Baıan-Ólgeı aımaǵynda dúnıege kelip, álemniń birqansha elderindegi Microfinance kompanıalarynda 15 jyldaı Bank jáne Mıkroqarjylandyrý salasynda qyzymet atqaryp, «halyqaralyq bankır keńesshisi» atanǵan búginde Mánmar elinde ómir súrip jatqan bilikti maman Jánibek Maqsatulyna ǵalamtor arqyly birneshe saýaldar qoıyp, áńgimegelesken edik. Sol suhbatymyzdy nazarlaryńyzǵa usynamyz.
– Sálemetsiz be, aǵa? Ózińiz Baı-Ólkeniń týmasy bolsańyzda búginde Soltústik-shyǵys Azıanyń Mánmar elinde ómir súrip jatyr ekensiz. Áýeli týyp ósken jerińiz ben bilim alǵan ortańyz jaıly aıta ketseńiz?
– Sálemetsiń be! Ýaqyt bólip suhbat alyp jatqanyńyzǵa rahmet! Men 1984 jyly Mońǵolıanyń Baıan-Ólgeı aımaǵynda dúnıege kelgem. Balalyq shaǵym Qobda ózeniniń jaǵasynda ótti, qysta muzyna syrǵanap, jazda sýyna shomylyp degendeı.
Alǵashqy bilim alǵan ordam Ólgeı qalasynyń 1-10 jyldyq orta mektebi. Onda 7-shi synypqa deıin oqyp, ary qaraı Mońǵol-Túrik lıseıinde jalǵastyrdym. 2001 jyly Mońǵol-Túrik lıseıinde 10-shy synypty bitirip, Mońǵol memlekettik joǵary oqý ornyna emtıhan tapsyryp, jaqsy nátıje kórsetip, ózimniń qalaǵan mamandyǵyma ıe boldym. Sol jylǵy emtıhanda aımaǵymyz kóleminde matematıka pánine tapsyrǵan oqýshylar arasynda 100% bal jınaǵan 3 oqýshyǵa ǵana tıisti mamandyqty alýy kerek bolǵan. 100% bal jınaǵan úsh oqýshynyń biri men, qalǵan ekeýi ózimniń synyptas dostarym boldy. 2005 jyly astanamyz Ulanbatyr qalasynan Bilim jáne Tehnologıalyq joǵary oqý ornyn «qarjy menejment» mamandyǵy boıynsha bitirip, 2014 jyly Germanıanyń Frankfurt School of Finance & Management ýnıversıtetinde mamandyǵymdy joǵarlatyp oqydym. Budan basqalaı qyzmet jasaǵan elderimde kóptegen qysqa merzimdi oqytý kýrstaryna qatystym. Jumys jasap júrip MBA (Master of Business Administration) oqý armanym boldy, biraq jumystan qolym bosamady. Inshalla, buıyrsa alda MBA oqımyn degen maqsatym bar.
– Sizdi Mánmar eline qandaı arman jetelep apardy? Ol jaqqa qalaı bardyńyz?
– 2015 jyly Túrkıanyń Gazıantep qalasynda Şekerbank-niń shaǵyn sharýashylyqpen aınalysatyn áıelderdi qoldap, nesıe beretin jobasynda ýaqytsha keńesshi (consultant) bolyp jumystap júrgen kezim. Bir kúni Afrıkanyń Malavı, Zambıa elderinde menimen birge jumystaǵan ulty orys qyzmettesim habarlasty. Mánmarda Sıngapýrlik kompanıanyń óte qyzyqty jobasy bar ekenin, soǵan tájirıbeli «mıkroqarjylandyrý (microfinance)» mamandaryn izdestirip jatqanyn aıtty. Sodan Sıngapýrlik ınvestorlarmen jumys jaıly suhbat jasap, olardyń Mánmarda jasap jatqan jobalarymen tanystym. Joba erekshe unady jáne bir jyldyq kelisim-shartqa da otyrdyq. Keıin kelisim-shartty taǵy úsh aıǵa uzarttyq.
