Men bul ańyz-áńgimeni budan elý jyl buryn el kezip júretin áldebir emshi shaldan estigem. Estigende de jáıbir jaǵdaıda emes, kóldeneń jabysqan keselden esimdi endi jıa bastaǵan kezimde. Sol sáttegi aýrýmen arpalysqan jaı-kúıim men janymda saqalyn sıpap qoıyp, este joq eski zamannan sóz qozǵap otyrǵan aq shapandy aqsary shal esime tússe, qazirge deıin qaradaı denem titirkenedi. Ras, sondaǵy meniń jaıym da máz emes, shaldyń áńgimesi de tym aýyr edi.
Já, bárin de basynan... Altynshy klasta oqıtyn kezim. Kóktemgi kanıkýlda Altaıdyń bir qoınaýynda qoı baǵyp otyrǵan áke-sheshemniń janyna barǵanmyn. «Oqýdan sharshap kelgen» meni qoı sońyna salyp, qotyr taı mingizgen eshkim joq. Mektep kitaphanasynan kóterip kelgen bir qushaq kitabymdy kúni boıy oqımyn da jatamyn. Kúndiz bes jasar inimnen basqa janymda jan balasy bolmaıdy. Onyń da mende sharýasy az, bir buryshta kúbir-kúbir sóılep asyǵyn oınaıdy da otyrady. Keıde sheshemmen birge qozy baǵyp ketedi. Ákem bolsa tańerteńnen keshke deıin óriste. Al meniki tek úıde jatyp kitap oqý. Úıdiń de úı deıtindeı sıqy joq. Qaraǵaıdan qıyp salǵan jalǵyz bólme. Esik jaqtaǵy buryshta – búıiri jyrtyq temir pesh. Tórde – qabat-qabat etip jınap qoıǵan júk: kórpe-jastyq, matras. Oń jaqtaǵy qabyrǵada – tórt shynyly kishkentaı tereze. Onyń bir kózi ylǵı ashyq turady. Esikti bireý ashyp qalsa boldy terezeden urǵan jel óńmenińnen ótedi. Eń tamashasy sol, meniń mektep kitaphanasynan alyp kelgen kitaptarymnyń birinen biri qyzyq bolyp shyqqan. Qaısysyn bastasam da aıaǵyna jetkenshe asyǵamyn. Qaısysyn oqysam da sıqyrly-syrly tańǵajaıyp álemge tap bolamyn. Iá, qaı jaǵyma qarasam da... qyzyldy-jasyldy, aıshyqty-órnekti, qupıaly-jumbaqty bir keremet dúnıe! Osynaý san tústi, san boıaýly, taǵdyrly-tartysty ómirdiń ishine kirgen saıyn ózimniń jalǵyz bólmeli jaman qarasha úıde jatqanymdy múlde umytyp ketemin. Umytqanym sondaı, birde Kapıtan Granttyń balalarymen birge kók teńizdi kókteı júzip, alys araldarǵa attanyp bara jatamyn; endi birde Tom Soer men Geklberıge joldas bolyp, qaıdaǵy bir qazynany izdep júremin; odan soń júk kemelerin tonap júrgen teńiz qaraqshylaryna ilesemin. Olar bireýlerdi atsa – atýǵa, shapsa – shabýǵa daıyn ekenimdi sezemin. Al osy «dostarym» áldebir sátsiz jaǵdaıǵa ushyraı qalsa, «oı, áttegen-aı!» dep ornymnan atyp turatyn da kezderim bolady.
Sonda ǵana men baıqus jańaǵy kók teńizde de, qazyna aralynda da emes, qoıshynyń qońyr úıinde jatqanymdy bilip, birtúrli kóńilsiz kúıge túsemin. Sosyn shalqamnan jatqan kúıi úıdiń kópten beri áktelmegen kir-kir tóbesine qadala qarap, uzaq-uzaq qıalǵa batamyn. Klastas dostarymdy tańqaldyratyndaı ne isteýge bolady dep oılaımyn. Jasym bolsa da on birge keldi. Biraq osy ýaqytqa deıin bireýdi eleń etkizetindeı eshteme istemegen ekenmin. Sabaqqa únsiz baryp, únsiz qaıtqanymnan basqa bitirip júrgen túgim joq. Al mendeı anaý Tom Soerdi qarashy! Qandaı tapqyr da tabandy bala. Sol mineziniń arqasynda áne, bar maqsatyna jetti, tynbaı izdep júrip tyǵýly jatqan kómbeniń kózin ashty. Sóıtip bir-aq kúnde búkil jurtty tańqaldyryp, shylqyǵan baı bop shyǵa keldi. Al meniń... jyrtyq shulyqtan bashpaıym shyǵyp jatqan túri mynaý. Ne isteımin? Qalaı ba-aı adam bolýǵa bolady? Shirkin-aı, bir ǵajaıyptyń kúshimen áldebir jerde kómýli jatqan dorba-dorba altyn-kúmisti taýyp alsam ǵoı... Altyn-kúmis! Jarq-jarq etken asyl tastar! Ánsheıinde ánshiler «Altyn Altaı» dep án salady. Sol altyny qaıda onyń? Sony qalaı tabýǵa bolady?.. Toqta. Baıaǵyda bizdiń eldiń baılary Qytaıǵa qashqan kezde bar baılyǵyn osy jaqqa tyǵyp ketken deýshi edi. Múmkin solardy izdesem qaıtedi? Oıym san-saqqa ketip dómbekshı beremin. Aqyry bul oıymnan túk shyqpaıtynyna da kózim jetken. Qorjyn-qorjyn altynyn op-ońaı jerge jasyryp ketetin sol baılar aqymaq deısiń be. Joq, basqa, basqadaı qazyna izdeýim kerek.
