda-jalda sol jalǵyz aıaq joldan bir taban shalys bassań, bittiń, quzdan qulap, qorymǵa túsesiń, – dep bastady Qyzkeldi aǵa áńgimesin.
Biz daǵdaryp turǵanda, qoıdaı ıirilgen kóshtiń arasynan bir qara noqat shyǵyp, eńiske qaraı jyljydy, mal da, qamalǵan kósh te sonyń sońynan erdi. Ózimizge taıaǵanda baıqadyq, jol bastap kele jatqan ústinde er-turmany bar qara at eken. Álgi janýardyń estiligin aıtsańshy, jerdi ıiskep-ıiskep qoıyp jalǵyz aıaq joldy jańylmaı taýyp keledi. Artyndaǵy kósh sál alys qalsa, olar jetip alǵansha kútip turady. Sodan ne kerek, qara attyń salǵan sorabymen shubaǵan el etekte turǵan bizge 4-5 saǵatta ázer jetti. Qara at qasymyzǵa kelgende aýdandyq saqshy bólimshesiniń qytaı bastyǵy bastaǵan polıseıler áskerı tártip boıynsha qoldaryn shekelerine aparyp, tap bir áskerı laýazym ıesin kórgendeı atqa sálem berdi. Al qara at jazyqqa túsken soń joldyń shetine burylyp, áldekimdi kútkendeı qaqshıyp turdy da aldy. Qasynan qanshama jylqy, qanshama kósh ótip jatyr, bireýine ilespeı, qoı sońyndaǵy aqquba jigit kelgenshe qozǵalmaı turdy.
Iesi qasyna kelgende qara attyń oqyranyp jibergenin kórgende, meniń de kózimnen jas yrshyp ketti. Júgirip álgi jigittiń qasyna baryp jón suradym. Sóıtsem, bul jigit asýǵa kóshtiń sońynan jetipti. Jol taba almaı qamalǵan eldi kórgen soń, astyndaǵy atyn tizgin-shylbyryn túrip aldyǵa salyp aıdapty. Qara at ta ıesiniń oıyn túsingendeı, ıin tiresken mal men jannyń arasynan jarty saǵatta ázer ótip, jol bastapty.
Qysyltaıań sátte asqan aqyldylyq tanytyp, mal men jandy qutqarǵan esti janýarǵa qalaı súısinbeısiń, kerek bolyp qala ma dep qaltama salyp alǵan 5000 ıýán (shamamen 250 myń teńge) aqshany attyń ıesine ustattym da:
– Baýyrym, qara attyń búgingi jaqsylyǵy úshin oǵan eki jyl azattyq ber. Eki jyl minbe, qysta jem-shóbin berip jaqsylap baq. Jazda jaılaýǵa qoıa ber. Myna aqshaǵa basqa at alyp min. Qara atqa jem- shóp kerek bolsa, aýdannyń zapasqa saqtaǵan jem-shóbinen tegin alyp tur dedim. Jigit keliskendeı, bas ızedi. Keıin ýaqytym bolǵanda qara atty arnaıy baryp kórip qaıttym. Eki jyl minis kórmegen janýar jyltyrap toıynǵan eken, – dep Qyzyrkeldi aǵa áńgimesin aıaqtatty.
Qazaq jylqysynyń taǵy bir qasıeti óz qulynyna shappaıdy. Saqa aıǵyrlar ózinen týǵan urǵashy qulyndar qunajyn, dónejin shyqqanda úıirden qýyp shyǵady. Ókinishtisi, qazaq jylqysynyń qanyndaǵy osy bir degdarlyqty da adamzat óz qolymen joıýǵa aınaldy. Atap aıtqanda, jylqynyń násilin suryptaý úshin ártúrli tuqymdaǵy jylqylardy býdandastyrý qazirgi tańda keńinen etek aldy. Áne sol býdan tuqymdarda qazaq jylqysyna tán tektilik, jershildik, estilik múlde joq. Ózinen týǵan baıtaldardy úıirden qýyp shyqpaq túgili, enesine shabatyn anaıylyǵyn jylqy fermalaryndaǵy qart jylqyshylardyń aýzynan talaı estidim. Qan bylǵansa, qasıet te joǵalady degen osy.
Qalıakbar Úsemhanuly
"Astana aqshamynan" alyndy
6alash usynady
