Fızıka ǵylymdarynyń doktory Manat Máýlenbaıuly QHR-da dúnıege kelgen. Qazir AQSH azamaty, Kalıfornıa shtatynda turady. Onkologıa fızıkasy salasynda úlken zertteýge qatysyp, ókpe isigin gama nurymen emdeýdiń jańa tehnologıasyn tapqan. Ǵalymnyń obyrdy emdeýdiń jańa tásilderi men bul baǵyttaǵy izdenister jaıyndaǵy suhbatyn nazarǵa usynamyz.
– Aǵa, hosh keldińiz. Nur-Sultan qalasyna birinshi ret kelýińiz be? Úlken elden kelgen sizge jas memlekettiń jańa astanasy qandaı áser syılady?
– Joq, bul ekinshi ret kelýim. Alǵash ret 2006 jyly kelgem. Ol kezde qalanyń aty Astana bolatyn. Al qazir Nur-Sultan atanypty. Qalanyń aty da, zaty da bólek, kóp nárse ózgergen. Shynymdy aıtsam bul qala 10 jylda dál osylaı ózgeredi dep oılaǵan joqpyn. Alǵash kelgende shaǵyn qala edi. Tóńiregi sary jazyq bolatyn. Al qazir sol jerlerdiń bárine záýlim ǵımarattar salynyp, qalanyń irgesi keńeıip, ásemdigi arta túsipti. Álemdegi kórkem qalalardan esh kem emes. Jańadan taýelsizdik alǵan bir eldiń qysqa ǵana ýaqyt ishinde astanasyn kóshirip, osyndaı aıtýly qala salýy ońaı sharýa emes. Bul ultyn súıetin ár qazaqtyń júregine senim, kóńiline qýanysh syılaıtyn úlken jetistik.
– El ordamyzdyń ataýy ózgerdi, saıası jańalyqtar da bolyp jatyr.
- Qazaqstannyń osy kúnge jetýi birinshi qudaıdyń qoldaýy bolsa, ekinshiden, Qazaqstandaǵy qazaq halqyn uıtqy etken ár ult halqynyń birliginiń arqasy. Tuńǵysh prezıdent retinde N.Á.Nazarbaev Qazaqstannyń irgetasyn berik etip qalady. Shekarasyn shegendep, irgesin bekemdedi. Býyny qatpaǵan jas memleketti alpaýyt elderdiń azýyna túsirmeı, ne bir qıyn qystaý kezderden aman alyp shyqty. Qazaqstanmen qatar táýelsizdik alǵan memleketter soǵysyp jatqanda, bul el beıbit damý jolymen júrdi. Bylaısha aıtqanda, Nazarbaev syndy kóregen kóshbasshy Qazaqstannyń damýyna úlken úles qosty. Shynyn aıtqanda, Qazaqstannyń alǵash táýelsizdik alǵan jyldardaǵy jaǵdaıyna qarap «Qazaqstan el bolmaıdy, qazaqty qazaq basqara almaıdy» dep keri tolǵaǵandar kóp boldy. Ol kúdiktiń de kúli kókke ushyp edi, «Nazarbaev ustap tur, ol kisi bılikten ketken kúni Qazaqstan bylyǵady» dep kúdiktengender kóbeıdi. Endi mine beıbit jolmen bılik aýysty. Atap aıtqanda, Nazarbaev óte kóregendikpen sheshim jasady. Qazir dúnıede ózgeris kóp, memleketterdiń turaqtylyǵyna, qaýipsizdigine qater tóndiretin faktorlar az emes. Dál osyndaı kezeńde Qazaqstanda bıliktiń yń-dyńsyz aýysýy óte qýanarlyq jaǵdaı. Muny biz ǵana emes, tutas álem solaı baǵalap jatyr.
Altaıdan AQSH-qa deıin...
- Oqyrmandarǵa túsinikti bolý úshin osy arada ózińiz jáıli qysqasha aıta ketseńiz.
