(jalǵasy)
Úlken Orda ulysy. Bul – Altyn Ordanyń ydyraýy nátıjesinde qurylǵan memleket. Aýmaǵy alǵashynda Qara teńizdiń Don men Dnepr aralyǵyndaǵy jaǵalaýyn alyp jatty. Toqtamystyń nemeresi Seıit Ahmed han Lıtvanyń uly knázy Svıdrıgaıl onyń kómegimen Altyn Orda memleketin saqtap qalýǵa tyrysty. Onyń qurǵan ulysy orys derekterinde Úlken Orda dep ataldy.
Úlken Orda 100 myń sarbazy bar armıa ustap, HV ǵasyrdyń ortasyna qaraı Shyǵys Eýropadaǵy asa qýatty saıası kúshke aınaldy. 1455-56 jyldary qysta Qyrym hany Qajy Kereı Úlken Ordaǵa shabýyl jasap, ony Edil jaǵalaýyna kóshýge májbúr etti. Edil boıyna kóship kelgen Úlken Orda Ahmet hannyń tusynda qaıtadan kúsheıdi. Ol orystardy qaıtadan táýeldilikke túsirýge umtylyp:
1471 jyly Lıtva knázdyǵymen birlesip, Máskeýge qarsy odaq qurdy;
1477 jyly Máskeýmen odaqtasqan Qyrym handyǵyn talqandady;
1480 jyly qazan aıynda Máskeýge shabýyl jasaýǵa Oka ózeniniń saǵasy Ýgraǵa kelip toqtaǵanymen, qarashada áskerin alyp keri qaıtty.
Osy oqıǵadan keıin Máskeý knázdyǵy túrki-qypshaqtardan birjola táýelsizdik aldy. Buǵan qosa Ahmet han Polshamen odaq quryp (1472), Túrkıamen dostyq qatynas ornatty (1476). Biraq 1465 jyly Úlken Ordadan bólinip, Ahmet hanǵa qarsy shyqqan inisi Mahmýd han táýelsiz Astrahan handyǵyn qurdy. Ókinishke qaraı Ahmet hannyń muragerleri onyń isin jalǵastyra almady. Kóp uzamaı, 1486-1491 jyldary Qyrym hany Meńli Kereı Úlken Ordany talqandady da, 1502 jyly ony derbestiginen birjola aıyrdy.
HV ǵasyrdyń ózinde Rýs knázdary Ordaǵa emes, odan bólinip shyqqan ulystarǵa baǵynyshty boldy. Áýeli Qazan handyǵyna baǵyndy. 1446 jyly Qazan hany Ulyq Muhamedke qarsy turǵan knáz İİ Vasılıı Temnyı Sýzdal túbindegi shaıqasta qazandyqtar qolyna tutqynǵa túsip, óz ómiri úshin asa kóp qun tólep, áreń jany qaldy.
1480 jyly Ýgra ózeni boıynda orys jasaǵymen kezdesken Ahmet han shaıqaspaı sheginip ketti de, dál osy oqıǵadan soń Rýs Ordaǵa táýeldilikten qutyldy. Altyn Orda ydyraǵan soń 1547 jyly Ivan Groznyıdyń tusynda Rýs knázdiktary Rýsıa (Reseı) degen atqa ıe bolyp, Máskeýdi (1547-1712) astana etip turdy. 1712 jyly ábden kúsheıgen Rýssıa jańadan Reseı ımperıasy atanyp, memleket ortalyǵy retinde Sankt-Peterbýrg tańdaldy.
Osy tusta áýelgi berekeden aıyrylǵan túrki-qypshaq tektester tarıhtyń taıǵaq jolyna tústi. Eldik sanany aıaqqa taptap, irgede irilenip kele jatqan Reseı qaýpin umytty, ıakı mán bermedi (Muhtar Maǵaýın).
Noǵaı ulysynyń ámirshileri Mamaı bı men Aǵys batyr 1523 jyly ózderiniń baýyrlasy Qyrym handyǵyna qapıada tap berip, Mahmet Kereı bastaǵan áskerdi qyryp tastady.
Arada 30 jyl ótkende qypshaq-túrkilerdiń aıdyn-sýaty Edil darıa – «Volga – rýsskaıa reka» atandy. Bul jaqsylyqtyń basy emes edi. Kúnderdiń kúninde jarty álemdi shaıqaltyp, Eýrazıanyń apaıtósinde ımperıa qurǵan qypshaq-túrkiler orystyń tabanynda taptalyp, barlyǵy qyrǵynǵa ushyrap, quldyq qamytyn kıip, keıbiri múlde quryp ketse, qalǵany uzaq otarlyq dáýirdi bastan keshetin zaman týyp kele jatty (Muhtar Maǵaýın. Qazaq tarıhynyń álippesi. –Almaty: «Qazaqstan» 1995. 24-b).