Shynyn aıtsam Mánmar eline kelý úshin alǵashynda biraz qoryqtym. 2013 jyldary Mánmarda ishki etıkalyq qaqtyǵystardan bolyp musylmandar zábir kórip jatyr dep estıtinbiz. Ǵalamtordan Mánmar jaıly aqparattar izdestirdim, biraq Mánmarǵa baılanysty málimetter óte az taptym. Nege deseńiz; Mánmar elinde 1960 jyldar kezinde áskerı tóńkeris bolyp, bılikke kelgen generaldar Mánmar elin syrtpen esh baılanystyrmaı, qatań tártip ornatypty. 2013 jyldarda bul eldegi bir telefon sımkartynyń baǵasy 500$, ınternettiń jyldamdyǵy óte baıaý, shet eldiń azamattaryn kóp kirgizbegen, jalpy syrtqy memleketterge óte jabyq el bolypty. Qysqasha aıtqanda álem Mánmar degen eldiń bar ekenin umyta bastaǵan kezeń eken. 2012 jyly bul elde jańa zań bekitilip, jartylaı demokratıalyq sıstemaǵa kóship, sheteldik ınvestorlardy shaqyra bastapty.
Mánmar eliniń ekonoımkalyq damysy 6%-10% arasy bolady degen boljam boldy sol kezde. Álemge esigin jáńe ashqan el bolǵandyqtan múmkinshilik kóp bolady jáne sol arada tabysty jumys jasap, mansabymdy (karera) jaqsarta alamyn degen maqsatpen kelgen edim. Sol Sıngapýrlik kompanıamen jasaǵan jobamyz tabysty bolyp olar jumysyn ózderi ary qaraı alyp júrip ketti. Qazir sol kompanıa 500-ge jýyq jumysshysy bar úlken Microfinance (mıkroqarjylandyrý) kompanıaǵa aınaldy. Meniń kelisim-shartymnyń merzimi bitken soń Gong Kongtiń jańa ashylǵaly jatqan Microfinance kompanıasymen kelisimge kelip, solarǵa Operasiya jaǵyn jaýaptanǵan bas dırektor bolyp jumysqa ornalastym.
Mánmar elinde jumystap kele jatqanyma 5 jyl boldy. Men basqaratyn bólimshede (department) qazir 600-den kóp jumysshy bar. Mánmarda damyp jatqan eń iri Microfinance kompanıasy bolyp sanalady. Kompanıanyń negizgi jumysy nesıe (credit) berip, salym (deposit) alady. Meniń negizgi mindetterimniń biri jumysshylardy oqytyp, solarǵa óz tájirıbemdi bólisý.
Joǵaryda aıtqanymdaı alǵashynda bul elge kelýge qoryqtym, biraq ol oı meni teriske shyǵardy. Myna jerde býddızm ǵıbadatqanalardyń janynda meshit jáne hrıstıandardyń shirkeýlerin kóp kóresiz. Halqy óte sypaıy, dinderine berik, tynysh el. Árıne, saıası jaǵdaılarǵa baılanysty keıbir jerlerinde qaqtyǵystar bolady.
– Eń alǵashqy eńbek jolyńyzdy qaı jerde, qandaı salada bastadyńyz?
– Alǵashqy eńbek jolymdy 2005 jyly Ulanbatyr qalasynda, sol kezde Mońǵolıanyń eń úlken Banktik emes Qarjylyq mekemesinde «qarjy jáne nesıe» ekonomıs bolyp bastadym. Alǵashynda Germanıadan eki bank mamandary kelip bizge úsh apta nesıe analızin jasaý jaıly trenıń ótkizdi. Sodan Ázerbaıjan eline aparyp 2-3 apta tájirıbe almastyryp, praktıka jasatty. Negizinde bul jumys Germanıanyń KFW degen ınvestısıalyq bankniń Mońǵolıada jumystap jatqan jobasy boldy. Sol kezde Germanıadan kelgen eki bank mamandarynan erekshe áser alyp, solar sekildi mende «halyqaralyq bankır keńesshisi» bolsam dep armandaǵan edim. Sol armanyma 2007 jyldyń basynda qol jetkizip, Ázerbaıjannyń ekinshi úlken banksinen shaqyrtý alyp, sonda oqytýshy-trenıng bolyp jumys bastadym.