Óstip mıymdy myń-san oılar shyrmap jatqanda... kenet tarıh-muǵalimniń bir sózi esime túse qalǵan da, qýanǵannan ornymnan ushyp turǵanmyn. Birde ol aýyl shetinde uzynnan uzaq sozylyp jatqan obalar tizbegin bizge kórsetip turyp: «Bular – myńdaǵan jyl burynǵy bizdiń ata-babalarymyzdyń zıraty ǵoı. Sol kezdegi dinı uǵym boıynsha adam bu dúnıede jıǵan-tergeniniń qyzyǵyn O dúnıede de kórsin dep ólgenniń múlkin ózimen birge kómgen. Onyń ishinde, árıne altyn-kúmis, asyl zat ta bolady. Sony bilgen ózge jurttyń ury-qarylary bulardy kóp tonaǵan. Biraq saý qalǵandary da bolýy múmkin» degen. Sondaı obalardyń bir-ekeýi aýyldaǵy bizdiń úıdiń ogorodynda da bar edi. Ákem kartop egetin jer jyrtqan kezde, olardy ylǵı aınalyp ótetin. Nege sony qazbasqa? Qazý kerek! Qazamyn. Dál sol eki obaǵa eshkimniń qoly tımegen shyǵar... Kózime jalt-jult etken altyn buıymdar, nebir asyl tastarmen bezendirilgen ádemi áshekeıler elesteıdi. Sol ǵajaıyp buıymdar qolyma qazir tıetindeı denem bir ysyp, bir sýıdy. Júregim lúp-lúp soǵady... Óstip jatyp qalaı uıyqtap ketkenimdi bilmeımin. Jáne qansha uıyqtaǵanymdy da bilmeımin. Áıteýir, tuıaq serippeı eki-úsh saǵat qatyp qalsam kerek. Oıanǵan sátte dir-dir etip tońyp jatqanymdy sezdim. Esik aıqara ashyq qalypty. Tereze de ashyq. Syrttan soqqan sýyq jel úı ishinde gúlep tur. Mana tómengi buryshta asyqtaryn máshin etip oınap otyrǵan boqmuryn inim kórinbeıdi. Esikti ashyp ketken sol ekeni anyq. Baıqaımyn, murnym bitelip qalǵan sıaqty, pyr-pyr etip ázer dem alamyn. Basym meń-zeń. Shekem shyń-shyń etedi. Ornymnan tura berip etbetimnen quladym. Qısalańdap qaıta turdym. Tizem dir-dir etedi. Táltirektep syrtqa shyqtym. Tań atyp qalǵan eken deımin. Kún qyp-qyzyl bolyp jelke tusymnan shyǵyp keledi. Batys jaqtan. Bunysy nesi, kún shyǵystan shyǵýshy edi ǵoı deımin. Úıdegiler qaıda? Nege búgin bári erte turyp ketken? Bir mezet qusqym kelgen. Biraq loqsyp-loqsydym da qoıdym, aýzyma qara sýdan basqa eshteme kelmegen. Sosyn basym aınalyp biraz turdym da, táı-táı basyp kelip úı buryshynda turǵan aǵash shórkege otyrdym. Kózim botalap sonaý shyǵys beldeýdegi taýlardyń shoǵyr-shoǵyr qyr arqasyna qaraımyn. Joq, taýlar emes, jal-jal bolyp tóńkerilip jatqan kók teńizdiń kókdoly tolqyndary sıaqty. Sol tolqyndardy qaq jaryp, áne, Altaıdyń Aqsóre shyńy aq jelkendi kemedeı áldeqaıda asyǵa júıtkip barady. Kapıtan Granttyń kemesi. Onda eshkimnen, eshnárseden qoryqpaıtyn teńizshi balalar bar. Shirkin-aı, solarmen birge adam aıaǵy baspaǵan alys-alys araldarǵa attanyp ketsem ǵoı... Kútpegen jerde sol jaq tusymnan sekire júgirgen aıaq dybysy estilgendeı boldy. Jalt qarasam... maǵan qaraı arsalańdaı umtylǵan ózimizdiń sabalaq júndi aqtós ıt eken. Es jıǵanymsha ústime mine tústi de, betimdi jalap aldy. «Ket-eı!» dep tumsyqtan bir urdym. Jalt burylǵan eki-úsh qadam jerge búlkektep baryp, shoqıa otyrdy. Kózi maǵan muńaıa qadalǵan. Quddy «bul adam degen maqulyqty súıip alsań da jaqpaısyń» dep turǵandaı. Artynsha jelke jaǵymnan... sur shekpeni sólbireıip, qara bórki myjyraıyp, tory atyna mıqıa mingen ákemdi, onyń sońynan... inimdi qolynan jetelep, kırzi etigi salpyldap kele jatqan sheshemdi kórdim. Nege ekeni belgisiz, olardyń osy túri maǵan sonshama kóńilsiz, sonshama júdeý kórindi. Basyma birinshi ret «meniń ákem nege qoıshy boldy eken?» degen oı kelgen.
– Óı, sen nege syrtta otyrsyń? – dedi ákem atynan túse berip.
Úndemedim.
– Balam-aý,myna otyrysyń ne? Ústińe birdeme ilip shyqpadyń ba? – dedi sheshem janyma jaqyn kelip.
– Úndemedim.
– Aǵa, men qozylarmen oınap keldim, – dep inim moınyma asyla túskende ǵana selt ettim.
Júregim eljirep ketti. İnimdi óte jaqsy kórýshi edim. Tompıǵan betinen súıeıin dep ornymnan tura bergende... shaıqalaqtap baryp tizerleı quladym. Shekemmen jer súzdim.
– Oıbaı, kótek! Mynaý aýyryp qalǵan ba?! – dep, sheshem de ańyraı ústime qulaǵan.
– Óı-óı mynaǵan ne bolǵan-eı! – dep ákemniń shoshyna daýystaǵanyn estımin.
Sheshemniń yp-ystyq qushaǵy... Birdeme degim keledi. Biraq deı almaımyn. Keýdemdi bir nárse ashyta túskendeı. Basym aınalyp... joq, jer tóńkerile bergendeı... Budan keıin... ákemniń meni qushaqtaı kóterip úıge ala jónelgeni, tór basyna jatqyzyp, mańdaıyma sýyq sý basqany, sheshemniń jylap júrip bir-eki túıir dári ishkizgeni – buldyr-buldyr esimde.
...Kúndiz be,tún be... túsim be – bilmeımin... Meniń oqyp jatqan kitabymdy inim qolymnan jula qashyp, syrtqa qaraı zyta jónelgenin kóremin. «Toqta! Tasta kitapty!» dep sońynan qýyp beremin. Ol toqtamaıdy, saq-saq kúlip taýǵa qaraı qashady. Men janushyra qýa túsemin. Qolymda teńiz qaraqshylarynyń kolt pıstoleti. «Toqta! Toqta! atamyn!» deımin aıqaılap. Ol toqtamaıdy, júgirgen boıda jolaı kezikken bıik qaraǵaıdyń basyna órmeleı jóneledi. Joq, qaraǵaı emes, jelkendi kemeniń bıik dińgegi. İnim sonyń basyna shyǵyp alyp, qolyndaǵy kitap betterin jyrtyp-jyrtyp jelge ushyrady. Men kolt pıstoletimen ony atyp jiberemin. Ol shyńǵyra qulaı beredi.