Rýsıa patshalary:
- Ivan IV Groznyı (Sımeon Bekbýlatovıch) 16.01.1547- 18.03.1584
- Fódor I Ivanovıch - 19.03.1584- 7.01.1598
- Borıs Godýnov - 17.02.1598 - 13.04.1605
- Fódor II Borısovıch - 13.04 - 10.06.1605
- Ljedmıtrıı I - 20.06.1605 - 17.05.1606
- Vasılıı Shýıskıı - 19.05.1606 - 17.07.1610
- Vladıslav IV - 27.07.1610 - 04.11.1612
- Mıhaıl Fódorovıch - 21.02.1613 - 13.07.1645
- Alekseı Mıhaılovıch- 13.07.1645 - 29.01.1676
- Fódor III Alekseevıch - 30.01.1676 - 27.04.1682
- Sofá Alekseevna- 29.04.1682 - 07.09.1689
- Ivan V Alekseevıch- 25.04.1682 - 29.01.1696
- Pótr I Velıkıı - 27.04.1682 - 22.10.1721
Reseı ımperıasynyń patshalary:
- Petr İ Alekseevıch - 02.11.1721- 08.02.1725
- Ekaterına İ Alekseevna - 08.02.1725- 17.05.1727
- Petr İİ Alekseevıch - 17.05. 1727- 30.01. 1730
- Anna İ Ioannovna - 26.02. 1730 – 28.10. 1740
- Ivan Vİ Antonovıch - 28.10.1740 -06.12.1741
- Elızaveta Petrovna - 06.12. 1741-05.01.1762
- Petr İİİ Fedorovıch - 05.01.1762 – 07.1762
- Ekaterına İİ Alekseevna - 09.07. 1762 -17.11. 1796
- Pavel İ Petrovıch - 17.11. 1796 -24.03. 1801
- Aleksandr İ Pavlovıch - 24.03. 1801-01.12.1825
- Nıkolaı İ Pavlovıch - 01.12.1825 – 02.03.1855
- Aleksandr İİ Nıkolaevıch - 02.03.1855 – 13.03. 1881
- Aleksandr İİİ Aleksandrovıch - 13. 03. 1881 – 01.11. 1894.
- Nıkolaı İİ Aleksandrovıch - 01.11. 1894 – 15.03. 1917
Rýs knázdiktarynyń kúsheıýi. Altyn Orda ımperıasy ydyrap, kishi handyqtarǵa bólingen soń Rýs knázdiktary kúsheıdi. HV ǵasyrda Máskeý knázy Vasılıı Temnyıdiń tusynda onymen kórshiles ornyqqan Qasym handyǵy rýstardyń soıylyn soǵyp, oǵan qýat berdi.
İİİ Vasılıı Ivanovıch knázdik qurǵan tusta Rýs knázdyqtarynyń birigýi jedel júrdi. Máskeý knázdyǵyna Tver, Pskov, 1514 jyly Rázan qosyldy. Edil boıyn meken etip kelgen marı, mordva, komı, karel jurttary birigip Reseı ulysyn qurady.
Knáz Vasılıı ólgen soń taqqa İV Ivan otyrdy. Osy tustan bastap ulysty nyǵaıtý úshin memleketti basqarý zańdary qabyldanyp, áskerı reforma qolǵa alynyp, turaqty áskerı qarýly kúsh paıda boldy.
«Qaharly Ivan» ólgen soń 1584 jyly Fedor patsha boldy. Odan keıin Fedordyń áıeliniń aǵasy Borıs Godýnov taqqa otyrdy. Bul patshanyń tusynda Reseıdiń jeri keńeıip, qýaty arta tústi. 1590-1593 jyldary shvedtermen soǵysyp, Baltyq boıyndaǵy Ivangorod, Iam, Kopore bekinisterin basyp alyp, batys shekarany bekemdeý úshin Smolensk bekinisin saldyrdy.
Osyndaı bekinister eldiń ońtústik-shyǵys bóliginde: Belgorod, Saratov, Samara, Sibir jaqta: Tómen, Tobyl bekinisteri salynyp, Reseı jeri ejelgi Altyn Ordanyń ıeligi bolǵan aýmaqqa kelip tireldi. 1654 jyly Ýkraınany qosyp aldy.
1584 jyly tórtinshi Ivan patsha dúnıeden ótip, 1587 jyly patshalyq bılikti qolyna alǵan Borıs Godýnovtan (1598–1605) keıin, Rýsıa taǵy úshin ishki tartys bastaldy da, otarlaý isi ýaqytsha baıyz tapty.
1605 jyly taqqa otyrǵan İİ Fedordyń bıliktegi ǵumyry 2 aıdan aspasa, keıingi patshalar: İ Ljedmıtrıı (1605–1606) bir jyl, Vasılıı Shýıskıı (1606–1610) tórt jyl, IV Vladıslav (1610–1612) eki jyl taq ıesi atandy.
1613 jyly zemskıı sobordyń tikeleı aralasýymen Mıhaıl Romanov bılikti qolyna alǵan tusta Rýsıa jan-jaǵyn otarlaý saıasatyn qolǵa alyp, júıeli túrde júrgize bastady. Olar eýropalyq otarlaýshylardyń Úndi-qytaıǵa teńiz arqyly jol tartqanyn ańdap, bul iske Rýsıany qurlyq arqyly aralastyrýdy kózdep, 1560 jyly aıaqty shyǵysqa qaraı kósilý qajet degen sheshim qabyldandy.
Bul oıyn iske asyryp kórmekke, patsha úsh dúrkin Hıýa baǵytyna qarýly jasaq attandyryp, nátıje shyǵara almady. Osylaı ońtústik baǵytqa júrgizilgen otarlaý isinen nátıje kórmegen soń, jartylaı jaýlap alynǵan Sibir ólkesin shyǵysqa qaraı keńeıte túsýdi kózdedi.
Sóıtip, kezinde aqyrǵan Altyn Ordaǵa salyq tólep, túrki-qypshaq handaryna jaǵynýdan aldyna san salmaıtyn Rýs knázdary birikken Reseı patshalyǵyn quryp, Altyn Ordanyń muragerleri Qazan, Sibir, Noǵaı handyqtaryna aýyz salyp, burynǵy Altyn Ordanyń baýyrynan bólinip shyqqan qypshaq-túrki tektesterdi birinen soń birin jalmaýdy josparlap qoıdy. Aldymen irgesindegi Qazan handyǵyna aýyz saldy.
(Jalǵasy bar)
6alash usynady
