Ótken ǵasyrdyń 80-jyldary. Qumdaǵy aýylda saban-topyraqty ılep soqqan bir qabat segiz jyldyq orta mektepte oqımyn. Mamyr aıy týǵan soń mektepte qyzý mereke bastalady. Áýeli, 1-mamyr Beıbitshilik kúnin atap ótemiz. Odan keıin 9-mamyr – Jeńis kúni jetedi jelpinip. Aýylda soǵysqa qatysqan bar-joǵy 7-8 aqsaqal bolýshy edi, biz oqyp júrgende 3-ýi tiri-tin. Bir qyzyǵy osy úsh ardagerdiń biri Janǵalı atamyz «Jeńis kúni» merekesine birde qatysyp, birde qatyspaı shettep qalyp júredi. Nege olaı?
Bertinde, ıaǵnı 90-jyldaryń ortasy ınstıtýt bitirgen soń ózim oqyǵan mektepte 4 jyl qyzmet atqardym. Ári mekteptiń tárbıe salasyna jaýapty boldym. Baıaǵy 9-mamyr – Jeńis kúnin jelpintip atap ótýge bel baıladyq. Aýylda ardager ataýlydan jalǵyz tuıaq Janǵalı atamyz qalypty. Ádettegideı aqsaqaldy kezdesýge shaqyrdyq. Keldi. Áli esimde, aq shalǵan bıik qasyn kere kóterip, tobylǵy taıaǵyn umsyna sozyp, edenniń jyryǵyna tirep otyrdy. Boztorǵaıdyń balapanyndaı shúpirlep otyrǵan oqýshylardy bir sholyp ótip, mádenı sharany júrgizýshi maǵan bir qarady da, tamaǵyn kernep alyp sóz bastady.
– Meniń soǵysqa qatysqanym ras, - dep, bir túıip qoıdy. Taǵy da tamaǵyn kernedi. – Biraq, tutqynda boldym - dedi. Aqsaqal osylaı dedi de únsiz otyryp qaldy. Oqýshylarǵa báribir, selt etken eshkim joq. Jákeńniń nege shetteı beretinin sonda baryp túsindim.
Qysqasy, soǵysqa qatysqan, biraq nemisterdiń qolynda tutqynda bolǵan jalǵyz tuıaq ardagermen shuraıly suhbatymyz osylaı bastaldy. Úrpıip otyra beretin emes, endi men suraq qoıdym:
– Tutqynda kóp azap shektińiz be?
– Qaıdaǵy azap, ol bir esten ketpes baqytty kúnder ǵoı...
Ne deıdi, myna kisi, tutqyndaǵy adam baqytty bola ma?! Sonyń ishinde ovcharkasy arsyldaǵan fashısterdiń (kınodan talaı kórdik emes pe) kanslageri adamdardy tirideı órtep jatpaýshy ma edi... Aqsaqaldyń myna jaýaby basyma boq kúreıtin erni jyraq temir kúrekpen perip kep jibergendeı áser etti. Múmkin qaljyńdap otyrǵan shyǵar. Biraq qaljyńnyń adamy emes. Mıym áńki-táńki. Oqýshylar da birtúrli bizge tańyrqap qaraıdy. Túrmede shattyq bolmaıtynyn olar da biletin sıaqty.
– Aqsaqal shyn aıtyp otyrsyz ba, túrmede baqytty boldym degendi... Daýysym bir túrli dirildep, jer asty qylýette zikirletip otyrǵan sopynyń únindeı mińgirlep shyqty.
Ardager kórik keýdesin bir kóterip aldy da: «Ras aıtam», - dep nyq túıdi. Odan keıin bárimizge: «Men bárin basynan baıandaıyn, sender tyńdap alyńdar» dep, kóne dombyranyń qıýy qashqan únindeı tarǵyldanyp estiletin qońyr daýysymen kúńirene sózin bastady aqsaqal.
