Qazaq halqy jeti ataǵa tolmaı qyz alysyp, qyz berispeı, neke saltymen qan tazalyǵyn saqtasa, «Qara shańyraq» uǵymy arqyly ulttyq ıdeologıalyq birliktiń irgetasyn qalady. Osy birlik búginge deıin jalǵasyn taýyp, ár qazaq otbasynyń bosaǵasy berik, shańyraǵy bıik bolýyna ulttyq dúnıetanym turǵysynan qyzmet etip keledi.
Qazaq uǵymynda qara shańyraq (úlken úı dep aıtylady) týys-týǵandy tatýlyqqa shaqyratyn berekeniń besigi, baba rýhyn urpaqtan-urpaqqa jetkizetin tylsym kúsh sińgen qasıetti orda sanalady. Zattyq muradan bastaý alyp, sońy rýhanı muraǵa, ulttyq qundylyqqa aınalyp kete bergen qasıetti qara shańyraq áý basta bir otbasynyń shańyraǵy bolsa, keıin bir áýlettiń, bir rýly eldiń, bir taıpanyń pir tutar túp qazyǵyna aınalady. Bylaısha aıtqanda, tabıǵattyń zańy boıynsha tamyrdaı taramdalyp, bólinip kóbeıe beretin adam balasynyń kindigi eki-aq nársege baılaýly desek, onyń biri – týǵan jer, endi biri – osy qara shańyraq.
Qazaqtyń urpaq tárbıesi qara shańyraqta ananyń aq súti men áldıi, ákeniń aqyly men ámiri arqyly qalyptasady. Qazaq saltynda áke-sheshe balany kámelet jasyna tolǵansha baǵyp-qaǵýǵa jaýapty bolsa, bala eseıgende áke-sheshesin qarap-kútimdeýge, uldyń bireýi ákesiniń ornyn basyp, shańyraqtyń tútinin tútetýge mindetti. Úıdiń uıabasary atalatyn bul jaýapkershilikti jumys kóbinde kenje uldyń moınyna júkteledi, keıde bul tańdaý úıdiń úlken ulyna nemese ortanshysyna da túsip jatady.
Qazaq saltynda bala kótermegen áıelder urpaǵy ósip-óngen qara shańyraqqa baryp dám tatyp, sol shańyraqtaǵy kóp bala kótergen áıeldiń kıimin yrymdap kıetin ádet bolǵan. «Osy shańyraqtyń, úlkenderdiń jolyn bersin» dep tilek tilegen. Uzaq jolǵa attanarda qara shańyraqtan dám tatyp, úlkenderden bata alyp attansa, jańa túsken kelin, eń áýeli, shańyraqqa sálem jasap qurmetin bildiredi.
Qara shańyraq dástúr jalǵastyǵynyń arqasynda qarttarymyz qaraýsyz dalada qalmaǵan. Qaratuıaǵynan hal ketkende qaıyr tilep, kómek surap, eshkimge jalynbaı, balalarynyń qolynda baqytty turmys ótkizgen. Onan da mańyzdysy, aldyńǵyǵa murager, keıinge buıdager bolǵan jeteli urpaqtyń qara shańyraqty qasterleýiniń arqasynda qazaq dalasynda qarttar úıi bolmaǵan. Qazir osy dástúr qandaı deńgeıde? Búgingi sútkenjeler óz shańyraǵynyń tútinin túzý ushyryp, ata dástúrdi ardaqtap júr me? Árıne, jalpy jaqtan aıtqanda, bul dástúrimiz áli de óz jalǵasyn taýyp keledi.
