«Ákemiz úki! Aman bol!»
Kereký qalasynda S.Toraıǵyrov atyndaǵy ýnıversıtette qyzmet etip júrgen kezde, naqtylaı aıtsaq 2005 jyly, men rektorymyz E.Arynnyń usynysymen Ertis óńiriniń týmasy G.N.Potanınniń úsh tomdyq tańdamaly eńbekteriniń jınaǵyn daıyndaýǵa jetekshilik jasadym. Uly ǵalymnyń 175 jyldyǵyn osyndaı bir ıgi sharýamen atap ótpek boldyq. Bizge deıin uly ǵalymnyń qazaq fólklorynan qurastyrylǵan bir tomdyq eńbegi ǵana boldy (Kazahskıı fólklor v sobranıı G. N. Potanına. Alma-Ata, 1972).
Bala kezinen Shoqannyń dosy bolǵan, qazaq tarıhy men etnografıasyn zertteýge eren eńbek sińirgen, Alash azamattaryna qashanda qamqor aǵa bolǵan G.N.Potanın atyn qalaı dáripteseń de turady. Kózi tirisinde qazaq arasynda áýlıe atanǵan G.N.Potanın týraly aıtpaı ketsek bolmas. Á.Bókeıhanov G.N.Potanın mereı toıyna arnalǵan jazbasynda ǵalym týraly jaza kelip: «Qazaqty avtonomıa qylsaq, Qaraótkel Alashtyń ortasy, sonda ýnıversıtet salyp, qazaqtyń ulyn, qyzyn oqytsaq, «Qozy Kórpesh – Baıandy» shyǵarǵan, Shoqan, Abaı, Ahmet, Mirjaqypty tapqan qazaqtyń kim ekenin Evropa sonda biler edi-aý, «Qozy-Kórpesh – Baıanda» Baıan mahabbat jolyna ózin qurban qylǵan. Muny shyǵarǵan jurt mahabbatty synaı, baǵalaı biledi. Mundaı jurttyń qatyny keleshekte ul taýyp tur, aty báıgeden kelip tur. Qazaq jurty keleshekte kimmen bolsa da qatar otyrýǵa uıalmaıdy» deıtin Grıgorıı Nıkolaevıch» dep áýlıege naǵyz azamattyq baǵasyn beredi.
«Qazaq» gazetiniń 1913 jylǵy № 15 sanynda Á.Bókeıhanov G.N.Potanın týraly «Qazaqty týǵanyndaı jyly kóredi. Bısharasyń dep qazaqqa qorǵan bolady, óz ǵumyrynda qylǵan jumysy, júrip turǵan minezi anyq áýlıeniń isindeı» deıdi (Qyr balasy (Á.N.Bókeıhanov). G.N.Potanın//Qazaq, 1913, № 15. ).
G.N.Potanınniń birneshe tomdyq «Ocherkı Severo-Zapadnoı Mongolıı» eńbeginiń İİ tomynda «Kırgızy», ıaǵnı «Qazaqtar» atalatyn bólim bar. Qazaqtar jaılaǵan aımaqtyń tabıǵatyna, qysqy jáne jazǵy qonystaryna sholý jasaǵan soń ǵalym olardyń rýlyq qurylymyn bylaı atap kórsetedi: «Kırgızy, obıtaıýshıe v stepnoı dolıne Chernogo Irtysha, prınadlejat k rodý Abak–Kıreı (Abaq-Kereı-J.A.) ı Kara–Kıreı (Qara-Kereı-J.A.) pervye zanımaıýt vostochnýıý chastIrtyshsko–Zaısanskoı vpadıny, vtorye – zapadnýıý. Abak–Kıreı govorát, chto onı nazyvaıýtsá, krome togo, eshe Ashımaılı–Kıreı (Ashamaıly-Kereı-J.A.), ne obásnáá po kakoı prıchıne, ı chto onı delátsá na 12 kolen, kotorye vse proısqodát ot odnogo korná; drevneıshıı otes vsego Kıreıskogo naroda byl Sary–Iýsýn syn ego Kara–bıı, syn Kara–bıa – Abak, syn Abaka - Kıreı; ý poslednego je bylo 12 synoveı, ot kotoryh ı proısqodát kolena Kıreev. Imena etıh dvenadsatı kolen sledýıýshıe : 1) Djantykeı, 2) Djadyk, 3) Chereýchı, 4) Itelı, 5) Kara–kass. 6) Mýlký. 7) Chýbar–aıgyr, 8) Merkıt, 9) Itengmán, 10) Djas–taban, 11) Sarbas 12) Chıı–moın» (Potanın G.N. Plemena ı pokolenıa, naseláúshıe Severo-Zapadnýıý Mongolıý. Túrkskoe plemá. Kırgızy //Ocherkı Severo-Zapadnoı Mongolıı. Rezýltaty pýteshestvıa, ıspolnennogo v 1876-1877 godah po porýchenıý Rýsskogo geografıcheskogo obshestva. – Vyp. II. Materıaly etnografıcheskıe. Izd. RGO. SPb., 1881. s.152-154).