Negizinde bul bank Germanıalyqtar basqaratyn Evropa standartyna sáıkes bank boldy. Sol bankniń basqarýshysy LFS degen Germanıalyq kompanıamen jalǵasyp solardyń Indonezıadaǵy, Nıgerıadaǵy jobasynda jattyqtyrýshy (trainer) bolyp jumystadym. Keıin Amerıkanyń 22 elde bankteri bar degen kompanıanyń Malavıdegi Microfinance kompanıasynda nesıelik bólimin (kredit department) jaýaptanǵan menedjeri bolyp jumystadym. Búginge deıin 15 jyldaı Bank jáne Mıkroqarjylandyrý salasynda qyzymet atqaryp kelemin.
– Siz úshin búgingi jahanda eń mańyzdy tilder men mamandyqtar? Qaı tilderdi kóbirek úırený kerek, qandaı mamandyqtarǵa basa nazar aýdarý kerek?
– Árıne qazirgi zamanda eń áýeli aǵylshyn tilin bilseń boldy, jerde qalmaısyń. Bul til dúnıe júzindegi negizgi qatynas tili. Aǵylshynsha sóılemeıtin elderge barsańyz da aǵylshyn tilimen qatynasyp óz jumysyńdy bitire alasyz. Al, Mońǵolıa eli Qazaqstannan bólek Reseı men Qytaı elderimen shegaralas. Sondyqtan mońǵolıalyq jastar úshin osy eki alyp memlekettiń tilin qosa meńgergen artyq etpeıdi. Menimen birge qyzmettes bolǵan German azamaty aıtatyn; Sen nege túrik tilin úırendiń? Men bolsam eń birinshi qytaı men orys tilin úırener edim, deıdi. Óz basym túrik tiliniń de paıdasyn óte kóp kórdim. Ár bir til – bir adam, deıdi ǵoı.
Al mamandyqqa kelsek adam óziniń qalaǵan mamandyǵyn súıip, oqýyn jaqsy oqysa eshqashan dalada qalmaıdy. Deıturǵanmen HHİ ǵasyrda suranys eń kóp mamandyq IT salasy. Sosyn dáriger, ınjener mamandyqtaryna ár qashan suranystar kóp bolady dep oılaımyn.
– Ózińiz qansha tilde sóıleısiz? Naqty qaı memleketterdiń qandaı jumys oryndarynda tájirıbeden óttińiz?
– Qazaq, mońǵol, túrik, aǵylshyn, ázerbaıjan tilderinde erkin sóıleımin, orys tiline ortasha, ındonez tilinde azdap bilemin.
Al, men qyzmet etken memleketter men mekemelerdi atap aıtatyn bolsam; alǵash Mońǵolıanyń «Credit Mongol» degen sol kezdegi eń úlken Banktik emes Qarjylandyrý mekemesinde 1.5 jyl, Germanıanyń «LFS Consulting GmbH» degen kompanıasynda 6 jyl, sol kompanıanyń Ázerbaıjan, Indonezıa jáne Nıgerıa elderindegi bankterinde keńesshi bolyp jumystadym. Amerıkanyń «FINCA» degen 22 elde bankteri bar kompanıasynyń Malavı jáne Zambıadaǵy Banktik emes Qarjylandyrý mekemesinde 1.5 jyl, Germanıanyń «IPC GmbH» degen kompanıasynda ýaqytsha 4 aı, Túrkıadaǵy jobasynda keńesshi, Sıngapýrlik «Hayman Capital» degen ınvestısıalyq kompanıanyń Mánmardaǵy jobasynda 1.3 jyl jumystadym. Qazir Gong Kongtiń «Meridian Capital» degen ınvestısıalyq kompanıanyń Mánmardaǵy bólimshesinde «Easy Microfinanceta Operasya» jaǵyn jaýaptanǵan bas menejeri (manager) bolyp qyzmet atqaryp kelemin.
– Shet memleketterde ár ulttyń ókilderimen birge qyzmet jasaý sizge qanshalyqty jeńil nemese aýyr boldy?