– Áke-e, áke-e! Men ony attym, – deımin býlyǵa qystyǵyp. Ákem mańdaıymnan sıpaıdy. Alaqany sup-sýyq. Ústinde appaq shapan. Saqaly da appaq. Ákemniń saqaly joq edi ǵoı deımin. Sosyn... kóz aldymda kólbeńdegen jańaǵy kóp eles birtindep alystaı tústi de, jalǵyz ǵana adamnyń beınesi qalǵan... Saqaly keýdesine túsken úlke-en aqsary shal. Sup-sýyq alaqanymen mańdaıymnan sıpap qoıady. Odan áride taqyr basy salbyrap ákem otyr. Túsim emes – óńim. Eles emes – kádimgi ákem men áldebir shal.
– Batyr, qalaısyń? – deıdi shal, badyraıǵan alakózin maǵan tik qadap. Denem dir ete qaldy da, kózimdi juma qoıdym. Bul kim? Qaıdan júrgen adam?
– Ash, balam, kózińdi, – deıdi ol ámirli daýyspen.
Ashpadym. Qorqyp jatyrmyn. Bas barmaǵyn batyryp bilezigimnen ustaǵanyn bildim. Qolymdy odan julqı tartyp edim, taskeneshe jabysqan saýsaqtar jibermedi.
– Qoryqpa, qulynym. Bul kisi – emshi atań ǵoı. Tamyryńdy ustasyn da. – (Ákemniń daýysy).
Shal ustaǵan bas barmaqtyń basynan lúp-lúp soqqan qantamyrdyń búlkilin sezemin. Nedáýir ýaqyttan keıin shal:
– Balaǵa jel tıgen. Shaıtan urǵan. Sý ákelińdershi, – degenin estidim.
Tómen jaqtan tyrp-tyrp basqan aıaq tyqyry bilindi.
– Ata, aıtyńyzshy, balaǵa ne bolǵan? Myna dertten aıyǵa ma, joq pa? – (Sheshemniń daýysy).
– Abyrjyma, qaraǵym, erteń-aq qur attaı shabady. Qatty jel tıgen ǵoı. Úıde balany jalǵyz qaldyrýǵa bola ma. Eski-qystaý, ıen jer. Jyn bar, shaıtan bar degendeı...
Betime búrkip jibergen sýyq sýdan selk etip, kózimdi qalaı ashyp alǵanymdy bilmeı qaldym.
Shaldyń erini jybyrlap birdeme oqyp otyr. Oqyp-oqyp alyp betime «sýf» deıdi ystyq demimen. Taǵy oqıdy. Taǵy da – «sýf, sýf». Osyny birneshe qaıtalady da:
– Basyn kóterip otyrǵyz, – dedi ákeme.
Ákem jelkemnen demep keýdemdi tiktep otyrǵyzdy. Shal ornynan turdy. Qolynda qamshy. Kirpideı jıyryla qaldym. Qazir soǵady.
– Ket, báleket, ket!
Arqamnan qamshy sıpap ótti. Aýyrǵan joq.
– Ket, báleket, ket! Oıǵa ket! Qyrǵa! Sýǵa ket! Sýf! Sýf!
Qamshy arqamnan jáne sıpap ótti. Baıqaımyn, boıym shynynda da jeńildep, sergip qalǵandaı.
– Endi jyly búrkenip jat, – dedi shal betime kúlimsireı qarap.
Jattym. Shal jıýly júkke arqasyn súıeı otyrdy. Jerge dastarqan jaıyldy. Artynsha býy burqyrap qýyrdaq, sháı keldi. Kórpeniń bir buryshynan syǵalaı qaraımyn. Maǵan kóldeneń jabysqan kesel-derttiń biri oıǵa, biri qyrǵa ketkenine sengendeı ákem men sheshem endi jaıbaraqat sháı ishýge kirisken.
–Jel tıgennen adam óstip es-túsinen aıyryla ma, – deıdi ákem. – Túni boıy jyn qaqqandaı sandyraqtap shyǵady. Bul ózi basqa bir dertke ushyraǵan joq pa osy?
Shal jymıyp kúldi. Sosyn sháıyn soraptaı otyryp:
– Qaraǵym, jel degen ońaı jaý emes. Baıaǵyda irgeden soqqan jyndy jeldiń kesirinen bir taıpa el múlde quryp ta ketken, – dedi.
Men eleń ettim. «Jyndy jeli» nesi? Bir taıpa eldiń quryp ketkeni qalaı?
– Qyzyq eken, – dedi ákem tańdanyp.
– Qyzyq emes, sumdyq de. Sol sumdyqqa jetkizgen – maqtanshaq qatyndardyń dańǵoılyǵy bolǵan.
Sheshem ımenshiktep tómen qarady. Buny baıqap qalǵan shal:
– Shyraǵym, ol zamandaǵy «qatyn» sóziniń qazirgi áıel zatyna qatysy joq. Sonan keıin... men aýyzǵa alǵan taıpanyń kósemi qolastyndaǵy adamdardyń erkegin de, áıelin de keıde «qatyn» dep sóıleıtin ádeti bolǵan.
–Aqsaqal, siz bir qyzyq áńgimeniń ushyn shyǵaryp otyrsyz. Eger aıyp bolmasa, osy áńgimeni túp-túgel aıtyp berińizshi bizge. Myna bala da tyńdasyn, – dep ákem qopańdaı túsken.
– Bala tyńdaǵanmen qazir bárin túsinbeıdi. Tek sózdiń uzyn-yrǵasy ǵana esinde qalady. Biraq keıin, eseıe kele mundaǵy árbir sóz jadynda qaıta jańǵyryp, qatty oılanatyna meniń kúmánim joq.
– Oıpyrmaı, ishti keptirdińiz-aý, aqsaqal. Aıtyńyzshy. Bárin basynan bastańyzshy.
Shal saqalyn saýmalap biraz oılanyp otyrdy da, tamaǵyn qyrnap, bir-eki ret jótkirinip qoıdy. «Tezirek sóılese eken, aıtsa eken» dep men jatyrmyn.