***
Soǵys bastalmaı turyp Armıaǵa shaqyryldym. Aral stansasynan bizdi otarbaǵa mingizdi. Bir apta jol júrdik. Tún qarańǵysynda poıyzdan túsirdi. Ný ormanǵa alyp bardy. Ol jerde jaıaý ásker qosyny bar eken. Sonda ornalastyq. Bir jyldan soń soǵys bastaldy. Shaıqasatyn qarý joq. Eki adamnyń ortasynda bir myltyq. Kezektesip atamyz. Tórt kúnniń ishinde nemister oıranymyzdy shyǵardy. Qyzyl áskerler bólinip-bólinip orman kezip kettik. Ne bolyp jatqanyn adam bilip bolmaıdy. Keshikpeı qolǵa tústik. Nemister barlyq tutqyndy jaıaý aıdap úlken qalaǵa alyp keldi. Sol jerden iriktep deni saý jilik maıy bútin jastardy esholonǵa tıep Germanıaǵa jóneltti. İshinde men de kettim. Tutqyndardy Germanıanyń batys jaǵynda oryn tepken úlken kanslagerge alyp keldi. Onda jer asty jáne jer ústi eki shaqta bar eken. Qol-aıaǵymyzǵa kisen salyp, tas qopartyp qoıdy. Jumys aýyr.
Bir kúni barlyq tutqyn jumysshylardy jıyp sapqa turǵyzdy. Shamasy 10 myńdaı adam bar eken. Kún salqyn, onyń ústinde arsyldaǵan ıt jetektegen qaraýyldar qaharly. Úlken qaladan qudiretti bastyq kelipti. Ol sonaý shetten bastap tórt qatarǵa ornalasqan tutqyndardy jaǵalaı súzip keledi. Saptyń basynda turǵan ózbek pe, qazaq pa bireýdi saptan shyǵaryp, sostıtyp turǵyzyp ketti. Nemister atatyn adamyn osylaı saptan shyǵaryp alýshy edi... Qudaı saqtasyn!
Úlken bastyqtyń qasynda úıirli qasqyrdaı bir top ápıser quraq ushyp júr. Týra men turǵan tusqa kelgende úlken bastyq shúıilip toqtaı qaldy. Eńgezerdeı adam eken. Júzi tarǵyldanyp, óńi qýqyl tartqan, biraq janary nurly sıaqty sezildi. Nókerleriniń birine meni nusqap mińgir etkendeı boldy. Julqynyp turǵan bir jendet jelkemnen búre ustap dedektetip saptan alyp shyqty. Imanymdy úıirip jiberdim... Biraq úlken bastyqtyń kózi maǵan qarap kúlip tur.
– Qazaqsyń ba? – dep aqyryp qaldy. Qapelimde aýzyma sóz túspedi. Óńim be, túsim be... Eseńgirep turdym da qaldym. Úlken bastyq: «Eı, qazaqsyń ba, deımin saǵan» dep taǵy aqyrdy. Men: «Qazaqpyn» dedim. Úlken bastyq jymıyp ıek qaqty. Bir ápıserdiń jeteginde dedektep ketip baram...
***
Dedektegen kúıi shtabtyń ekinshi qabatyndaǵy keń bólmeden biraq shyqtym. Aldymda taǵy eki qazaq otyr. Arqanyń tarlanbozynda jylqy jaıyp júrip kezdesken qaraqtar sıaqty shuqyraı amandasyp jatyrmyz. Meniń izimdi basyp taǵy toǵyz qazaq keldi. Barlyǵy 12 boldyq. Bárimizdi shurqyrata aıdap baryp monshaǵa túsirdi. Shyqqan soń sý jańa kıim kıgizdi. Qudaǵa kelgendeı yrǵap-jyrǵap qaldyq. Ne úshin bulaı? Bári qupıa. Ortamyzda jasy qyryqtar shamasynda Qaraqalpaqstannyń bir qazaǵy bar edi. Ózi ańqaýlaý adam. Sol kisi: «Múmkin bizdi toıdyryp alyp atatyn shyǵar» dep saqalyn qyryp máz. Munda qandaı qupıa bar, ana úlken bastyq qazaqsha qaıdan biledi... Múmkin qazaq emes pe ózi? Áı, qaıdam, kókshegir, aqtarǵyl qazaq bolýy múmkin be?