– Negizinde men erekshe damyǵan elderde emes, kóbinese jańadan damyp kele jatqan elderde qyzmet jasadym. Qansha germanıalyq, amerıkalyq, sıngapýrlyq, gong-kongtik kompanıalar bolsa da, olardyń jumys júrgizip otyrǵan elderi kóbinde Afrıka jáne Azıada boldy. Sonyń ishinde damysy tómendeý elderde bolǵandyqtan qyzmet jasaý esh ońaı boldy dep aıta almaımyn.
Mysaly; men alǵash Ázerbaıjanǵa barǵanda Ázerbaıjannyń jaǵdaıy qazirgideı jaqsy emes edi. Armenıamen soǵystan shyqqanyna 8 jyldaı ýaqyt bolǵan. Órkenıeti nashar, barlyq ınfraqurylymdy qaıtadan munaıdyń aqshasymen salyp jatqan kezi edi.
Al, Indonezıa adam sany 250 mıllıon, G-20-nyń (ekonoımıka kólemi úlken elder odaǵy) turaqty múshesi bolsa da, adam basyna túsetin GDP kirisi boıynsha ortasha-tómen el.
Nıgerıa bolsa Afrıkanyń eń úlken ekonoımkasy, álemde munaıǵa baı eldiń 6-shy qatarynda. Biraq baılyǵyn durys paıdalana almaǵandyqtan korrýpsıa óte joǵary, halqynyń 85% kedeı, qylmystyq adam ólim sanymen eń joǵary elderdiń bireýi.
Malavıa Afrıkada qazba baılyǵy joq jalǵyz el desede bolady. Tek temeki jáne shaı ósirip eksportqa shyǵaratyn dúnıe júzindegi eń kedeı 5 eldiń bireýi boldy.
Mánmar jyldyq ekonoımkasy tez damyp kele jatqan el bolǵanymen Azıada adam basyna túsetin kirisimen eń kedeı el bolyp sanalady. Az ýaqyt Zambıada, Túrkıada jáne Germanıada jumystadym, biraq olar maǵan demalys sıaqty bolyp ótti.
Árıne joǵaryda atap ótken elderde shetel azamaty statýsynda (expat) jumystaǵandyqtan ózindik jeńildikteri de bolady. Men Ázerbaıjanda turǵanda úılenip, Ázerbaıjan jáne Malavıada eki uldarym dúnıege keldi. Alǵash Ázerbaıjanǵa barǵanda túrik tilin biletindigimnen kóp qınalmadym. Ol eki eldiń tilderi óte uqsas qoı. Al, bastabynda aǵylshyn tilim nashar boldy. Ony keıin birge jumystaǵan amerıkalyq, geramnıalyq mamandarmen sóılese kele ıgerdim. Órkenıetti elderden kelip birge jumystaǵan qyzymettesterim eń az degende 2-3 tildi jettik meńgergen (mysaly aǵylshyn, orys, german), barlyǵynyń Master nemese MBA dárejesi bar, menimen salystyrǵanda olardyń jumys tájirıbesi de mol boldy. Árıne bularmen tepe teń jumystaý eshqandaı jeńil bolmady. Alǵashynda eń tómengi pozısá ıaǵnı Junior Trainer bolyp 3 aılyq synaq merziminde bastadym. Sol kezde úırenemin degen talpynysym zor, berilgen tapsyrmalardy belsendi atqaryp, ýaqytynda bitirýge tyrystym. Úsh aıdan keıin sol belsendiligimdi baǵalap meni on qyzmetkerdi basqaratyn menedjer etip taǵaıyndady.
Al, bir elden ekinshi elge aýysyp barǵanda bárin basynan bastadym desem de bolady. Ońaı eshteńe bolmaıdy. Óıtkeni ár eldiń salt-dástúri, adamdardyń minez-qulqy bólek bolady. Sondyqtan áýeli barǵan elimniń jergilikti adamdarymen qalaı qatynasýym kerek ekenin úırenýge tyrystym jáne ózińdi belsendi, jumysyńdy turaqy yntamen jasaı alatyn qabyletińdi olarǵa kórsete alýyń mańyzdy boldy. Aldymen osy belesterden assań qalǵanyna tez úırenip ketedi ekensiń. Keıde el-jerdi, týys-týǵandarymdy saǵynǵanda jumysymda qıyndyq bolǵan sátterimde týǵan jerim Mońǵolıaǵa nemese ata jurtym Qazaqstanǵa bir jola ketip qalǵym kelip turady. Biraq sondaı kezeńderde sabyrlyq tanytyp, janymda 12 jyl birge bolǵan jan jarym Jańylmen aqyldasyp, birge tózimdilik kórsetip, bir Allanyń qalaýynda osy memlektte qyzmet etip, ómir súrip kelemiz.