Áýeli G.N.Potanınniń osy jazbasyna azdaǵan tápsir jasap kóreıik. Avtordyń «Abak–Kıreı (Abaq-Kereı-J.A.) ı Kara–Kıreı (Qara-Kereı-J.A.)» dep otyrǵany qazaq genealogıalyq (rý-taıpalyq) qurylymyndaǵy eki túrli birliktiń ishine kiredi. Abaq-Kereı atalatyn on eki rýdan quralatyn qaýymdastyq jalpy Kereı, al Qara-Kereı bolsa Naıman odaǵynyń ishinde. Qazaq rý-taıpalyq qurylymy saıası-memlekettik múdde úshin jumys isteıtinin biz birneshe qaıtara jazdyq. Qansha jerden qazaq balasy bir atanyń balasy retinde sıpattalǵanymen de, qarapaıym jurt solaı qabyldaǵanymen de shyn máninde olardyń árqaısysy ákimshilik-terrıtorıalyq birlik qyzmetin atqarady. Eýrazıa dalalyq aımaǵynda birneshe myńdaǵan jyldar boıy alasapyran oqıǵalar, uly kóshý-qonýlar, jappaı bosýlar bolǵan, sol kezde ketken el ketip, qalǵan elden rý-taıpalyq júıe qaıta qurylyp, óz tirshiligin jalǵastyra beredi. Bizdiń pikirimizshe Abaq-Kereı odaǵy da HVİİ- HVİİİ ǵasyrlarǵa sozylǵan «Bastapqy aqtaban», odan keıingi «Aqtaban shubyryndy» aıaqtalǵan soń túp-tegi Kereı qaýymyna, ne sonyń jaqyn aralasqan kórshilerine baratyn rýlardan quralǵan. Mysaly G.N.Potanın tizimindegi Abaq-Kereı rýlarynyń tizimine qaraıyq. Qaraqas (mátinde-Kara-kas) Sibir-Altaıdy mekendegen ejelgi túrki halyqtarynyń biri. Merkit (mátinde -Merkıt) Shyńyǵs zamanyna deıin-aq Ortalyq Azıanyń óz betimen ómir súrgen taıpalyq qaýymy. Abaq-Kereıdiń quramy keıde on eki, keıde odan kóp bolyp ketýi de, keıbir rýlardyń on ekiniń ishinen oryn taba almaı daýlasyp júrýi de Abaq-Kereı odaǵynyń HVİİİ ǵasyrda, ıaǵnı erlik dáýirinde jasaqtalǵanyn kórsetedi. G.N.Potanın jazatyndaı «Abak–Kıreı govorát, chto onı nazyvaıýtsá, krome togo, eshe Ashımaılı–Kıreı (Ashamaıly-Kereı-J.A.)», Abaq-Kereı adamdarynyń ǵalym aldynda ózderin Ashamaıly ataýy da, olardyń negizgi toby Ashamaılydan bertinde bólinip shyqqanyna aıǵaq. «Tórt sarynyń násil-júraǵaty orysqa qaraımyz dep Alataý, Altaı taýlarynan asyp ketken. Olar bul kúnde Qytaıǵa qarap qaldy. Meılinshe baı bolǵan, bodamsyz kereı atanady» deıdi M.J.Kópeıuly (Kopeıuly M.J. Shyǵarmalary, 10 t. Pavlodar, 2013, 49 b.). Al Abaq-Kereı shejireniń Sary Úısinnen (Sary–Iýsýn) bastalýy odaq quramyndaǵy keıbir rýlardyń tarıhtyń keıbir burylystarynda Úısin qaýymdaryna jaqyn bolǵanyn kórsetedi. Shejireniń bir nusqalarynda Abaq-Kereı mıftik dáýirdegi rý týǵyzýshy tulǵa Báıdibektiń Abaq degen qyzynan týyp edi-mys delinedi. Qazaq saıası-ákimshilik júıesi týysqandyqqa negizdelgeni sebepti, qazaq rýlarynyń barlyǵyn ejelgi dáýirlerde ómir súrgen mıftik bir atalarǵa, nemese Alasha han sıaqty shartty tulǵalarǵa baılap tastaý ejelgi dástúr bolyp tabylady.