- Men Qytaıdyń Shynjań uıǵyr avtonomıaly ólkesine qarasty Altaı aımaǵynyń Býyrshyn aýdanynda týdym. 1983 jyly Shynjań ýnıversıtetiniń fızıka fakúltetin bitirip, 1988 jylǵa deıin Qytaı Ǵylym Akedemıasynyń Shynjańdaǵy fılalynda óz mamandyǵym boıynsha qyzmet istedim. 1988 jyly bilimimdi tereńdetý maqsatynda Shveısarıaǵa baryp, Jeneva qalasyndaǵy Atom energıasyn zertteý orynynda halyqaralyq zertteýge qatystym ári osy ǵylymı ortalyqta 8 jyl qyzmet istep, atom kúshi jóninde doktorlyq dısertasıasyn qorǵadym. 1995 jyly AQSH-qa qonys aýdardym. Qazir sol eldiń azamatymyn. Halyqaralyq «Refletion madical» kompanıasynda zertteýmen aınalysam. Negizgi zertteý taqyrybym – onkologıa fızıkasy.
– Onkologıa fızıkasy demekshi, sizder rakty emdeýdiń jańa tehnologıasyn taptyńyzdar emes pe? Onkologıa fızıkasy degen ne ózi?
– Onkologıa fızıkasy degenimiz qarapaıym tilmen aıtqanda, rakty lazer nurymen kúıdirý. Lazer nury joǵarǵy energıa arqyly shyǵatyny belgili. Bizdiń zertteý ornymyz emhanalarmen birlesip, rakty emdeý jumysyn zerttedi. Osy salada jańalyq ta ashtyq. Qazir rakty emdegende nurmen kúıdiredi ǵoı. Alaıda bul ádispen rak jaıylmaǵan nemese bir-eki jerge shoǵyrlanǵan bolsa kúıdirýge bolady. Al denege jaıylyp ketse, onyń bárin kúıdirýge qazirgi tehnologıanyń shamasy jetpeıdi. Mysalǵa ókpe ragyn alsaq, adam tynys alǵan saıyn raktyń oryny qozǵalyp turady. Ony tazalap alý úshin óspe shyqqan oryndy úlkeıtip baryp kúıdiredi (Jańǵaqtyń úlkendigindeı rakty kúıdirý úshin onyń kólemin almadaı qyp úlkeıtý kerek). Kúıdirgende saý organdardy da zaqymdaıdy. Egerde rak bir jerde bolsa, ony kúıdirgende oǵan adam shydaıdy, al eki-úsh jerdi solaı kúıdirse adam ómirine qaýip tónedi. Biz osy máseleni sheshý úshin adam tynys alyp, ókpesi qozǵalyp turǵan kezde lazer nury arqyly óspeniń ornyn úlkeıtpeı aq kúıdirýdiń ádisin taptyq.Asqyný dárejesine qaraı, rakty tórt túrge bóledi. Munyń eń qaterlisi tórtinshi dárejeli rak. Ol rak kletkalary búkil denege jaıylyp ketkenin meńzeıdi. Eger ol ókpeden ilingen rak bolsa, onda úmit joq, jarty nemese bir jyl ǵana ǵumyry qaldy degen sóz. Qazirgi bizdiń istep jatqan jumysymyz osyndaı rakpen aýyrǵan adamdarǵa úmit syılaý.
- Bul emdeý ádisi qazir qanshalyq zertteldi? Qoldanysqa endi me?
- Bul zertteý taqyrybyn Refletion madical kompanıasy qarjylandyrǵan. Zerttegenimizge 10 shaqty jyl boldy. Joǵaryda aıtqanymdaı, qazir jaıylyp ketken rakty, qarapaıym tilmen aıtqanda, lazer nury arqyly qýalap júrip kúıdiretin aspapty jasap shyqtyq. Tek AQSH azyq-túlik, dári-dármek sapasyn baqylaý, basqarý mekemesiniń ruqsatyn ǵana kútip turmyz. Ruqsat alsaq resmı qoldanysqa enedi.