– El bar jerde eskiden qalǵan sóz bolady. Ondaı sóz atadan balaǵa, baladan nemerege, nemereden shóberege jetip, urpaqtan urpaqqa kóshedi. Meniń aıtqaly ortyrǵanym da – sol eskilikti sózdiń biri ǵoı, – dedi shal. – Al endi tyńdaı berińder...
...Sonaý erte dúnıede, osy Altaıdan aıshylyq alys jerde óris toly maly bar, shańyraq toly jany bar, aǵash ýyqty, kıiz týyrlyqty Alas degen taıpa tirshilik etedi. Oǵan kórshiles kóship-qonyp júretin, naızasy kók, qylyshy kóp Mundar degen taǵy bir taıpa bolady. Osy taıpa eshkimmen qaq-soǵy joq Alas taıpasyn qaıta-qaıta shaýyp, malyn aıdap áketip, janyn baılap áketip, ámse tynyshtyq bermeıdi. Alastyń alaókpe jigitteri birneshe ret óz kósemderiniń aldyna kelip: «Aldıar taqsyr, mundarlar ábden basynyp bitti. Atqa qonaıyq, aldaspandy qynnan sýyraıyq» deıdi. Biraq kósem: «Áli de shydaıyq. Kim ne istese de tóze turaıyq. Birde bolmasa birde táýbaǵa keler, es jıar. Olarmen qazir aıqasamyz dep onsyz da az halqymyzdy qyryp almaıyq», – dep kópke basý aıtyp otyra beredi. Alaıda mundarlar kósem kútkendeı «esterin jımaıdy». Es jımaq túgil kún ótken saıyn esire túsedi. Esirgenderi sondaı, birde bes-alty mundar tapa-taltúste kósem otyrǵan orda aldyna shańdata shaýyp kelip, bulǵarymen oralǵan uzynsha bir zatty esik aýzyna tastaı bere shaba jóneledi.
Kósem bulǵary oraýyn ashyp qaraǵanda, uzynnan qatar salynǵan eki zatty kóredi. Biri – úshkir basyna altyn saqına kıgizgen qara kóseý de, ekinshisi – órimi tarqatylǵan buzaýtis qamshy eken.
– Bul ne? – dep kósem janynda otyrǵan kópti kórgen, kóp jasaǵan taıpa aqsaqalyna qaraıdy.
– Bul – mundar taıpasynyń «burymdyńdy kúń etem, tulymdyńdy qul etem» degeni, – deıdi aqsaqal.
– Bul – mundarlardyń óz kúshine ábden sengeni. Sengeni sol – tapa-taltúste ordańnyń aldyn shań qyldy. Shań qylǵandy qan qylatyn senen bir adam shyqpady. Bul – taıpańnyń namys oty óshkeni. Sen «shydaı tur da tóze berińmen» asyl tekti Alasty osyndaı kúıge túsirdiń, – deıdi aqsaqal kósem kózine tik qarap. Sosyn taǵy sóıleıdi. Sóılegende búı deıdi:
– Jerimiz jánnat edi, mundarlar tozaq qyldy. Bul jer endi bizge qonys bolmaıdy. Altaıdyń arǵy betine ótýimiz kerek. Biraq oǵan bizdi mundarlar ońaı ótkizbeıdi. Olarmen jol boıy aıqasyp-shaıqasatyn júrekte ot, boıda kúsh bar ma bizde? Álde shynymen bári sónip bitken be?
Bastary salbyrap únsiz otyrǵan nókerler kóz astymen kósemge qaraıdy. Kósemniń qar jaýardaı qabaǵy túıile túsedi, túıilgen qabaqpen birge bet-júzi de túnere beredi. Sosyn bir sát ornynan silkine turyp, tý syrtynda ilýli turǵan , kópten beri sabyna qol tımegen almas qylyshty qynabynan sýyryp alady. Jarq etken qylysh júzin kórgende, búkil orda ishi qoparyla tik kóteriledi.
– Alas! Alas! – deıdi qylyshtaryna qol salyp.
– Alas! Alas! – deıdi syrttaǵylar naızalaryn kóterip.
– Alas! Alas! – deıdi óristegi malshy menen jalshy da.
– Estidiń be, kórdiń be mynany! – deıdi aqsaqal kósemge. – İshtegi alashubarǵa, syrttaǵy qarashubarǵa basyńdy shulǵı berýmen asyl tekti qanyńdy keshe mańyraǵan qoı ettiń, búgin qylyshyńnyń bir jarqylymen bárin qaıta arystan qyldyń aqyrǵan. Atyńa min endi!
Kósem atqa minedi, Taıpa túgel qoparyla turady. Bul – qara kúzdiń aıaǵy, qaqaǵan qystyń basy edi. Sóıtip maldy-jandy qalyń kósh shubyra sozylyp, Altaıdyń arǵy betin betke alady.
(Emshi shal sóılep otyr. Úı ishi alakóleńke. Jıýly dastarqan shetinde bilteli sham óleýsireı janady. Sheshem men kishkentaı inim bir buryshta pyr-pyr uıqyǵa basqan. Shaldyń eki jaǵyna jańbastaı qısaıyp, áńgimeni uıyp tyńdap jatqan ákem ekeýimiz ǵana. Shyndyǵynda, men áńgime tyńdap emes, bir qyzyq kıno kórip jatqandaımyn. Joq, qyzyq emes, úreıli, qorqynyshty kıno. Kóz aldymda... qym-qıǵash kórinister... Appaq qarly asýlar... Asý ústi aq tuman. Aq tumanǵa buldyraı sińgen salqar kósh. Qulaǵyma syńsyǵan án keledi alystan... «Aýylym kóship barady taýdan asyp, taýdan asqan bulttarmen aralasyp»... Bir búıirden jalańdaǵan qylyshty, shoshańdaǵan naızany kóremin... Kóshke qıqýlaı shapqan qalyń qol... Azan-qazan aıqaı-shý... ysqyrynǵan jebeler. Sartyldaǵan qalqandar. Shyńǵyrǵan daýystar... shyryldaǵan balalar... Bir kórinisten – bir kórinis... kóz aldymnan kóshe beredi kólbeńdep... Kórgenimniń bári sumdyqtar. Birinen biri ótedi. Endi mine... shyń basynda aýa etpeı býlyqqan adamdar... Quz-qıadan quldyraı qulaǵan jylqylar... Jol boıy ashtan ólip qyrylyp jatqan qoı-eshki. Qulaǵyma taǵy da zarlaı salǵan án estiledi alystan... «Qarataýdyń basynan kósh keledi, kóshken saıyn bir taılaq bos keledi...» Men kórgen kınolardyń birinen de mundaı tóbe quıqańdy shymyrlatar zarly ándi estigen emespin. Men oqyǵan kitaptardan da dál osyndaı jan túrshiger kórinister kezdespegen. Shal áli sóılep otyr...)
