(jalǵasy)
Qazan handyǵynyń qulaýy.Qazan handyǵy Altyn Ordanyń ydyraýy nátıjesinde Edil-Kama bulǵarlarynyń aýmaǵynda qurylǵan (1438-1552) memlekettiń biri bolatyn. Quramynda: qazan tatarlary (Edil bulǵarlary), marı, shubash, ýdmýrt, mordva, bashqurt sıaqty t.b. etnos ókilderi boldy. Astanasy – Qazan qalasy. Handyqtyń geografıalyq jaǵdaıynyń tıimdiligi onyń Rýs jáne Sibir, Iran, Kavkaz, Ortalyq Azıa elderimen saýda-sattyq qarym-qatynasyn jasaýyna múmkindik mol edi.
Rýsıa patshasy Ivan İV nyǵaıyp alǵannan keıin Qazan handyǵyn basyp alýdy kózdedi. Bul jaıdan habar alǵan tatar aqsúıekteriniń úlken bir toby 1546 jyly Ivan İV patshanyń jaǵyna shyǵyp ketti. Artynsha Qazan handyǵynan shubashtar bólinip shyqty.
Osy bir berekesizdikti paıdalanyp qalýdy kózdegen orys patshasy Ivan Groznyı 1552 jyldyń qara kúzinde 150 zeńbiregi bar, temir saýyt qursanǵan 150 myń áskerin bastap, Qazan qalasynyń qamalyna kelip, tumsyq tirep toqtady.
Sol kezde Qazan qamalynda nebári 30 myń ǵana sarbaz bar edi. Jaýdyń ásker sany bes ese, al, qarý-jaraq jaǵy joıdasyz 20-30 ese kúshti edi. Qazan hany Jádiger bas bolyp, Qulshárip molda, noǵaı Izenesh bı, túmendik Kebek batyr, Derbish batyr, Súıinsháli batyr, ataqty Shora batyrdyń inileri Shapqyn, Atalyq, Islam, Álikeıler jasanǵan jaýǵa qarsy turdy. Shaıqas qyryq kúnge sozyldy. Qala alynǵannan keıin İV Ivan áıelder men jas balalardy ǵana qaldyryp, qalǵanyn túgeldeı qyryńdar, – dep jarlyq shashty.
Soǵysta 500 myń qazandyq túrki-tatarlar qaza tapty. Orystar shaıqasta qyrylǵan túrki-tatarlardyń basy joq, parshalanǵan denelerin biriktirip, júzdegen sal býyp Edilge tastady. Ólikterdi darıanyń qos qaptalyn jaılaǵan qalyń noǵaıdy úreılený úshin tómen qaraı aǵyzdy. Atalmysh qyrǵyn jaıly sol kezdiń tarıhnamalarynda: «Darıanyń arǵy betinde jaıylyp júrgen jetim laq, óli denelerdiń ústin basyp, ótip, bergi betke shyǵatyn edi», – dep jazypty (A.Káken «Juldyz» jýrnaly, 2010 jyl. №9 qyrkúıek, 142-bet).
Bul qyrǵyn jaıly estigen Rım papasy Ivan patshaǵa hat jazyp, adam balasyn bulaı qyrǵyndaý hrıstıandyq kózqarasqa jat ekenin aıtyp, zarlady.
Osy qyrǵyn shaıqas týraly jazýshy Muhtar Maǵaýın: «Bizdiń týystas túrik halyqtarynyń buryn-sońǵy tarıhynda eń qandy, eń qaıǵyly, sonymen qatar keıingi urpaqqa úlgi, dańqty shaıqastardyń biri boldy. Qazan qulaǵan soń orys kúsheıdi, Uly Dalany mekendegen barlyq halyqty qyryp-joıýǵa, bodandyqqa alýǵa, birazyn jet betinen múlde óshirip jiberýge jol ashyldy,- dep jazady («Qazaq tarıhynyń álippesi», Almaty, 1995 j. 139-b).