Abaq-Kereı odaǵynyń qurylý maqsatyn Jońǵarıadan bosaǵan shyǵys ólkeni qaıta ıgerý qajettiligimen túsinidiremiz. Sol sebepppen 1750 jyldary qazaq basshylary bas qosqan birneshe jıynda, sonyń ishinde 1757 jylǵy Túrkistan keńesinde óte ózekti máseleler qatarynda Shyǵys saıasaty qarastyrylǵan. Sonyń nátıjesinde qazaqtyń sol kezdegi úlken hany Ábilmámbettiń uly Ábilpeıiz sultan atalyqtar áýletiniń, tóleńgitterdiń myqty ókilderimen, qoja-moldalarymen birge shyǵysqa attandyrylǵan. Ony qoldaýǵa Túrkistandaǵy jıynda Naıman odaǵynyń sol kezdegi eń kúshti degen kósh basshylary moıyndaryna kise belbeýlerin salyp ant bergen. Keıin kele Naımandarmen birge shyǵysqa qatar jyljyǵan Abaq-Kereı odaǵy Ábilpeıizdiń balalaryn sultandyqqa alǵany belgili áńgime. Bizdiń aıtpaǵymyz osy attanys barysynda Shyǵys ólkemen erte zamannan tyǵyz baılanysty, ata-babalarynyń kindik qany tamǵan Abaq-Kereı men Naımannyń úlken jaýaptylyq alǵany jáne sony abyroımen oryndaǵany. Osylaısha Altaı men Tarbaǵataıǵa qazaq balasy ıe boldy. Jetisýdyń ońtústik bóligine Úısin odaǵy rýlary kelip ornyqty.
Budan ári G.N.Potanın Abaq-Kereı quramyna kiretin rýlardyń árqaısysyna jeke toqtalady: «O chetyreh pervyh kolenah – Djantykeı (Jántekeı-J.A.), Djadyk (Jádik-J.A.), Chıreýchı (Sherýshi -J.A.) ı Itelı, govorát, chto ý nıh byl obshıı otes Baıláý–kýıláý (Baılaý-Kúıleý-J.A.) pokazanıe ob etom poslednem ı perechen chetyreh predkov Kıreıskogo naroda ıa zapısal ot odnogo ıtogo je cheloveka, Chýbar–aıgyra Tengıs–baıa, kotoromý obázan ı soobshenıem mnogıh drýgıh legend ı pokazanıı o predkah. Predok Djantykeev (Jántekeı-J.A.) nazyvalsá Samambet (Sámembet-J.A.), ı bylo ý nego trı jeny». Bul áńgime shejireshiler arasynda erteden belgili, G.N.Potanın de genealogıalyq derekterdi Shubaraıǵyr rýynyń ókili Teńizbaıdan jazyp alǵanyn aıtyp otyr. Bizdiń oıymyzsha joǵaryda atalǵan Baılaý-Kúıleýden, ıaǵnı bir atadan taraǵan tórt rý Abaq-Kereı odaǵynyń negizgi ustyny esebinde tańdalǵan, osy ustynǵa jalpy odaqtyń quramynda on eki rý bolýy kerek dástúrli tártipke sáıkes qalǵan rýlardy bekitken.
Endi Jánteıden taraıtyn Sámembetke keleıik. Osy tustan bastap biz qasıetine el tańdanǵan Sámembet balasy Qazybek myrza týraly áńgimege jaqyndaımyz.