– Sonymen, ne kerek, anaý qara kúzdiń aıaǵynda jolǵa shyqqan kósh birde jaýdyń qylyshynan, birde qystyń sýyǵynan, taǵy bir jerde ashtyq pen indetten qatary sıreı-sıreı kelip, kelesi kóktemniń basynda ǵana osy Altaıdyń bergi betine jetedi. Jarym-jartysy ǵana. Erkekkindikti az qalǵan. Bala ataýly kózge sırek túsedi. Bas kóterip, qara kóbeıtip júrgenderdiń kóbi – qatyn-qalash, qyz-qyrqyn. Buny kórgen kósem:
– Biz Táńirdiń qatal synynan óttik. Kózdegen jerge jettik. Ár shańyraqtyń ýyǵy sıredi, biraq qanaty bútin. Besigimiz qısaıdy, biraq ony túzeıtin qolymyz saý. Táńirim endigi jerde qatynnyń kózin besikten, qulaǵyn erkekten aıyrmasyn! Taıpanyń basty urany da osy bolsyn», – deıdi.
Sonda taıpa aqsaqaly basyn ántek kóterip:
– Bul sóz taıpanyń urany ǵana emes, temirdeı berik zańy da bolsyn! – deıdi.
(«Mynaý bir qyzyq uran, qyzyq zań eken» deımin men tańdanyp. Deımin de áńgimeni odan ári tyńdaımyn).
– Jańa jerge taıpa jaqsy ornyǵady. Az-aq jylda óris malǵa, qonys janǵa tolady. Ár shańyraqtan on-onbesten órip shyqqan órimdeı jastar taıpanyń sánine aınalady. Olardyń mingeni quıryq-jaly tógilgen kileń sáıgúlik, kıgenderi sýsyldaǵan jibek pen jyltyldaǵan torqa bolady. Káride qaıǵy, jasta ýaıym bolmaıdy. Jalshy menen malshynyń jegeni aldynda, jemegeni artynda, aýyzdarynan aq maı aǵady.
(«Pa, shirkin», – deıdi qısaıa jatqan ákem tamsanyp. Deıdi de tereń kúrsinedi. Men kórpemdi jelpip-jelpip qoıamyn. Shal sóılep otyr).
– Sol zamanda, sonaý teristikte aǵashtan úı, tastan qorǵan saldyrǵan Orman degen taǵy bir taıpa bolǵan eken, – dep shal áńgimesin endi kilt basqa arnaǵa burǵan-dy. – Kúnderdiń kúni ol taıpanyń alys jerden saýda jasap oralǵan adamdary birden óz kósemderiniń aldyna keledi.
– Aldıar taqsyr, – deıdi olar alqyna sóılep. – Saıan taýlarynyń arǵy jaǵynan, Altaı taýynyń bergi betinen Alas degen bir taıpany kórdik. Kórip qana qoıǵamyz joq, eki-úshi kún saýda jasap, ishki tirlikterimen de jaqsy tanystyq. Mundaı qyzyq taıpa esh jerde joq shyǵar.
– Al nesi qyzyq, aıtyńdar, – deıdi kósem.
– Aldymen tańqalǵanymyz, ol taıpanyń adamdary altyn-kúmis, asyl tas degenge múlde qyzyqpaıdy eken, – deıdi biri.
– Joq, qyzyǵady. Jyltyraqty kórgende qatyndarynyń kózi ottaı janady. Biraq baılaryna qaraıdy da, jym bolady, – deıdi ekinshisi .
– Jáne qyzyǵy, – deıdi úshinshisi, – kósemderi áıel zatyn erekshe ardaqtaıdy eken. Ony mynadan kórdik. Bir jas jigit kósilip otyrǵan kempirdiń aıaǵyn attap ótkeni úshin kósem oǵan qyryq dúre saldyrdy.
– O-o! Keremet eken!
– Bizde de solaı bolsa ǵoı, – dep kósem janyndaǵylar janyǵa túsedi.
– Odan da qyzyǵy mynaý, – deıdi tórtinshisi. – Kósem qatyndardy ardaqtaýmen qatar jazalaı da biledi eken. Qazan qaqpaǵyn ashyp ketken bir kelinshektiń ol kóptiń kózinshe uzyn qara burymyn kestirip jiberdi.
– Qoı-eı! Bunysy nesi?
– Qaqpaqta turǵan ne bar!
– Mynaýyń kósem emes, kázzap qoı, – dep kósem janyndaǵylar endi túńile bastaıdy.
– Toqtańdar! – deıdi osy mezette olardyń taıpa aqsaqaly. – Kósemniń bul isinde astarly úlken gáp bar. Sender sol gápti túsinbeı tursyńdar. Kóshpendi jurtta «Qazannan qaqpaq ketse, ıtten uıat ketedi» degen sóz bar. Bul – aldymen, tártipti meńzeıtin sóz. Tártip te – qazannyń qaqpaǵy sıaqty. Ol ketse, bári ketedi. Uıat ta, ar da, ynsap ta. Kósem sony ısharamen bildirgen. Ekinshiden , olar úshin qazan – yrys-nesibeniń belgisi. Kóptiń yrys-nesibesi ashyq jatsa, oǵan kim qol salmaıdy, kim tumsyǵyn tyqpaıdy. Bul kóshpendiler degeniń bárin ısharamen, ymmen bildiretin jurt qoı.
Dúnıede bizden aqyldy eshkim joq dep biletin Orman taıpasynyń adamdary bir-birine ańtaryla qaraıdy. Qabaqtary túsedi, aýyzdary salpıady. Artynsha álgi saýdagerlerdiń biri:
– Bizdi taǵy bir tańqaldyrǵany – kósemderi qaıta-qaıta qolyn jýyp otyrady eken. Sodan ba, alaqandary aq kúmisteı jarqyraıdy, – deıdi.
– O nesi eken?
– Kirpıazyn qaraı gór.