Deıturǵanmen, jastarǵa aqylyn aıtyp otyratyn altyn kókirek qarttardyń qatary sıregeli qasıetti shańyraqtyń qymbatyn bireýimiz bilsek, bireýlerimiz baǵalaı almaı júrmiz. Ata-anasynyń qan-terimen oqýyn oqyp, qyzmetke ilingen soń, «jetken qyz tórkinin tanymas» degendeı, ata-anasynan teris aınalatyn aqylsyz ul da, ata-enesimen birge turǵysy kelmeıtin órkókirek kelinder de kóp. «Áke-shesheńdi baqpaımyn» dep ólmeli shal-kempir úshin sharmaıaqtasyp, shańyraǵyn shaıqaltyp jatqan jastar da jetedi. Qartaıyp qaýsaǵanynda qara shańyraǵyn amanattaǵandy qoıyp, kári janyn qoıarǵa jer tappaı, Qarttar úıin jaǵalap júrgen ata-analar da tabylady. «Qartaıǵanda uldyń qabaǵyna, kelinniń dastarqanyna qarap otyratyn shamamyz joq, zeınetaqymyz ózimizge jetedi, jaǵdaıymyz ketip jatsa kútýshi alarmyz» dep balalaryn bólek shyǵaryp, ekeýi ǵana ońasha otyrǵan ata-ájeler de kezdesedi.
Ár ulttyń ózine tán otbasylyq dástúri bar. Sol otbasylyq dástúr, joǵaryda aıtqanymyzdaı, ýaqyt uzara kele bir óńirdiń, bir ulttyń, kerek deseńiz, bir memlekettiń otbasylyq ádet-ǵurpyna aınalady. Máselen, Amerıka, Italıa, Fransıa, Germanıa sıaqty elderde qazaq ulty sıaqty áke-sheshesi ólgenshe balasynyń otbasyna járdemdesetin nemese balasy qartaıǵan áke-sheshesin baǵýǵa mindetti emes. Kerisinshe, bala kámelet jasyna tolǵan soń óz kúnin ózi kóredi, ata-anasy óz jıǵan-tergenin ómirin maǵynaly ótkizýge jumsaıdy. Otbasynda áıeldiń desi ozǵan qytaı qarttary jıǵan-tergenin balasyna beredi, eger ata-anasynyń jıǵan múlki bolmasa, áıeliniń qabaǵyna qaraýdan asa almaıtyn qytaı jigitteri olardy tastap ketedi. Sondyqtan da qytaıdyń qarttary zeınetke shyqsa da, qoqsyq aqtaryp dúnıe jınaýǵa májbúr. Qazir Qytaıda uldan góri qyzdy jaqsy kórý, qyzdyń ornyn bıik sanaý kúsheıip barady. «Uldan góri qyz ata-anasyna qaraılasady, kúıeýi ekeýi bizdi baǵady» dep qaraıdy. Bul jaǵdaı Qazaqstanda da joq emes sekildi. İrgedegi orystan juqty ma, joq erkekterden des ketti me, kim bilsin, arystandaı uldary bar ata-analar qyz-kúıeýiniń qolynda turýǵa májbúr bolatyn jaǵdaı da kóbeıip keledi. Munyń túbi qazaqtyń qara shańyraq dástúriniń úzilýine nemese qara shańyraqtyń qyz arqyly basqa áýletke ótip ketýine sebep bolyp jatyr. Al dástúr boıynsha atam qazaq qyzyn qutty uıasyna qondyrýǵa asyqqan. Sodan bastap ol – basqa áýlettiń, basqa shańyraqtyń adamy. Ol aınalyp kelip ata-anasyn baǵýǵa mindetti emes. Áke-sheshesinen enshi de almaıdy, bar múlki – jasaýy. Bylaısha aıtqanda, ol óziniń ata-anasyn emes, ata-enesin syılap, baǵyp, kútimdeýge mindetti.