Qazaqtyń óz áńgimesinde de, G.N.Potanın jazbasynda da Sámembet el ishinde baq qonǵan, ózgeden berekesi artqan qutpan baı esebinde sıpattalady. Derekterde Sámembettiń úsh áıeli bolǵan delinedi. Osy jerde taǵy da G.N.Potanın jazbasyna súıengendi durys kórip otyrmyz: «Starshaıa nazyvalas Badan; ý nee bylo trı syna – Atantaı, Isembaı ı Isentaı; ý Isentaıa shestsynoveı – Bazarkýl, Chakabaı, Kystaýbaı, Tokýbaı, Barka ı Tattybaı; poslednemý býdto by dano takoe ımá potomý, chto eto mladshıı syn, sledovatelno – lúbımyı (tatty – sladkıı po kırgızskı). Ý Atantaıa bylo shestsynoveı – Itkara, Tolýbaı, Ak-koshkar, Ak-djıgıt; ımena dvoıh Tengıs-baı zabyl. Eto pokazanıe Tengıs-baıa ıa dopolnáú pokazanıem syna bıa Kobesha o nısqodásheı lınıı Bazarkýla: syna Bazarkýla zvalı Kotýrak, syna Kotýraka – Mamyt, syna Mamyta – Kondýbaı».
G.N.Potanınniń Kotýrak dep otyrǵany HVİİİ ǵasyrdyń alǵashqy jartsynda el bastaǵan ataqty erlerdiń biri Qotyraq batyr. Abaq-Kereı jaýynger odaǵyn qurǵan jáne HVİİİ ǵasyrdyń 50-shi jyldary ony shyǵysqa bastaǵan batyrlarldyń biri osy Qotyraq bolǵanyn kezinde jazdyq (Omarı J. Buqar jyraý: on eki tarıh. Qaraǵandy, 1993, 213 b.). Qazirgi kúni Abaq-Kereı kóshin shyǵysqa bastady dep júrgen Er Jánibek tarıh sahnasyna Qotyraqtan keıin shyqqan.
G.N.Potanınniń myna shejire hıkaıaty da Abaq-Kereı shejiresimen aınalysatyn tarıhshy-etnograf ǵalymdarǵa qyzyqty derekter beredi: «Ot vtoroı jeny ý Samambeta bylo dva syna Chýınchaly (Súıinisháli-J.A.) ı Orýs; ımá jeny Tengıs-baı ne nazval; na vopros, pochemý odnomý syný dano ımá Chıýnchaly, a drýgomý Orýs, Tengıs-baı, obásnıl tak: býdto mat dolgo ne ımela deteı, ı pervomý rebenký, kak nosıtelú horosheı vestı, dala ımá ot slova chıýnchı (súıinshi-J.A.), radostnaıa vest a vtoromý v toı myslı, chtoby potomstvo etogo syna bylo takje mnogochıslenno, kak rýsskıı (orýs) narod. Ý Chıýnchaly bylo chetyre syna: Sekel, Kobok, Taılák, Kangıldy. Detı Orýsa bylı Botaga ı Tanıbek».
G.N.Potnın Sámembettiń úshinshi áıeliniń aty «Soksýr»(eskertý: sol kezde estelikke qate alynǵan.Sámembettiń úshinshi áıeliniń aty Badan.al,Suqsur úlken áıeli) dep jazǵan eken, shyn máninde qazaqsha nusqasy Suqsur bolady. Baıdyń bul áıelinen eki ul týǵan- Esaǵasy jáne Qazybek. Ǵalym úlken uldyń atyn «Isagasy» dep jazǵan, bizdiń oıymyzsha Esaǵasy men Isaǵasy arasynda úlken aıyrmashylyq joq.