– Ǵylym-tehnologıa qarqyndy damyǵan zamanda adamdar ózin únemi jan jaqtyly damytyp otyrý kerek pe deımin? Sizdiń kózqarasyńyz?
– Árıne, men de solaı oılaımyn! HHİ ǵasyr aqparat ǵasyry ǵoı. Kúnde jańa dúnıeler tabylyp, tehnologıa óte jyldam damyp jatyr. Bul jańalyqtardan qalyp qoısaq dúnıeniń damysyna aıaq ilistire almaı qalamyz. Jaqsy ıgergen mamandyǵyńyzdy zamanǵa sáıkes damytyp otyrmasańyz kóshten qalyp qoıasyz.
Qazir bizdiń salada barlyǵy digital-finance (sandyq-qarjy) degenge kóship jatyr. Bankter, qarjy kompanıalary qaıtsek klıentterime tez ári qolaıly qyzmet kórsetemiz, qaıtsek az jumysshymen kóp paıda tabamyz degen joldarǵa kóship jatyr.
– Jaqsy bilimge qol jetkizý úshin qandaı ustanymdar men maqsattar bolý kerek? Bilim qýǵan jastarǵa aıtar keńesińiz?
– Kóp adamdar joǵary deńgeıdegi aqyl nemese qabylet – jetistikke jetýdiń kilti dep sanaıdy. Biraq ǵalymdardyń zertteýine qaraǵanda jetistiktiń kilti 95% turaqty oqyp úırengennen, tózimdilikten keledi dep dáleldep otyr.
Men 90-shy jyldyń sońynda Mońǵolıanyń ekonomıkasy quldyraǵan kezeńde orta mektepte oqydym. Ol kezde jan jaqtyly izdenip oqıtyn múmkinshiligimiz bolmady. Eptep bir mamandyq ıesi bolyp, týǵan jerge kelip turaqty bir qyzmetke ornalassaq degen ǵana oı boldy. Mıymyzǵa odan joǵary oı kirip shyqpady ǵoı... Qazir qarap otyrsam jastarda barlyq múmkinshilikter bar. Ǵalamtor, tehnologıa óte damyǵan kezeń. Úırenemin dese ǵalamtordan da onlaın úırene alady, qanshama maǵulymat tolyp tur.
Oqýshy jastar ózderine úlken arman qoıa bilýleri kerek. Sol armany oryndalýy úshin qysqa qysqa maqsattar qoıyp, erinbeı oqyp úırený, talpynys pen tózimdilik kerek!
– Qazirgi tańda jastar ǵana emes eresek adamdar da damyǵan memleketterge baryp bilim alyp, qyzmet jasaǵylary keledi. Shetelge shyǵyp oqyǵysy nemese jumystaǵysy keletinderge óz oıyńyzdy bólisseńiz?
IELTS test jaıly da aıta ketseńiz?
– Shetelge qalaı shyǵý, qalaı oqý kerektigi týraly bárinde maǵulmat, tájirıbe bola bermeıdi. Biz mektep bitirgen jyly Mońǵolıa, Qazaqstan odan assa Reseı men Túrkıada ǵana bilim alamyz degen uǵym boldy. Amerıka, Avstralıa sıaqty Evropanyń órkenıetti elderinen qalaı bilim alýǵa bolatyny jaıly jete túsine bermeıtinbiz. Al, qazir biraz jastarymyz órkenıetti memleketterde bilim alyp jatyr.