Damyǵan elderde qarttardyń balasyn bólek shyǵaryp jiberip, óz kúnin ózi kórýi qoǵamdyq saqtandyrý túzimniń kemeldiligi, qarttardyń ekonomıkalyq jaqtan táýelsizdiginiń belgisi sanalady eken. Qazaqstanǵa da osy kózqaras dendep kirip ketpese de, balalardan ońasha otyrýdy ańsaıtyn ata-áje de az emes. Bul da, joǵaryda aıtqanymyzdaı, qoǵamdyq saqtandyrý túzimniń tıimdiligi dep aıtýǵa bolady. Alaıda bul jerde ata-ájelerimiz ulttyq dástúr men urpaq tárbıesindegi ózderiniń ornyn eskerýsiz qaldyryp otyr. Qazaqtyń qaı balasy ata-apasynyń tárbıesin kórmedi deısiz? Qazaqtyń qaı balasy ata-apasynyń tizesine súıenip otyryp ertegi, keleli keńes tyńdap óspedi? Jas otaýlardyń tuńǵyshynyń kóbi «ata-apasynyń balasy» bolyp erjetken joq pa? «Aýylyńda qart bolsa, jazyp qoıǵan hatpen teń» degendeı, qazaqtyń kóp tálim-tárbıesi ata-ájeniń aýzymen nemere, shóberelerimizdiń qulaǵyna jetti. Ata-ájelerdiń arqasynda nemerelerdiń dili de, tili de taza bolǵan joq pa? Osy turǵydan alǵanda, jas otaýlardyń qarttarmen birge turýdy aýyrtpalyq sanaýy nemese qarttardyń jastardan bólek otyrýy ulttyq tárbıemizdiń álsireýine, onyń sońy balalarymyzdyń meıirimsiz, eseıgende áke-sheshesine qaramaıtyn bezbúırek bolýyna apara jatyr. Tútini bólektiń tárbıesi de bólek. Búgin sen balańnyń kózinshe ata-anańdy qaraýsyz qaldyrsań, «balapan uıadan neni kórse, ushqanda sony iledi», erteń óziń de áke-shesheń sıaqty qaraýsyz qalatynyńa kúmánsiz sene ber. Bul jóninde halyq arasynda mynadaı ańyz bar: Ertede bir jigittiń ákesi ábden qartaıǵan shaǵynda «ákem endi eshteńe isteı almaıdy, beker maǵan masyl bolady, ózi de qınalady. Odan da erterek ólip qalsyn» dep darıaǵa tastap jiberipti. Kúnderdiń birinde ákesin darıaǵa tastaǵan myqty da qartaıypty. Saqalynan sýy aǵyp, málkildep otyrǵan ony azamat bolǵan balasy dál ózi sıaqty sheshim jasap, darıaǵa qaraı alyp júripti. Darıanyń jaǵasyna barǵanda «áke, aıtaryń bar ma?» dep suraǵan balasyna ákesi: «Balam, men osylaı ólýge tıistimin. Sebebi men de jas kúnimde ákemdi sýǵa aǵyzyp jiberip edim, endi, mine, sol qatygezdigim aldymnan shyqty. «Ógizge týǵan kún buzaýǵa da týady». Sen búgin meni sýǵa aǵyzyp óltirseń, erteń seni de balańnyń solaı óltiretinin esińnen shyǵarma» depti. Ákesiniń bul sózin oı eleginen ótkizgen balasy «joq, munym bolmaıdy eken, men búgin ákeme ne istesem, erteń balam maǵan sony isteıdi eken» degen aqylǵa kelip, ákesin ómir boıy baǵyp, óz bosaǵasynan o dúnıege attandyrypty. Obaly ákeniń ákesine istegen qamqorlyǵyn kórip ósken balalary keıin ol qartaıǵanda, alaqandaryna salyp baǵypty-mys. Demek, erteń balamnyń aldynda kemseńdeımin degen adam, búgin óz balasynyń aldynda ata-anany qalaı syılaýdyń úlgisin kórsetsin. Ákeni, áke shyqqan qara shańyraqty qasterlesin. Mine, bul – bizdiń ulttyq tárbıemizdiń irgetasy.