– Onda turǵan ne mán bar, ánsheıin ádeti de, – dep buny árkim árqalaı topshylaı bastaǵanda, taıpa aqsaqaly kúlip jiberedi de:
– Áı, maýbastarym-aı, kósemniń qoly taza bolsa, ámiriniń júrgeni, aıtqanynyń bolǵany emes pe, – deıdi.
– Bul da eshteńe emes, Alas taıpasynyń eń qyzyǵarlyǵy sol, olardyń erkekteri óte uzaq jasaıdy eken, – deıdi jáne biri. – Mysaly, jańaǵy kósemniń jasy júzde bolsa, taıpa aqsaqaly júz jıyrmaǵa kelipti.
Manadan beri ishteı ottapsyńdar dep otyrǵan taıpa kósemi endi ǵana selt etip:
– Aý, basqadan buryn osyny aıtpaısyńdar ma, túge! Olar sonda ne iship, ne jeıdi eken? – dep kúıip ketkendeı bolady.
(Emshi shal ákeme kúle qarap: «Qaı zamanda qaı kósem uzaq jasaǵysy kemegen deısiń. Olardyń ómiri ekeýimizdikine qaraǵanda jaqsy ǵoı» deıdi. Ákem kúlgen joq. Men de ezý tarta almadym. Shal áńgimesin ári jalǵaǵan).
– Olar kóbinde jylqynyń etin jeıdi, qymyz degen ashqyltym birdeme ishedi, – deıdi álgi saýdager.
– Kóshpendilerdiń bári solaı. Biraq olardyń tym uzaq ómir súrgenderin kórgem joq. Bunyń basqa bir sebebi bar, – dep kósemniń basy qatady. Sosyn oılana kelip:
– Jeriniń sýy qalaı? – deıdi.
– Bizdiki sıaqty... móp-móldir.
– Aýasy she?
– Aıyrmashylyq joq... Súri qardaı syńǵyrlap tur.
– Shóbi?
– Kádimgi bizdiń shóp.
– Ol erkekterdiń qatyndary jas shyǵar?
– Jasy da, kárisi de bar.
Bul sózderdiń biri de kósemdi qýanta almaıdy. Amaly quryǵan ol, aqyry:
– Sender bylaı... Sol erkekterdiń ózimen bul jóninde sóılesip kórdińder me?
– Sóılestik.
– Iá, olar, ne deıdi?
– Olar bylaı deıdi... – dep saýdagerler qıpaqtap qalady. Buny aıtsaq pa, aıtpasaq pa deıtindeı.
– Iá, ne deıdi olar? Tezirek aıtpaısyńdar ma sony?
– Olar bylaı deıdi. «Bizdiń uzaq jasaıtynymyzdyń basty sebebi... mynaý» deıdi, – dep jáne kibirtikteı bergende, ashýǵa býlyqqan kósem qynabynan qylyshyn sýyryp alady.
– Bastaryńdy shaýyp tastaıyn ba osy qazir!
– Oıbaı, taqsyr, aıtaıyq, aıtaıyq, – dep saýdagerler japyryla qulaıdy. Qulap jatyp:
– Olar bizge bir-aq sóz aıtty, – deıdi.
– Sonda ne deıdi?
– «Bizdiń qatyndar az sóıleıdi» deıdi.
Kósem sylq etip otyra ketedi. Janyndaǵy taıpa aqsaqaly tereń dem alyp:
– Al bizdiń qatyndardyń aýzyn bassań arty sóıleıdi. Mundaı jerde erkekte ómir bar ma, – deıdi.
* * *
– Já, Orman taıpasy ózimen ketsin. Endi óz taıpamyzǵa qaıta oralaıyq, – dep shal áńgimesin ári sozǵan. – Rasynda, Alas taıpasynyń qara qazyǵy qatyndar bolady. Taıpa solardyń arqasynda gúldeıdi, búrleıdi, irgesi myqty,keregisi keń úlken qaýymǵa aınalady. Kósem olardyń tóbesinen qus ushyrmaıdy, únemi qoldap, qolpashtap otyrady. Ne sóılese de «bizdiń qatyndar» dep sóıleıdi. Keıde bul sózi erkekterge de qaratylyp ketedi. Buǵan kúletin túk joq, bizdiń bóriktilerdiń ishinde de shashy uzyndary bolady ǵoı...
(Shal eńkeıe sozylyp meniń taqyr basymnan sıpap qoıǵan. Alaqany sap-salqyn eken. Tegi ystyǵym áli qaıtpasa kerek).
– Bóriktiler demekshi, – deıdi sosyn ol. – Bul taıpanyń erkekteri jylyna bir-eki ret alys taýlarǵa attanyp, biraz kún ań aýlap, saıatshylap qaıtatyn ádetteri bar eken. Birde sol ádetterimen sadaqtaryn asynyp, qyran búrkitterin qolǵa otyrǵyzyp, ushqyr tazylaryn alǵa salyp, taý asyp kete barady. Qurym kıizdi qońyr úılerde tek qatyn-qalash, qyz-kelinshekter ǵana qalady. Mine bar bále osy kezden bastalady. Qalaı deısińder ǵoı? Bylaı. Dál osy kúnderi, qas qylǵandaı, taıpanyń eń kári kempiri – kósemniń sheshesi kóz jumady. Qatyndar qatty abyrjıdy. Qabir qazatyn bir erkek joq. Kún bolsa, ystyq. Máıitti tyraıtyp jatqyza berýge bolmaıdy. Amal joq, qatyndar qoldaryna bir-bir kúrek alyp, sonadaı jerdegi kókshil beldiń ústinen kór qazýǵa ózderi kirisip ketedi. Bir kúrek boıy qara topyraq shyǵady. Eki kúrek boılaǵanda sary topyraqqa iligedi. Belden tómen túskende kókshil qumdy kóredi. Qum arasynan jyltyldaǵan birdemelerdi baıqaıdy.
– Áı, mynaý ne? – dep kór túbinde turǵan áıel bir kúrek qumdy syrtqa laqtyryp tastaıdy. Sary topyraq ústine shashylyp túsken qum ishi... jylt-jylt jymyńdaıdy... Jalt-jult jarqyraıdy. Buny kórgen qatyndardyń bir sát tili baılanyp qalady, óz demderine ózderi tunshyǵady.
– Al-tyn, – deıdi áýeli ázer sybyrlap. Sosyn bar daýystarymen:
– Al-l-tyn, – deıdi aıqaılap.