Jalpy jastardyń kóbi aǵylshynsha bilmegeni úshin talaı jaqsy múmkindikterden habarsyz qalady. Órkenıetti elderde oqýǵa qolaıly jaǵdaıdyń bireýin atap aıtatyn bolsam; jyl saıyn Mońǵolıa memleketine kómek retinde kóptegen damyǵan elderden 100% sol eldiń stependıasymen (tegin oqý) oqıtyn ár saladaǵy mamandyqtar boıynsha kýálikter keledi. Bul emtıhandarǵa kóbinde mońǵolıa joǵary oqý oryndarynyń 2-shi kýrs stýdentteri qatysa alady. Udanbatyrda menimen bir jatahanada turǵan Ólgeılik úsh joldasym 2-shi kýrsta osyndaı sheteldiń emtıhandaryna tapsyryp 100% balmen Japonıa, Úndistan, Koreıa sıaqty memleketterdiń joǵary oqý oryndaryna attandy. Sol elderdiń kómegi boınsha tegin oqıdy. Qazirgi oqýshylar men ata-analar osyndaı múmkindikti eskerer bolsa bul óte úlken múmkindik. Sondyqtan stýdent jastar erte bastan osyndaı emtıhandardy qaı sabaqtardan tapsyrady, qandaı daıyndyqtar kerek bolady degenge mán berip daıyndala júrgen durys. Al, shetelderge týra shyǵyp oqıtyn da múmkindikter kóp. Eń bastysy kóptegen ýnıversıtetterdiń talabyna saı esse (essay) jaza bilýi kerek.
IELTS/TOFEL degen aǵylshyn tilin ıgerý deńgeıi anyqtalǵan sertıfıkat bolýy mańyzdy. Eger shetel ýnıversıtetine jibergen essede ózińdi durys tanytyp, alǵa qoıǵan maqsatyńdy durys jetkize bilseń jaqsy stependıalar kóp tabylady. Múmkinshiligi bar jastar aldymen sol ýnıversıtetterdiń bir jyldyq til daıyndyǵynan ótip, odan ary jalǵastyryp oqı alady. Árıne, joǵary mektepterdiń barlyǵyna orta mekteptegi baǵasy, magıstr oqyǵysy kelgenderdiń baklavrdaǵy baǵasy óte mańyzdy.
IELTS/TOFEL sertıfıkaty týraly qysqasha aıta ketsem, bul tek ýnıversıtet oqý úshin ǵana qajet bolatyn sertıfıkat emes. Qazir Kanada, Avstralıa sıaqty memeleketterdiń kóptegen jumysshy qabyldaıtyn sıstemalary bolady. Bul elderdiń ekonomıkasy óte joǵary bolǵandyqtan jumys kúshi jetispeıdi. Ásirese mamandyq (mysaly; santehnık, qolóner, qurlysshy, ınjener, dáriger) kadrlardy kóptep qajet etedi. Kanada ótken jyly ǵana 1 mıllıonnan astam bilikti mamandardy jumysqa alatynyn jarıalady. Qaıtken kúnde shetelden oqymaıaq, elimizdegi mamandyq berý mektepterinen, ýnıversıtetterden jaqsy mamandyq ıgerip biraz tájirıbe jınaǵan soń bul elderge baryp qyzmet jasaýǵa bolady. Bundaı jobalar kóbinde 30-40 jas aralyǵyndaǵylarǵa arnalǵan. Sondaǵy bul elderdiń qoıyp otyrǵan eń basty talaby joǵaryda aıtqan IELTS (aǵylshyn tilin meńgergen) sertıfıkaty.
– Jalpy ádebıetke degen kózqarasyńyz qandaı? Kitap oqısyz ba? Qazaq ádebıeti men álem ádebıetterinen kimderdi oqydyńyz?
– Bala kezimde kitap oqymadym deýime bolady. Únemi sporttyq sharalarǵa qatysyp, bos ýaqytymdy dop, shahmat oıyndaryn oınaýmen ótkizetinmin. Stýdent kezimde azdap mońǵol jáne túrik tilderindegi kitaptardy oqydym. Al shetelge shyqqannan beri qazaq ádebıetin súıip oqıtyn boldym. Mysaly, jýyqta ǵana Muhtar Áýezovtyń «Abaı joly» romanyn, İlıas Esenberlınniń «Kóshpendiler» kitabyn sondaı aq Qazaqstan jáne Mońǵolıa Jazýshylar odaǵynyń múshesi Suraǵan Rahmetulynyń «Ospan batyr» týraly jazǵan tarıhı kitabyn oqydym. Dál qazir aǵylshyn tilinde Avstralıalyq saıahattaýshy, kınorejısser Tım Koptyń (Tim Cope) “On the trail of Genghis Khan” atty kitabyn oqyp jatyrmyn.