Arada bir apta ótti. Tyńaıyp aldyq. Tamaq toq, kıim kók. Nemister bizge burynǵydaı oqty kózin atpaıdy, jyp-jyly qaraıdy. Jetinshi kún degende bárimizdi jeńil qaraýylmen júk mashınaǵa otyrǵyzyp alyp júrdi. Taǵy bir úlken qalaǵa kelip kirdik. Bıik dýalmen qorshalǵan berik qorǵannyń ishine ákep túsirdi. Qonaq úıge ornalastyrdy. Tamaqtandyrdy. Tús aýǵan soń qazdaı tiziltip alyp júrdi. Keń saraıdy órlep kelemiz. Jaǵalaı jasaýyl, qyrǵyn qaraýyl. Túkpirdegi bólmeniń esigi ashyldy. Mássaǵan, áneýkúngi qazaqsha sóılegen fashıs kókemiz sonaý tórde manaýrap otyr. Taza qazaqsha:
– Káne, jigitter tórletińder, - dep kúlip qoıady. Bizde quraq ushyp «assalaýdy» birinen soń birin jiberip jatyrmyz. Bastyq ornynan turyp, beldigin túzep aldy da, keń kabınette ersili-qarsyly adymdady. Kilt toqtap: «Qaratorǵaı ánin biletinderiń bar ma?» degeni. «Bilemiz» dep shý ettik. Birinshi bop men: «Syrdyń qaratorǵaıyn» jiberdim:
Bolǵanda qasyń qara, shashyń súmbil,
Albyrap eki betiń janar gúl-gúl.
Peıishtiń gúl-jazıra saraıynda,
Saıraǵan totyqustaı sen bir bulbul.
Salaıyn men ánime Qaratorǵaı, Qaratorǵaı,
Ha-la-la-la-la-la-la-la-laı-laı...
Buryn ańǵarmappyn «Qaratorǵaıdyń» túri kóp eken. Syrymbet jaqtyń bir jigiti Arqanyń qaratorǵaıyna basty. Sonymen kezek-kezek qaratorǵaılatyp jatyrmyz. Áreń toqtadyq. Fashıs bastyq únsiz. Tereń kúrsinip oılanyp otyr. Birshama etimiz úırengen soń: «Siz kimsiz?» degendi aıttyq. Bastyq ornynan turdy. Qasymyzǵa kelip jaıǵasty.
– Sibir jaqta tek qazaqtar qonystanǵan Qarasý deıtin aýyl bar. Sol eldiń aqsaqaly Aqmyrzanyń ókil uly bolamyn, qazaqsha atym – Baldamer, - dedi. Sodan áńgimesin bastady.
***
Baldamen birinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde orystardyń qolyna tutqynǵa túsken eken. Sibirde túrmede bolǵan. Sodan 17-shi jyly patsha qulap, dúnıe búlingende ony túrmeden bosatqan. Biraq ókpege tıgen sýyqtyń kesirinen ólimshi qalge jetken. Túrmeniń qyryq tesik gostıpalynda ajalyn kútip jatady. Bir kúni gostıpalǵa qoıý qara murttarynan maı tamǵan, túlki ishikterin qulpyrtyp kıgen qazaqtar keledi. Túrme bastyqtarymen tamyr bolýy kerek: «Myna ólgeli jatqan nemistiń balasyn maǵan ber» dep surap alady. Aýrýdy jyly orap shanaǵa salady da, aýylyna tartady.