Osylaısha Sámembet áýletin jaqsylap taratqan Shubaraıǵyr Teńizbaı qarıa Grıgorıı Nıkolaevıchke sońǵy eki ul, Suqsyrdan týǵan Esaǵasy men Qazybek týraly bir qyzyq áńgime aıtady: «Samambet ne jaloval etý jený za to, chto ona byla ne velıka rostom ı ne rojala deteı; jenshına ýbejala nakones v step, dolgo plakala tam, ýtomılas ı zasnýla; v eto vremá prıletel fılın ýký ılı sary ýký, sel eı na plecho ı stal nasheptyvat ýteshene; kogda Soksýr probýdılas, ona pochývstvovala, chto zachala, ı vernýlas. Vskore ona rodıla dvýh synoveı, ız koıh odnogo nazvala Isagasy, a drýgogo – Kazbek; potomkı poslednego dýmaıýt ı do sıh por, chto ıh otes byl fılın. I teper, govorát, ý nıh eshe sohranáetsá obychaı vykýpat poımannyh fılınov ı otpýskat na volú. Kazbek nı kakoı seny ne pojaleet, eslı tolko ývıdıt fılına v nevole; ývıdá cheloveka, mýchaıýshego jıvotnogo, Kazbek schıtaet svoeıý obázannostú podratsá s nım, prı chem govorıt mýchıtelú: “Zachem mýchısh moego otsa?” Otpýskaıa fılına na volú, Kazbek ıdet za nım sledom, ı slojıv ladonı ý lba ı klanáás, govorıt: “Akebyz ýký! Aman býl! Kýdaı berdy djaksy kyl! Kýdaınyng kýzú kýrýb, djaksy býldýk!5 Otes nash fılın, proshaı! Iavás pred ochı Boga, sodelaı nam dobro”. Pokolenıa Kazbek ı Isagasy – odnı ız bogatyh, ı chleny ıh svoe bogatstvo prıpısyvaıýt tochnomý soblúdenıý etogo obychaıa. Mne takje soobshılı, chto Kazbekov nazyvaıýt eshe Iskıkaz».
Bul áńgimeni bizdiń oqyrmanǵa túsinikti bolý úshin jalpaq tilge salyp qazaqshalaǵanymyz durys: «Sámembet óziniń kishi áıelin boıynyń kishkentaılyǵyna bola jáne bala tappaǵany úshin jaqsy kórmeıdi eken-mys; sodan zapy bolǵan áıel bir kúni japan dalaǵa qashyp, ábden jylap, sharshap-shaldyǵyp uıyqtap ketedi eken; sol kezde úki nemese sary úki ushyp kelip, onyń ıyǵyna qonyp sybyrlap kóńilin jubatady; sodan Suqsur bir kezde oıanady, oıanǵan kezde boıyna bala bitkenin sezedi de aýylyna qaıtyp keledi. Kóp uzamaı eki ul týady, onyń biriniń atyn Esaǵasy, ekinshisin Qazybek dep qoıady; sońǵysynyń tuqymdary áli kúnge deıin ákemiz úki dep oılaıdy. Búgingi kúnge deıin olardyń arasynda áldeqandaı sebeppen qolǵa túsip qalǵan úkini ıesinen satyp alyp bostandyqqa qoıa berý tártibi bar. Bir jerde adam qolyna túsip qalǵan úkini kórse Qazybek qandaı aqsha surasa da berip bosatyp alady; eger bir adamdardyń úkini qınap jatqanyn kórse mindetti túrde sonymen tóbelesedi, «Meniń ákemdi nege qınap jatyrsyń ?» dep jazasyn beredi.
Úkini bostandyqqa ushyryp jibergende Qazybek onyń sońynan júrińkirep, eki alaqanyn mańdaı tusynda qosyp, tájim etedi jáne «Ákemiz úki! Aman bol! Qudaı berdi jaqsy qyl! Qudaıdyń kózi kórip jaqsy boldyq!» dep tilek aıtady. Qazybek pen Esaǵasy tuqymdary osy jerdegi eń aýhatty adamdar, osy áýletterdiń ókilderi ózderine bitken baılyqty joǵaryda baıandalǵan dástúrdi naqty ustanǵandyqtan dep esepteıdi. Maǵan Qazybek balalaryn Eski qaz dep ataıdy degendi de aıtty» (Potanın G.N. Izbrannye sochınenıa v treh tomah. – Pavlodar: NPF “EKO”, Tom 3. (Trýdy po ıstorıı, etnografıı ı fólklorý), 2005. 60-61 bb.)).