Qara shańyraqtyń qasıeti týraly «siz ne aıtasyz?» dep qazaqtyń dala zańyn, ulttyq dástúrin kóp zerttegen zańger Talǵat Omar aqsaqalǵa suraý qoıǵanymyzda, bylaı dedi: «Bul taqyryp óte mańyzdy. Sebebi bul – bizdiń ulttyq ıdeologıamyzdyń tamyry. Aǵashty kesseń de, tamyry saý bolsa, qaıta kókteıdi. Qazir sol tamyr qıylyp barady. Qara shańyraq – bir otbasynyń quty, áýlettiń ósip-óngen tamyry. Osy tamyrdan aıyrylǵan soń, áke-sheshesin qurmettemeıtin, ultyn, Otanyn oılamaıtyndar kóbeıdi. Qazir azamattyq qoǵam quramyz dep entigip júr. Menińshe, qazaq sol azamattyq qoǵamdy baıaǵyda quryp, ony qara shańyraq uǵymy arqyly búginge jetkizdi. Qazaqtyń ulttyq tárbıesiniń túp tamyry bolǵan qara shańyraq qashanda qasterleýge laıyq. Máselen, men on aǵaıyndymyn. Úıdiń ekinshi balasy edim. Qara shańyraqty men bastym. Sheshem erte qaıtys boldy, al ákemdi 33 jyl baǵyp, óz bosaǵamnan shyǵardym. Qazir ózim de ul men kelinniń qolynda, nemeremniń qyzyǵyna toımaı otyrmyn. Qarttardyń óz qara basyn kúıttep, balalardan bólek, nemereden alys otyrǵanyn da qup sanamaımyn. Ata-ájeniń tárbıesin kórgen nemere salıqaly bolyp erjetpeı me?! Onyń ústine, qara shańyraq qut retinde túrki qaǵanatynan beri jalǵasyp keledi. Bul – aradaǵy qut-yrys, baılyq emes, ol urpaqqa kúsh beretin tylsym energıa. Bylaısha aıtqanda, qara shańyraqta babalar rýhyn bizge jetkizetin tylsym kúsh bar. Jigitke qýat beretin eki kúshtiń biri – kindik qany tamǵan týǵan jerinen alatyn energıasy bolsa, endi biri – osy qara shańyraqtan alatyn qasıet. Buǵan áste nemquraıdy qaraýǵa bolmaıdy.
Sońǵy jyldary Germanıada «Ata-ájeler arendasy» saýdasy qarqyn aldy. Bul saýdany qyzdyrǵandardyń kóbi – jas otaýlar nemese jalǵyzbasty ata-ana. Olar ózderiniń áke-sheshesi joq bolsa da, balalaryn úlkenderge meıirimdi, úlkendermen ońaı til tabysatyn etip tárbıeleý úshin ózgelerdiń ata-ájelerine azyraq aqsha tólep, olardy óz úıine únemi kelip turýǵa, kishkentaı balasymen áńgimelesip, olardy tárbıeleý jumysyna qol ushyn berýge usynys etedi. Buǵan kúni boıy tórt qabyrǵaǵa qamalyp, zerigip otyrǵan ata-ájeler qýana kelisken. Nátıjede, qarttar qulazýdan qutylsa, balalar qarttardyń meıirimine bólenip, olardan kóp tálim-tárbıe alǵan. Bala tárbıeleýdiń, qarttardy qulazýdan qutqarýdyń mundaı tásili erteń jalpy dúnıege taralýy múmkin. Al biz she? Urpaq júregine ulttyń uly qasıetin egetin eń qasterli adamdardy jaýtańdatyp, qarttar úıine jibere bastadyq nemese oty bólek, óz kúnin ózi kórip júr.
Qysqasy, qara shańyraqty qasterleý, ata-anany baǵyp-qaǵý – san ǵasyrdyń synaǵynan ótken asyl dástúrimiz. Árıne, qazirgi naryq zamanynda qyzmet, kásip jaǵdaıymen ata-anadan alysta, qara shańyraqtan shalǵaıda júrý sharasyzdyqtyń isi desek te, qara shańyraq aldyndaǵy jaýapkershilik, ata-ana aldyndaǵy perzenttik borysh kúnkóristiń qamymen ólshenbeıdi.
Qalıakbar ÚSEMHANULY