Shanaǵa tańylǵan nemis esin jısa, murtty qazaq delbesin qaǵyp qoıyp, ormandy jańǵyrtyp án salyp keledi. Sondaǵy áni osy «Qaratorǵaı» eken. Baldamerdiń esinde máńgi jattalyp qoıǵan.
Qazaqtar aýrý nemisti úıine ákep qysyraqtyń qymyzyn berip, tyńaıtady. Kók shyqqanda adam qataryna qosylǵan Baldamer (nemisshe - Valdemar) jylǵa jetpeı qazaqsha úırenip alady. Aqmyrza alys-jýyqtaǵy el-jurtty shaqyryp toı jasap, Baldamerge jilik ustatyp bala qylady. Jyljyp jyldar, aǵyp aılar ótedi... Baldamer qazaqtardyń ortasynda oınap-kúlip júre beredi.
Biraq zamannyń tarylyp kele jatqanyn ańdaǵan Aqmyrza aıtady: «Baldake balam, saǵan aıtar eki usynysym bar. Qaısysyn qabyldaısyń ony óziń shesh!». Baldamer: «Aıtyńyz kóke!». Birinshi aıtarym, úılen de osynda qal, aǵa-inileriń bar seni jalǵyzsyratpaıdy, ekinshi aıtarym, zaman tarylyp keledi, alda qandaı kún týary bir Allaǵa aıan. Ne bolmasa elińe qaıt!
Sodan oılana kele Baldamer eline qaıtýǵa sheshim qabyldapty. Aqmyrza ákesi jıǵan altyn buıymdaryn satyp, Peterborǵa adam attandyryp tólqujat jasatyp beredi. Sodan 1930 jyly týǵan qalasy Drezdenge oraldy. – Meni Ombyǵa deıin shyǵaryp salǵan Aqmyrza ákem: «Baldamer qaraǵym, saǵan bir amanatym bar. Qaı jerde qazaqtyń balasyn kórseń qamqor bol!» dedi. Men kókeme ant berdim... Qazir Germanıanyń soltústik óńiri boıynsha strategıalyq mańyzdy qurylymdy basqaryp otyrmyn. Kókemniń amanatyn oryndaıyn dep tutqyndardy aralap «Osy qazaq bolar» degenderdiń bárin qutqaryp júrmin...
***
Barlyǵymyz Baldamerdiń áńgimesin kózimizge jas alyp tyńdadyq. Baldakeń bizdi tekke jatqyzyp qoıǵan joq, jumys istetti. Jergilikti adamdarmen teń dárejede ómir súrdik. Tipti ózine qarasty qurylymnyń barlyq shendi ofıserlerin jınap alyp, bizge konsert qoıǵyzdy. Saırandaýmen eki jarym jyl ótti. Bir kúni bárimizdi Baldamer shaqyrdy. Osylaı da osylaı, soǵys taǵdyry qıyndady. Nemister jeńiletin túrimiz bar. Erteń sender elge barǵanda bárińdi tekseredi. Atyp jiberýi de múmkin. Sondyqtan men senderdi basqa jaqqa aýystyrmaqpyn. Italıaǵa barasyńdar, sonda amerıkandyqtardyń baqylaýyna ótken soǵys tutqyndary bar. Solarǵa qosamyn. Barlyq qujattaryńdy saqadaı-saı jasattym. Amerıkandyqtar qolynda bolǵandardy Sovet eli jazalaı qoımas. Ekinshi shartym: bir-birińdi umytyńdar jáne aıtpańdar!
***
Jańǵalı qarıa: «Bul áńgimeni senderge tuńǵysh ret aıtyp berip otyrmyn. Kóregen qazaq Aqmyrzanyń amanatynyń arqasynda túrmeden aman shyǵyp, bir qaıyrymdy fashıs Baldamerdiń arqasynda elge kelgen soń sottalmaı aman qaldyq» dep áńgimesin aıaqtady.
Beken QAIRATULY
"Egemen qazaqstan" gazetinen
6 alash usynady