– Alty-yn! Alty-yn! – deıdi taý jańǵyryǵyp.
– Altyn! Altyn! – deıdi orman-toǵaı shýyldap.
Jerde turǵan qatyndar entelep kórge umtylady. Kórde turǵan qatyn doldanyp:
– Jolamańdar! Bastaryńdy shabamyn! – dep kúregin aıbaltadaı ary-beri silteıdi. – Altyn kerek bolsa, ózderiń qazyp alyńdar.
Endi ár qatyn ár jerden topyraqty burqyldata jóneledi. Qyzyq bolǵanda, kóp ótpeı-aq olardyń da kúregine qum aralas altyn ilige bastaıdy. Qazǵan saıyn tabyla beredi. Tapqandaryn... sheship jiberip kóılekterine túıedi... sypyryp tastap, dambaldaryna toltyrady. Jaıshylyqta bireýiniń tobyǵy kórinip qalsa jabyla bet shymshıtyn olar endi túp-túgel jalańash qalǵan jarqyrap. Qyzaratyn qatyn joq, qymsynatyn qyz da joq. Báriniń kózi altynda. Al ólgen kempir boz úıde ıstenip jata beredi.
Kóp uzamaı saıatshylyqtan erkekter de oralady. Oralǵan sátte.. ıen turǵan úılerdi, tútini óshken qazan-oshaqty, ıistenip jatqan kempirdi, kókshil beldiń ústinen kóp qatyndy kóredi. Olarǵa shaýyp jetkende:
– Altyn! Altyn taptyq! – degeninen basqa eshteme estimeıdi. Sonda mán-jaıdy ábden bilgen taıpa aqsaqaly:
– Bitti! Qurydyq! Alas taıpasynyń basyna aqyr zaman keldi! – dep attan qulap túsedi.
* * *
Alas jerinen altyn tabylǵany týraly sóz kósem sheshesiniń topyraǵy sýyp úlgirgenshe alystaǵy Orman taıpasyna, jaqyndaǵy Obyr taıpasyna, jer túbindegi Jebir taıpasyna jeldeı esip jetedi. Bári bir-aq sheshimge keledi: Altyndy alý kerek, Alasty qurtý kerek. Al qalaı qurtýǵa bolady? Bul jaǵynan ár taıpa ózderinshe bas qatyrady. Kún oılaıdy, tún oılaıdy. Kóppen keńesedi, azben aqyldasady.
– Taptym! – deıdi aqyry Orman taıpasynyń kósemi. – Olardy biz jyndysýmen alamyz. Oǵan boılaryn bir úıretip alsaq, ózderi-aq tuzdaı quryp bitedi.
Olar osyny aıtady da, kespek-kespek «qyzylsýyn», jáshik-jáshik «móldirsýyn» Alas jerine qaraı attandyra bastaıdy.
Bul ýaqytta oń jaqtaǵy Obyr taıpasy da qarap jatpaıdy, Alasty qalaı alý jóninde olar da san túrli amal izdeıdi.
– Qarýmen alamyz, – deıdi qatýlanǵan biri.
– Onyń kúni ótken, – deıdi kósem.
– Qorqytyp kóremiz, – deıdi qopańdaǵan biri.
– At ústindegi adam eshkimnen qoryqpaıdy.
– Kósemderiniń kómeıine, nókerleriniń jemsaýyna jem tastap alamyz.
– O tesikteri biteý olardyń.
Endi ne isteımiz dep bulardyń basy salbyraı bastaǵan kezde, esik jaqtan shıyq-shıyq etken bir zándem kúlki estiledi. Tórdegiler túksıe qarasa... tyshqan kózderi jyltyldap, apandaı aýzy yrsıyp, bir qara kempir shoqshıyp otyr eken. qolynda alaqandaı aına. Soǵan qaraıdy da kúledi. Kúledi de sóıleıdi.
– Qudiretińnen aınaldym, keremetińe súısindim. Mynalardy maımyl etip kórsetshi.
Aına beti jarq etip tórge qaraı buryldy. Tórdegiler odan maımyl túrin kóredi.
– Qudiretińnen aınaldym, keremetińe súısindim. Endi bulardy arystan etip kórsetshi.
Aına betine arystandar shyǵa keldi.
– Mine, qarýdyń kókesi, – deıdi kempir sıqyrlana jymıyp. – men bunymen búkil dúnıany tabanyma salamyn.
– Oıbaı, dunıańdy qoı, attan aldymen Alas taıpasyna! – dep kósem kempirge qushaǵyn ala umtylady.
Erteńine el turmaı jatyp alysqa ketedi.
* * *
Jer túbindegi Jebir taıpasy Orman men Obyr sıaqty Alasqa birden umtylmaıdy. Olardyń aıla-tásilinen ne shyǵaryn syrttaı kútip otyra beredi. Sosyn arada jyldar ótkende, «jaqsylyqtar» qulaqqa jetkende, qýlyq-sumdyqtyń nebir túrin biletin, tym ádemi sóıleıtin, óte áriden oılaıtyn, shashy altyndaı sap-sary, beti aqsha qardaı appaq jalǵyz qatyndy alys jolǵa salady.
Ol qatyn apta júrip, aı júrip, kúnderdiń kúni taıpa shetine ilikkende, bir tóbeniń basynda tońqańdap jatqan kóp qatyndy kóredi. Aldarynda tas músin. Saqaldy erkek músini. Qatyndar ony qushady. Qushady da qulaıdy. Qulaıdy da jylaıdy.
– Aý, ne istep jatyrsyńdar? Bularyń kim? – deıdi aqsha qardaı aq qatyn.
Qatyndar jalt qaraıdy da, tym-tyrys tura qalady. Sálden keıin ǵana es jıyp:
– Bul bizdiń Qudaıymyz, – deıdi. – Al sen kimsiń?
– Men qatyndar patshalyǵynanmyn. Senderdi ezdep kelemin. Biz jer betindegi ár qatyndy qudaıdaı kóremiz. Kelińdershi tabandaryńnan súıeıin, – dep aqsha qardaı aq qatyn etbetinen túsedi.
– Oıbaı qoıyńyz, siz emes biz súıeıik sol tabandy, – dep kóp qatyn aq qatynnyń aıaǵyna jyǵylady.
– Budan ári aq qatyn keıin kóp qatynnyń alaqanynda ketedi.