G.N.Potanın jazyp alǵan bul qysqa áńgimede ǵajap etnografıalyq derekter bar. Aldymen bul derek qazaq halqynyń ejelgi dinı senimderine qatysty. M.O.Áýezov «Ár jyldar oılary» degen kitabynda "Haıýanattarǵa baılanysty ertegilerdi ańdap otyrsań, jan-janýarlar týrasyndaǵy buldyr kórinisterdi kóremiz. Odan mıftik, dinı túsinikterdi, ár haıýandy ǵajaıyp sıqyrly syry bar dep tanyǵan totemdik túsinikterdi ańǵaramyz" deıdi (Almaty, 1959. 217 b.). «Totem» degen etnografıalyq termın tabıǵı ortamen bite qaınasa ómir súrgen halyqtyń qadirleıtin, qorqatyn ań-qustaryna qatysty qoldanylady. Qazaqsha bul termındi «kıetek» dep túsindirsek bolady. Mysaly, qazaq balasy qasqyrdy atyn atamaı ony «ıt-qus» deıdi, nemese jylandy «túıme», keı jaǵdaıda «abaqaı» ataıdy, úkini til -kózden saqtaıtyn qasıeti bar dep balanyń besigine, kelinniń shymyldyǵyna, ánshiniń dombyrasyna iletinin bilemiz. Sebebi osy qadirleýdiń ar jaǵynda qasqyrdy, jylandy, úkini taǵy da basqa qustardy jáne janýarlardy ózimizdiń atamyz dep qabyldaıtyn senim jatyr. Sonymen birge qazaq jerindegi oǵyzdyq negizi bar rýlardyń arasynda qoshqardy «qoı ata» deıtin dástúr ertede bolǵan. Qazybek áýletiniń úkini áli kúnge áke dep qadirleýiniń túpki syry myńdaǵan jyldar boıy Eýrazıa dalasynda ómir súrgen halyqtardyń dástúr-saltynda. Eger óz atyn atasa, zıan keltiredi dep túsingen.
G.N.Potanın Esaǵasy men Qazybekten týǵan uldardy bylaısha túgendeıdi «Ý Isagasy detı bylı: Ak–djıgıt, Menglı–baı, Keng–djaly, Begen; ý Kazbeka – Ak–Mýrza, Bek–Mýrza, Taýasar, Kodjos, Djangabyl, Baıgabyl, Nazar; ý Taýasara – syn Kempyr (to eststarýha)...».
Budan ári uly ǵalymnyń eńbeginde Abaq-Kereı atanǵan rýlyq odaqtyń birtalaı áńgimeleri sýrettelgen. Bizdiń osy jolǵy maqsatymyz Abaq-Kereı odaǵynyń qurylý tarıhy men úkini qasıettegen Qazybek babamyzdy sýretteý boldy da ári qaraı bara alǵanymyz joq.
Sońǵy jyldary Sámembetuly Qazybek týraly birdi-ekili derekter jarıalanyp júr. Sonyń ishinde 2012 jyly Astanada shyqqan «Pýtevye dnevnıkı ı zametkı rossııskıh lúdeı o Kazahstane HVİİİ -seredıny HİH vv.» degen jınaqqa engen orys otrádynyń basshysy Voloshınniń Shar-Qurban ózeniniń boıynda aldymen ataqty Shubaraıǵyr Qojabergen batyrmen, sodan keıin Aralbaı jáne Qazybek batyrlarmen kezdeskeni týraly málimeti. Talasbek Kerimbaıulynyń «Taýasar» degen Qytaı halyq respýblıkasynda 2013 jylyı shyqqan kitabyn erekshe aıtqan durys bolar. Taýasar Qazybektiń uldarynyń biri, óz zamanyndaqazaqqa belgili adamnyń biri. Osy kitapta Talasbek baýyrymyz Qazybek babasyn keremet usta, zerger bolǵan deıdi. 1771 jyly Abylaı han Túrkistanda altyn taqqa otyrǵanda Qazybek Sámembetuly osy qýanyshqa arnaıy altynnan aptap, kúmispen qaptap mór-júzik soǵyp, hanǵa arnaıy tartý tartqany aıtylady.
Bolashaqta jas zertteýshiler Eýrazıa túrkileriniń, sonyń ishinde qazaqtyń tarıhy men etnografıasyn qashanda nazarda ustaǵan uly ǵalymnyń eńbekterin túgendeı jatar. Ásirese, G.N.Potanınniń Tomsk ýnıversıtetiniń kitaphanasyndaǵy jeke qorynda saqtalǵan qoljazba dúnıelerin aqtarsa qazaqqa qatysty talaı qundy dúnıe shyǵar edi-aý dep úmittenemiz.
Jambyl ARTYQBAEV,
tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor
6alash usynady