- Zertteý ornynda sizden basqa qazaq bar ma?
- Bizdiń kompanıada joq. Biraq basqa oryndarda zertteýmen shuǵyldanyp júrgen qazaqtar bar. Sonyń biri Qasym deıtin azamat. Ol qazir rak bıologıasyn zertteıdi. Ol kisiniń zertteý túıini rak molekýlasynyń geni, al bizdiki emdeý jaǵy.
– Sonda qazir raqqa em tabyldy ma? Rakty emdep, jaza alatyn deńgeıge jetti me adamzat?
– Rakty emdeýdiń jańa ádisteri tabyldy. Sonyń biri, adamnyń ımýndyq qýatyn paıdalanyp rakty emdeý. Endi biri adam denesindegi T kletkasyn tartyp alyp, oǵan rakty joıatyn kletka qosyp, adam denesine qaıta quıý arqyly emdeý. Bul ádister qazir AQSH-ta qoldanyla bastady, ekinshi jaqtan tereńdetip zerttelý ústinde. Biraq bul rakty jeńdik degen sóz emes, tek ony emdeýdiń alǵashqy qadamdary deýge bolady. Mysaly, joǵaryda aıtqan eki túrli emdeý ádisi keıbir adamdarǵa oń áser beredi, al keıbir adamdarǵa múldem áser etpeıdi, munyń sebebi áli zerttelip bolǵan joq. Jańaǵy T kletkany alyp shyǵyp, ony rakqa qarsy daıyndaýdyń ózi úlken jumys.
- Qazaqstanǵa kelip zertteýmen aınalysý oıyńyz joq pa?
- Álemniń qaı túkpirinde júrsede qazaqty oılamaıtyn, Qazaqstandy ańsamaıtyn qazaq joq shyǵar. Sol sıaqty bizdi de bir kúsh osy topyraqqa qaraı tartady da turdy. 2006 jyly kelgende osy elge kelýdiń jolyn qarastyryp kelgem. Atap aıtqanda, ol kezde «kompúter tomografıasy jaǵynan mamandyǵym bar, osy jaǵynan jumys isteıin» degen oı boldy. Biraq ol sol kúıi júzege aspady. Desede ozam degen el bilimdini baǵalaýy kerek. Bir eldi ult pen rý emes, bilim men ekonomıka damytady.
- Sóz sońynda qazaqstandyqtarǵa ne aıtqyńyz keledi?
– «Úıtse, búıtse» dep aqyl aıtqanym durys emes shyǵar. Desede dúnıedegi barlyq qazaqtyń táý eter jalǵyz shańyraǵy bar, ol - Qazaqstan. Biz shetel azamaty bolsaq ta, eshqashan Qazaqstandy esimizden shyǵarmaımyz, alysta júrsek te osy eldiń tileýin tileımiz. Qazaqstan úzdiksiz órkendeýi úshin qoǵamdyq tártipti áli de kúsheıtse, jemqorlyqty joǵaltyp, daryndylardy qabiletine qaraı istete bilse eken dep tileımin. Máselen, men turǵan Kalıfornıa nege osyndaı damyp ketti deseńiz, bul jerde tártip bar, zań anyq. Jurt soǵan boı usynady. Sondaı-aq, Qazaqstanǵa daryndylardy tartatyn arnaýly organdar kerek. Bir jaqsy mysal, Izraıl tehnıkasy damyǵan el. Bulardyń ǵalymdarymen biz de aralasyp turamyz. Olardyń júıesi ashyq, ádiletti, tek qabilettińe ǵana qaraıdy. Bizge de keregi osy.
Áńgimeńizge raqmet!
Áńgimelesken Qalıakbar ÚSEMHANULY