Qazandyqtardy qalaı qyrǵanyn estigen bashqurt, shubash, sheremıs, ýdmýrttar orystyń bodandyǵyna ózderi baryp kirdi. «Qazanǵa orystar shapty» degen habar jetkende kórshi Noǵaı handyǵy kómektesýdiń ornyna alystan qarap otyra berdi. Ol tusta Ivan Groznyıǵa qarsy turarlyq qaýqar Noǵaı handyǵynyń bıleýshisi Júsipte bar bolatyn.
Júsip han bir ózi 200 myń ásker bastap shyǵýǵa múmkindigi bola tura, Qazanǵa kómek berýden bas tartty. Tipti óziniń qyzy Qazan hanynyń báıbishesi ataqty sulý Súıinbıkeden «Bizge jaý shapty» degen habar kelgenniń ózinde bylq etpepti. Dál osy oqıǵa jaıly jazýshy-tarıhshy Muhtar Maǵaýın: «Júsip múmkin aqylynan aljasty, múmkin Qazan qulasa qulasyn, Noǵaılynyń jeri keńıdi dep oılady», – deıdi. (Muhtar Maǵaýın. Qazaq tarıhynyń álippesi. –Almaty, «Qazaqstan» 1995. 140-b).
Shyn máninde Qazan handyǵy ózinen keıingi pań dalany jaılap jatqan túrkilerge qorǵan edi. Osy qorǵan qulady. Keshikpeı mundaı qaýip Noǵaı, Sibir handyqtarynyń basyna úıirildi.
Noǵaı ulysynyń otarlanýy. Qazan handyǵy qulaǵan soń arada eki-úsh jyl ótpeı Noǵaı ulysynda ishki tartys kúsheıdi. Alshy Smaıyl bı óz aǵasy Júsip handy qapıada mert qyldy. Óziniń bıligin qorǵaý úshin ol Rýsıa patshasyna jalbaqtap shapty. Orysqa da keregi osy, asyp-tasyp, baılyǵy shalqyp jatqan Noǵaılyny temir qushaǵyna qapsyra qoıdy. Orysqa baǵynýdan bas tartqan Noǵaıly bekteriniń bir qanshasy qaraýyndaǵy qosyn-jasaǵyn bastap Qapqazǵa aýsa, bir bóligi Qazaq handyǵyn panalady.
Qazaq handyǵynyń quramyna qosylǵan noǵaılylar tynysh jatpady, qarýy saı, qýatty myqty Qazaq handyǵyna arqa súıep, ejelgi jurtyn azat etýge áreketter jasady. Oǵan dálel: orysqa qaraǵan Noǵaı bıleýshisi Alshy Ysmaıyl 1557 jyly Ivan İV patshaǵa Shaıh-Mamaı balalarynyń ózine qarsy shyǵyp, Qazaq ordasyna aýyp ketkenin aıtyp shaǵymdanady («Úsh paıǵambar», Qurastyrǵan A. Nysanaly. «Dáýir», 1992.133-b).
Sibir handyǵynyń qulaýy.Sibir handyǵy 1420 jylǵa deıin «Túmen handyǵy» dep atalǵan. Handyqtyń terıtorıasy úlken bolǵanymen, turǵyndar sany HVİ ǵasyrdyń ortasynda 30500 adam shamasynda ǵana bolǵan. Qazan qulaǵannan keıin 1555 jyly Sibir hany Ediger (Taıbuǵy taıpasynan) Máskeý knázdyǵynyń bodandyǵyn qabyldady. Biraq, 1563 jyly Kóshim han bılikti qolǵa alǵan kezden bastap, bodandyqtan bas tartyp, oryspen qarym-qatynasyn birden úzip tastady.
Kóshim han 1569 jyly orys patshasy Ivan Groznyıǵa «Seniń bıligiń bizge júrmeıdi, tatý turǵyń kelmese, turysatyn jerińdi aıt...» dep, hat joldaǵany jaıly derek orys zertteýshisi P.Nebolsınniń eńbeginde aıtylady.