...Arada aı ótedi, jyl ótedi. Aq qatyn úıde otyrsa, tór basyndaǵy tóredeı mańǵazdanady, syrtqa shyqsa, kóp qatynnyń aldynda mamaqazdaı mamyrlaıdy. «Áı» deıtin oǵan erkek joq. «Áı»-di qoıyp «á» dese óz qatyndary «má» deıdi. Óıtkeni olar qudaı bolýdan qalǵan ǵoı. Qudaı bolatyndaı sıaqtary da qalmaǵan. Orman taıpasy «tátti sýsyndaryna» toıyp alyp kúni boıy kıiz úı irgesinde tońqaıady da jatady. Mal baǵýsyz, qatyn qaraısyz qalady. Bala-shaǵa kúndiz-túni baıaǵy Obyr taıpasynan kelgen qara kempirdiń aınasyna qaraıdy da otyrady. Ǵajap aına! Alystaǵyny alaqandaǵandaǵydaı kórsetedi. Al ol ne kórsetpeıdi deseńshi. Buzaýǵa artylǵan buqany, jigitke ózi artylǵan qyzdardy, jalańdaǵan pyshaqty, jap-jalańash qushyqty, jyn qaqqandaı bıdi, qutyrynǵan kúıdi, bárin-bárin kórsetedi shirkiniń. Ony kórgen qyz-jigit tepeń-tepeń etedi. Qol sýmańdap etekke, qyz elpeńdep jetekke ketedi. Al bul kezde aq qatyn ne isteıdi?
Ol endi kóp qatyndy jıyp alyp, aqboz úıde mynadaı sóz bastaıdy:
– Balalaryń álsiz, erkekteriń ársiz, sýyqqa shydamsyz eken, – deıdi.
– Ol neden? – dep kóp qatyn eleń qaǵady.
Aq qatyn esikten basqa tesigi joq, shańyraqtan basqa jaryǵy joq úı ishine suq saýsaǵyn shoshaıtyp:
– Kún túspeıtin, jel kirmeıtin mynadaı úıde bette óń, boıda qýat bola ma. bala-shaǵa, erkekti qoıyp, senderdiń de túrleriń ońyp turǵan joq, – deıdi.
– Sonda ne isteý kerek? – deıdi kóp qatyn.
– İrgeni ashyp, kıizderdi kesip, tus-tustan tesik jasaý kerek. Sonda jelge de, jaryqqa da qaryq bolasyńdar.
– Mine aqyl! – dep kóp qatyn irgelerdi kóterip, kıizderdi tesip-tesip tastaıdy. Biraq, jel soqpaıdy kútkendeı.
– Bu qalaı? – dep kóp qatyn aq qatynǵa mólıe qaraıdy.
– Anaı taıpaǵa ákeler tar joldyń boıy tutasqan qara orman ǵoı. Búkil jeldi ustap turǵan sol-daǵy.
Kóp qatyn kóp oılanbaı-aq ot qoıady ormanǵa. Áp-sátte qyzyl jalyn kókke jalańdap. Aǵashtar kún janady, tún janady kók tútin býdaqtap. Aqyry ıt tumsyǵy ótpeıtin, dońyz aıaǵy jetpeıtin ný ormannyń ornynda jap-jalańash taý qalady sopaıyp.
Sol-aq eken: oıdan-qyrdan, ońnan-soldan samal lekip qoıa beredi. Qatyndar máz bop qol soǵady. Erkekter jelpinip keýde ashady. Biriniń betine ár kiredi, biriniń boıyna ál bitedi. Mudaı raqatty kim kórgen!.. Biraq, amal ne, bul raqat uzaqqa sozylmaıdy, samaldyń arty jelge aınalady. Jeldiń sońy qara daýylǵa ulasady. Ol kúndiz-túni túıedeı bozdap, ıtteı ulyp turady. Bir sát tuna qalady, bir sát ekilene qaıta soǵady. Jylandaı ysyldap irgeden kiredi, aıdahardaı ysqyryp esikten shyǵady. Zári etten ótedi, yzǵary súıekke jetedi. Yńyrsyp jylap bala besikte jatady. Kúrk-kúrk jótelip erkekter esikte otyrady. Kózderi alaq-julaq etip kóp qatyp aq qatyndy izdeıdi. Ol izim-ǵaıym joǵalǵan. Ol joǵalysymen taǵy bir sumdyq bastalady. Kókten tústi me, jerden shyqty ma, álde jelmen birge jeti me, taıpa ishinen belgisiz bir indet shyǵady. Bul aldymen jan-janýar, maldan bilinedi. Qotanda qoılar bastaryn bir jaǵyna qısaıtyp, aınalyp-aınalyp qulap túsedi. Úıirde aıǵyrlar qýyp júrip óz jatyryna shabady. Túıeler jańa týǵan botasyn tizemen taptap tastaıdy. Úıdegi ıtter ıesin qabady. Bunyń sońy adamdarǵa jetedi. Erkekter besiktegi qyzyna umtylady, qatyndar qarshadaı uldy ústerine jyǵady. Balalar áke-sheshesimen emes, qoldaryndaǵy aınamen sóılesedi. Olardyń ne dep otyrǵanyn eshkim túsinbeıdi. Tilderi basqa bolady.
Osynyń bárin kórip-bilgen taıpa aqsaqaly:
– Bular endi tiri ólik. Taıpanyń kúni batty, – deıdi kúńirenip. Bul onyń sońǵy sózi bolady.
– Mine, shyraqtarym, kezinde dáýirlep turǵan bir taıpanyń taǵdyry osylaısha bitedi, – dep shal áńgimesin aıaqtaǵan.
Ákem kúrsindi. Men jyladym.
***
Keıin kóp jyl ótkende maǵan taǵy da jel tıip aýyryp qalǵam. Sonda janymda otyrǵan ákeme:
– Baıaǵy emshi shal esińde me? – dedim. – Anaý álgi... men aýyryp jatqanda Alas degen taıpa týraly kóp áńgime aıtqan shal she?
Ákem betime uzaq qaraǵan. Qarap otyryp, kemseń-kemseń jylaǵan.
– Aıanyshty taǵdyr, ıá, áke? – dedim.
Ákem kóziniń jasyn súrte berip:
– Balam, emdelseńshi, – degen.
Meniń de kózimnen jas shyqqan. Alasty oılap... Al ákem kimdi oılap qamyqty eken?
6alash usynady
