Júırik syny: Kúńgeıbaı Tyshabaıulynyń úlgisi
Kúńgeıbaı Tyshabaıuly shamamen 1898 jyldary Shyńjań-Altaı ólkesi Kúńgeıti degen jerde týǵan adam. Keıingi ómiri Qobda betinde (Mońǵolıa), Qobdanqol aýylynda ótken. Ataqty jortýylshy, at synshysy, atbegi Kúkeń 1986 jyly dúnıeden ótti. Marqumnyń artynda ne bir ańyz-áńgime qaldy.
Shyn júıriktiń úsh shoqysy bolady
Júıriktiń dene bitimi sulý bolmaıdy, olpy-solpy, qarapaıym keledi. Has júırikti synshy ǵana biledi.
Jylqyny jutqynshaǵynan qattyraq qysyp ustap, baıqasańyz, shaban jylqy basyn ishine tartady. Júırik bolatyn jylqy aldyna qaraı sozylyp bosaıdy.
Jylqynyń kekilin baılaıtyn tóbe súıeginen shoqtyqqa deıin, shoqtyqtan beldemege deıin, beldemeden saýyrdyń tompaǵyna deıingi aralyq birdeı bolsa, bul naǵyz tulpardyń belgisi. Buny «júıriktiń úsh shoqysy» dep ataıdy.
Jylqynyń tuıaǵyna qarap onyń qýatyn baıqaýǵa bolady. Atap aıtqanda, múıizi qalyń, ókshe jaǵy bıik bolsa, bul kúshi mol jylqy. Mundaı jylqyny kókparǵa salǵan durys. Tuıaǵy juqa ári taǵalyq qaratyrnaǵy bolymsyz (shamaly) jylqynyń aıaǵy álsiz bolady. Al júırik attyń tuıaǵy qulannyń tuıaǵy sıaqty qatty ári ádemi, taǵalyq qaratyrnaǵy ótkir keledi. Bundaı jylqynyń taban-tuıaǵy qyzbaıdy, aıaq tastasy óte jyldam bolady.
Buqar jyraýdyń: «jal-quıryǵy qaba dep, jabydan aıǵyr salmańyz, jaýǵa miner at týmas...» - degen sózi bar. Osy oraıda, júırik jylqynyń da jal-quıryǵy qaba emes, jibek sıaqty jumsaq, birtekti bolǵany abzal.
Jylqy maly qalaı jaratylsa, solaı shabady. Mysaly, jylqyǵa er salǵanda qaptalynan keıingi artyna qaraı saýyr-jaıa jaǵy bıikteý kórinse ári aldyńǵy keýde bitimi eńkish tartyp tursa, bul órge shabatyn júırik dep esepteledi. Al shoqtyǵy shobyraıyp tursa, bul eńiske jaqsy shabatyn jylqy bolǵany.
Alaman shabysqa yńǵaıly jylqyny bilý úshin onyń shabysyn kórý kerek. Mysaly, shapqanda baýyry jer syzyp, aıaǵyn qaıshylap tómen tastap otyrsa, bul uzaq shabatyn júıriktiń nyshany. Aıaǵyn tómennen jıyp shapqan jylqy eshqashan sharshamaıdy.
Tisi tyǵyz, shobyrlaı bitken ári shaǵyn bolsa, bul júırik jylqy bolmaǵany. Tisi tattanǵan iri jáne toıpyldaý bitse, bul shabysty jylqy. Sondaı-aq kemıek jylqy degen bolady. Bul, naqtyraq aıtqanda, jylqynyń shópjular mańdaı tisteri bir-birine sáıkes emes degen sóz. Joǵary jaǵy artyqtaý shyǵyp turady. Baptalǵan júırikti báıgeden keıin bosatpaı turyp tisine qaraý kerek. Sebebi, attyń aıaǵyna nuqsan (aqaý) túsken jaǵdaıdy tisi arqyly bilýge bolady. Aıaǵyna qan uıyǵan attyń tisiniń túsi ózgeshe bolady. Dál osy sátte júırikti qandaýyrlap emdegen durys.
Júırik attyń minezi óte keń, jýas keledi. Astynan ótip jatsań da ish jımaıdy. Kóptegen júırik ıesiniń ymyn, aıtqanyn sezedi. At ıesi «jat» dese, jatady. Bul da júıriktiń aqyldy adamǵa uqsastyǵy. Júırik sezimtal, qaǵylez janýar bolǵandyqtan, ony bos qoıady.
Júırik erkin júrgendi unatady. Qashyp, úrkip, teris minez kórsetpeıdi. Iesin dalaǵa tastap ketpeıdi. Júırik bolar qulyn jelide sileıip, qozǵalyssyz turady. Bul minez de tózimdilikke saıady.
Shyn júıriktiń dene bitimi men kóz janaryna qarap tanýǵa bolady. Kóziniń aǵy kóp bolsa, qaıratty, basy kishkentaı, qoı moıyn, tórt tuıaǵy teń bitse, júırik keledi. Nemese jaıylsa jeldep jaıylatyn, sý ishse, sýdyń tunyǵyn qýalap, aǵysty órleı ishetin, ottasa, kókquraqty qomaǵaılana qarbytyp, dál túpten qaýyp oratyn, jetekteseń, botadaı elpildep sońyńnan eretin jetekshil minezin, minseń, taqymyńnan kóńil-kúıińdi tanyp, lypyl otyratyn, súrinip-qabynyp apyraqtamaıtyn, jar astynan jalp etip japalaq kóterilse de selt etip, syr bermeıtin qasıeti bolady.
Jaqsy jylqynyń boıynan qumartyp qaraıtyn belgileri: omyrtqasy shyǵyńqy bitedi, keń tynysty, saǵaqty bolyp keledi, tusarlyǵynan adyraıa kórinetin jýan sińirdi ońaı ańǵarýǵa bolady, tomardaı bolyp bitken shoqtyǵy da kózge birden túsedi, tutasa bitken keń keýdesi sıraǵyn qysqa sıaqty kórsetedi. Kúrek tis qatary men azý tis qatarynyń arasyndaǵy ketik alshaq bolsa, ol da jaqsy qasıettiń bir nyshany. Sondaı-aq kúndik jerge talmaı shabatyn júıriktiń belgisi: saýyryndaǵy jalpaq alty omyrtqa shemirsheksiz quımasúıek bolyp bitedi.
Beken QAIRATULY
Egemen Qazaqstannan alyndy