Orys jazbalarynda Kóshim handyǵyn «Ertis handyǵy» dep te ataǵan. Astanasy Esker (Eski jer) qalasy Ertis ózeniniń oń jaǵalaýynda Tobyl qalasynan 16 shaqyrym jerde Hİİİ ǵasyrda boı kótergen. Bul ólke qazir Reseıdiń Túmen oblysyna qaraıdy.
Kóshim nemese Sibir handyǵynyń quramyna qazirgi Batys Sibir men Soltústik Qazaqstan ólkesi engen. Handyq Qazaq jáne Noǵaı ordalarymen qarym-qatynasta bolǵan. Qyz berip, qyz alysqan. Kóshimniń úlken uly Álı noǵaı noıany Din-Ahmettiń qyzyn alsa, óz qyzyn taǵy bir noǵaı hanzadasy Aqmyrzaǵa bergen.
Sol sıaqty, Orystyń Geografıalyq Qoǵamynyń negizin qalaýshylardyń biri belgili ǵalym A. Levshın 1832 jyly jaryq kórgen «Tarıhı habarlar» atty eńbeginde: «Sibir handyǵynyń negizin qalaǵan orta júzdiń qypshaq jáne arǵyn rýlary edi», dep jazady.
Kóshimniń handyǵy jaıly Broktaýz jáne Efron qurastyrǵan Ensıklopedıalyq sózdikte: «Kóshim Sibirde 1563 jyly handyǵyn ornatty. Ertis, Tobyldyń búkil aýmaǵyn bıledi», – delinse, orys tarıhshysy A.Oksenov: «Esker qalasynyń bas meshitinde Kóshimdi aq kıizge kóterip han saılady. Handyǵynyń belgisi retinde altyn, kúmis monetalar quıdy. Ol Túmen men Sibir hany bolyp jarıalandy»,- degen derekter bar (A. Oksenov «Ermakqa deıingi Sibir patshalyǵy» 26-bet).
Altyn Orda memleketi ydyraǵanda Qazaq handyǵymen qatar qurylǵan Kóshim patshalyǵy 20-dan astam jyl ómir súrip, tarıhta izin qaldyrdy. Bul patshalyqtyń keıin Orta Azıany jaýlaǵan Reseı otarshylyǵyna qarsy turǵan eń alǵashqy kúsh retinde tarıhtan oryn alatyny sózsiz. Kóshim Sibir handyǵyn ornatyp qana qoıǵan joq, patshalyq Reseı ımperıasynyń shyǵys-ońtústikti otarlaý saıasatyna qomaqty tosqaýyl jasady.
Jarmaqtyń joryǵy. Reseı patshasyna Sibir handyǵyn jaýlaý úshin ásker kerek boldy. Bundaı tapsyrmany úkimettiń soldattaryna tapsyryp, patsha jaman atty bolǵansha, Edil men Donnyń boıynda qaraqshylyq jasap júrgen orys-kazaktarǵa tapsyrsa sózsiz tıimdi bolmaq. Bir oqpen eki qoıan atý degen osy. Birinshiden, memleketke maza bermeı júrgen qaraqshylarǵa jumys tabylyp, eldiń ishi-syrty tynyshtalady, ekinshiden, qaraqshylardyń kúshimen Sibir jurty talqandalady.
Osyndaı surqıa saıasatty iske asyrý úshin kúlli Reseıge aty málim alpaýyt Stroganovtar áýleti men Jarmaq (Ermak) deıtin qaraqshylardyń atamany til tabysady. Shash al, dese, bas alyp úırengen Jarmaqtyń qandyqol jasaǵy 1581 jyldyń jazynda Jaıyqtyń jaǵasynda oryn tepken Saraıshyqty shabady. Orys jylnamashylarynyń jazýy boıynsha, qalanyń eki myńǵa tarta halqyn qyryp, sulý kelinshekterin apta boıy azaptap, túgeldeı zorlap óltiredi.