Bul kitapta Tım óziniń 2004 jyly Mońǵolıanyń eski astanasy Qaraqorymnan (Har Horým) atpen shyǵyp, Vengrıanyń Dýnaı (Danube) ózenine deıin júrgen 3 jyldyq sapary jaıly jazylǵan. Bul sapardyń maqsaty Shyńǵys hannyń júrgen jolymen júrip, kóshpendiler kózimen Evropany kórmekshi bolǵan eken. Kitapta tek óziniń sapary ǵana emes, barǵan elderi Mońǵolıa, Qazaqstan, Reseı, Ýkraına jáne Vengrıa elderiniń eski jáne jańa tarıhy, salt-dástúri týraly jazylǵan. Oqyp jatqan osy kitabymdy áli aıaqtaǵam joq, biraq erekshe áser aldym... Bos ýaqytym shyqqanda álem ádebıetterin álide oqımyn, dese de bala kezden kitap oqý qalyptaspaǵandyqtan oılaǵan deńgeıime jete almaı júrmin.
– Neni qyzyqtaısyz (hobbı)?
– Bos ýaqyt shyqsa, 3-4 kúndik demalys kúnder bola qalsa otbasymmen birge saıahattaǵandy jaqsy kóremin. Taý-tas, teńiz, orman-toǵaı degendeı tábıǵaty kórkem jerlerdi aralaǵandy unatamyz.
Mánmar eli óte mańyzdy jerde ornalasqandyqtan Soltústik-shyǵys Azıanyń elderi Taıland, Sıngapýr, Malaızıa, Indonezıa, Úndistan jáne taǵy basqa elderdiń týrısik jerlerine óte ońaı ári arzan qarajatpen qydyra alasyz. Sáýir aıynda Fılıppın eline qydyryp qaıtýdy josparlap júrmiz. Egerde mamandyǵymdy aýystyryp basqa jumys jasaıtyn bolsam týrızm salasyna sonyń ishinde Ekskýrsovod (Tour Guide) bolar edim...
– Otbasyńyz jaıly qysqasha toqtala ketseńiz?
– Ómirlik jarym Jańyl Kákeıqyzy (Kákeı Jańjuńuly – Mońǵolıa qazaqtarynan shyqqan belgili aqyn, jazýshy).
Jańyl Túrkıanyń Ankara qalasynan Taıaý Shyǵys Tehnıkalyq ýnıversıtetin ekonomıs mamandyǵymen bitirgen. Meniń sheteldegi jalǵyz syrlasym, únemi qoldaý kórsetip júrgen serigim. Bir sóz barǵoı; árbir tabysty erkektiń artynda áıeli turady, degen... Ol Nıgerıada, Malavıde mamandyǵy boıynsha jumystaǵan, qazir ózi jeke sharýamen aınalysady. Iasın (10jas) jáne Ibrahım (6jas) atty eki ulymyzdy tárbıelep jatyrmyz.
– Adamǵa bilimmen qosa bilik te kerek. Iaǵnı tárbıe! Siz úshin tárbıeniń oshaǵy qaı jer? Otbasy, mektep, qoǵam?
– Men tárbıeniń negizgi oshaǵy – otbasy dep oılaımyn. Bir ákeniń bergen tárbıesin on joǵary oqý orny bere almaıdy! Balaǵa tárbıe berý degen – aqyl aıtý emes. Ózińniń istegen is áreketińe, júris-turysyńa, qarym-qatynasyńa mán berseń balalar da sizden kórgenin jasaıdy. Sol úshin eń aldymen ózimizdi tárbıeleýimiz kerek dep oılaımyn.
– Ata-anańyz qalaı tárbıeleýshi edi? Ózińiz qazir balalaryńyzdy qalaı tárbıeleısiz?