Bunymen toqtap qalmaı, qala mańyndaǵy aýyl-qystaq, eldi-mekenderdi jer betinen sypyryp, tipti kóne zırattardyń ózin túgin qoımaı qıratyp, qý súıekke aınalǵan múrdelerdi kórden sýyryp alyp, taý-tóbe etip, úıip órtep jibergen. Bir sózben aıtqanda, kóshpendiler «mynaý bizdiń ata-babamyzdan qalǵan jer» dep aıtatyndaı birde-bir derek qaldyrmaǵan.
Kózine qan tolǵan Jarmaq kelesi 1582 jyldyń jazynda jasaǵyn bastap Sibir jurtynyń astanasy Eskerdi (Qashlyq) basyp alýǵa attanady. Birneshe aıǵa sozylǵan qandy qyrǵynnan keıin 26-qazan kúni Jarmaq sibirlikterdi qýyp shyǵyp, qalany basyp aldy. Jazýshy Muhtar Maǵaýın: «Osy kúndi (26-qazan) ult tarıhyndaǵy eń azaly kún retinde tarıhqa tańbalaýymyz kerek», – deıdi (Qazaq tarıhynyń álippesi.– Almaty, 1995. 147-b).
Al, osy joryq jaıly «Úlken Sovet ensıklopedıasynyń» alǵashqy basylymynda: «1581-1584 jyldary Jarmaq otrády júrgen jerin qanǵa boıap, Sibirge jol tartty. Kóshim handy qulatty», – dep, ony Sibirdi baǵyndyrýshy retinde maqtap, erligin atap ótipti.
Kóshim jeńilgenimen, handyq quryǵan joq. Arada eki jyl ótken soń 1584 jyly tamyzdyń 5-nen 6-na qaraǵan túni Eskerde esirip jatqan Jarmaqtyń jasaǵyn kóshimdikter bir túnde tarpa bas salyp, kósemin óltirip, jasaǵyn Ertiske tirideı toǵytyp jiberedi. Qalǵan qaraqshylar qashyp-pysyp aq patshanyń aldyna barady.
Osy jeńisten keıin burynǵy Kóshim handyǵy qaıtadan es jıa bastady. İV Ivan qaıtys bolyp, jańadan patshalyqty qolyna alǵan Fedor İ Ioanovıch Sibir handyǵynyń kúsheıýinen qorqyp, qaraqshy Jarmaq salǵan izdiń súrleýi óshpeı turǵanda, qaıtadan shabýyldy jalǵastyrýdy qolaı kórdi. Kóp keshikpeı Borıs Godýnovtyń uıǵarymy boıynsha Ivan Mansýrov pen Danııl Chýlkov basqarǵan qalyń qoldy Sibirge qaraı attandyrdy. Bularǵa jolaı Vasılıı Sýkın basqarǵan qarýly mergender toby qosyldy. Qosyndar zeńbirekpen qarýlandy.
Qysqasy, Sibir jasaqtary orys áskerlerimen 17 jyl soǵysty. 1591 jyly orys voevodasy Vladımır Masalskıı-Kolsovtyń kúsheıtilgen jasaǵy Kóshimge sheshýshi soqqy berdi. Álsiregen kóshimdikterdi 1595 jyly voevoda Domojırovtyń jasaǵy da qırata jeńdi. 1597 jyly Kóshim han qalǵan-qutqan sarbazdarynyń basyn qosyp Tara bekinisine shabýyl jasady. Biraq shabýyly nátıjesiz aıaqtaldy. 1598 jyldyń 20 tamyzda voevoda Andreı Voeıkov Ob ózeni boıyndaǵy shaıqasta Kóshim áskerin tolyq talqandap, otbasy músheleriniń keıbirin qolǵa túsirdi.
Orystar 1591-1595 jyldar aralyǵynda Sibir handyǵyn tolyq baǵyndyrdy. Qysqa merzim ishinde Reseı patshasy basyp alǵan ólkelerge 22 jerge qala (bekinis) salyp úlgerdi. Atap aıtqanda, 1586 jyly Shym-Tura qalasynyń ornyna Túmen bekinisi, 1587 jyly Tobyl, 1594 jyly Tara, 1604 jyly Tom (Tomsk) boı kóterdi.
Profesor N.Fırsov 1915 jyly Peterborda jaryq kórgen «Sibir tarıhynyń málimetteri» atty eńbeginde: «Orystardyń negizgi maqsaty Sibirdi otarlaý boldy... Bul joryq aqyrynda qandybalaq kósemniń (Jarmaqty aıtady) basyn jutsa, sibirlikterdiń qanyn sýdaı aǵyzdy. Aıtalyq, Sibir patshasy Edigerdiń tusynda (1555 jyly) salyq tóleýshiler sany 30700 adam bolsa, HVİİ ǵasyrda Batys Sibir ólkesindegi jeti ýeze salyq tóleıtin qaýqary bar 3000 adam ǵana qaldy»,- dep jazady.
Sibirlikter 1616 jyly otarlaýshylarǵa qarsy sońǵy ret bas kóterdi. Kóterilisshilerdi patsha áskeri qoıdaı baýyzdap, qatyn-qalash, bala-shaǵasyna deıin tutqynǵa aldy.
Kóshim han týraly tarıhı-derekter. Ataqty tarıhshy N.Karamzınniń «Reseı memleketiniń tarıhy» atty eńbeginiń 9-tomynda Kóshimdi qazaqtyń (qaısaqtyń) hany Murtazanyń balasy dep jazady. Sondaı-aq, Sibirdiń Esıp jazbalarynda (Esıpskaıa letopıs) «Kóshim qazaq ortasynan keldi» dep anyq kórsetilgen. Áıgili Sibir tarıhynyń bilgiri G.Mıller de «Kóshim qazaq ortasynan kelip, Sibir handyǵyn qurdy», – dep jazady. (Sibir tarıhy 1-tom, 196 –bet).
Joǵarydaǵy tarıhı derekter osylaı dese, tipten zertteýshi P.Nebolsın Kóshimniń qol bastap, ońtústiktegi Esil dalasynan kelip Sibirdi baǵyndyrǵanyn aıtypty. Bul az deseńiz, Sh. Ýálıhanov, Qazan ýnıversıtetiniń profesory I.Berezınge jazǵan hatynda, «Kóshim qazaqtyń sultany bolǵan edi», – deıdi.
Kóshimniń handyǵy jaıly Broktaýz jáne Efronnyń qurastyrǵan Ensıklopedıalyq sózdiginde: «Kóshim Sibirde 1563 jyly handyǵyn ornatty. Ertis, Tobyldyń búkil aýmaǵyn bıledi», - delinse, orys tarıhshysy A. Oksenov: «Isker qalasynyń bas meshitinde Kóshimdi aq kıizge kóterip han saılady. Handyǵynyń belgisi retinde altyn, kúmis monetalar quıdy. Ol Túmen men Sibir hany bolyp jarıalandy», - deıdi (A.Oksenov «Ermakqa deıingi Sibir patshalyǵy», 26-bet).
Orystardan jeńilgen Kóshim han Esil mańyna shegingeni týraly Granttyń ataqty «Ensıklopedıalyq sózdiginde» aıtylypty. Kóshim han 1598 jyly 20-tamyzda Qorǵaljyn dalasynda qaıtys bolyp, aýdan ortalyǵynan batysqa qaraı 3 shaqyrym jerde ornalasqan Bytyǵaı kesenesine jerlengen. Bul týraly naqty derekti N.Karamzınniń «Reseı memleketik tarıhy» atty eńbeginen (11-tom, 332 bet) kóre alamyz.
(Jalǵasy bar)
6alash usynady