– Men qarapaıym úkimettik jumys ornynda qyzmet atqaratyn otbasynda dúnıege keldim. Ákem – esepshi, anam – zańger, saqshy bólimshesinde kóp jyl dedektıv bolyp jumys atqardy. Bes aǵaıyndymyz. Men bir jasymnan beri qazaqtyń salty boıynsha apamnyń (áje) balasy bolyp óstim. Apamyz qazir 97 jasta, Mońǵolıanyń eńbek sińirgen aktrısasy, halyq artısi – Baqyshqyzy Qaıjamal degen kisi. Men kóbinde osy ájemniń tárbıesinde óstim. Mindetti túrde jylynda bir ret týǵan jerge baryp, ájemdi kórip, aqyl keńesin tyńdap qaıtamyn. Osy kisiniń tárbıesinde óskendikten qazaqı tárbıeni jaqsy bilemin. Tarıhty erekshe qyzytaımyn. Ákem mońǵolıanyń ulttyq kúresinen aımaqtyq «arystan» ataǵyna ıe bolǵan Maqsat degen kisi. Ákemizden kórgenimiz bar, sportqa beıimdi bolyp óstik.
97 jasar, Mońǵolıanyń eńbek sińirgen aktrısasy, halyq artısi – Baqyshqyzy Qaıjamal apa jáne nemeresi Jánibek Maqsatuly.
Al, óz balalarymnyń tárbıesine kelsek, olar týǵannan beri shetelde menimen birge ómir súrip keledi. Eń basty problemamyz – qazaq tili. Baıan-Ólgeıde biz tek qazaqsha sóılep ósske te, shetelde týyp ósken balalarymyzdyń tili aǵylshynsha jaqsyraq. Sebebi olardyń dostary ár túrli memleketten bolǵan soń ortasyna qaraı qazaqshadan aǵylshyn tiline beıim. Salt-dástúrimizden, týys-týǵandarymyzdan alsytap ketpesin dep jylynda bir ret týǵan jerimiz Baıan-Ólgeıge aparyp turamyz. Bos ýaqyttarynda kitap oqyp, oınaǵandaryna kóńil bólemiz.
– Salty basqa, dástúri bólek memlekette ómir súrip júrgen qazaqtyń qarapaıym azamatysyz. Qazaqtyń salt-dástúrine qanshalyqty jaqynsyz?
– Árıne, qazaqtyń salt-dástúrine erekshe mán beremiz. Shetelde kóp jyldar ómir súre kele ultqa degen patrıottyq sezim de kúsheıe túsedi eken. Jubaıym ekeýimiz ár bir barǵan jerimizde, tanysqan ortamyzda ózimizdiń mońǵolıanyń azamaty sonyń ishinde ultymyzdyń qazaq ekenin aıtamyz. Qazaqstan men Mońǵolıaǵa baılanysty árbir is saparlar men jármeńkelerden qalyspaýǵa tyrysamyz. Ótken jyly Naýryzda Mánmarda ómir súretin 7-8 otbasyn úıimizge shyqyryp, Naýryz kójemizdi berip, qazaqı salt boıynsha kútip aldyq. Qonaq shaqyrǵanda qazaqtyń ulttyq taǵamdaryn jasaýǵa tyrysamyz, syılyq bersek te qazaqtyń qolónerinen beremiz. Otbasym aıtys kórgendi jaqsy kóredi.
– Bolashaqta Qazaq eline atbasyn burý oıyńyz bar ma?
– Árıne! Qazaq eline atbasyn burý oıymyz burynnan bolǵan, áli oılanyp júrmiz... Qazaqstan bizdiń tarıhı otanymyz. Qaı jerde júrsek de qazaq ekenimizdi maqtan tutamyz. Ázirge otanǵa qashan atbasyn burarymyzdy Qudaı biledi. Balalarymyzdyń bolashaǵy Qazaqstanmen baılanysty bolsa dep oılaımyz.
– Alǵa qoıǵan maqsattaryńyzǵa jete berińiz! Áńgimeleskenińizge rahmet!
– Rahmet!
Áńgimelesken Jubatgúl SAMBÝÝQYZY
6alash usynady
