(Basy – Altaıdaǵy Shińgil ózeni boıyndaǵy Araltóbe aýylynyń zıratyna jerlenip, denesi – Tıbette qalǵan Bóke batyr Jyrǵalańuly týraly)
Syńsyǵan qara ormanmen kómkerýli qatpar-qatpar qalyń taýlar shyǵystan batysqa, batystan shyǵysqa qaraı údire jyljyp, ushy-qıyrsyz qashyqtyqqa shyrqaı jóńkilip ketip jatyr. Qyrqalaryna qısap, kókjıegine kóz jeter emes, ıý-qıý. Ústirtine shyǵa kelseń birinen biri alasa da, bıik te emes, birkelki qyrtys-qyrtys, qat-qabat. Tek sonaý alystan men mundalaı munartyp aq basty Altaı, aıbyndy Aj Boǵda, ataqty Gımalaı shyńdary qol bulǵaıdy.
Bul jerdiń aty Erenqabyrǵa. Ara alys bolsa da atamzamannan bizge tanys ataý, tarıh tańbalarymen talaı shıyrlanǵan, shımaılanǵan óńir. Úrimji deıtin úlken sháharǵa júz shaqyrymǵa da jetpeıtin «áý» dem keńistikte tursa da, ózge jurttyń qala tóńiregindegi eldi mekeninde tiri tyshqan sırek ushyrasatyn bolsa, munda qońyr ańdarmen qosa aıý, qaban sıaqty jyrtqyshtar qoısha órip, qandy aýyz jendet qasqyrǵa da «qoı,tek» joq, qıa basqan maldy tarpa bas salyp qylǵı salady eken. Osynaý tańǵajaıyp tabıǵatty tamashalaýǵa tóńirektiń tórt buryshynan saıahatshylar japa-tarmaǵaı quıylyp jatady, olarǵa arnalyp tigilgen áppaq shaǵaladaı qazaq úıleriniń sany «Abylaıǵa as bergendegiden» beter, atshaptyrym alqaptarda alaý-jalaý ıintiresedi.
Alaıda mynaý kóriniske qarap bul degenińiz jaratylystyq qalpynan eshýaqytta tanbaı qaımaǵy buzylmaǵan arda óńir, tý meken, butasyna boztorǵaı jumyrtqalap, bulbul saıraýmen kele jatqan jeruıyq eken, turǵyndary jorǵalaǵan qurt-qumyrsqaǵa da zábiri joq qoıdan qońyr, jylqydan tory momyn halyq eken-aý dep te oılamańyz.
Óıtkeni munda deni Abaq kereıler-qarýsyzdanǵan halyq turady. Usaq ulttardyń qashan da kúni qaran, «ózińnen zor shyqsa eki kóziń sonda shyǵady», meken-jerine basa-kókteı kirip, tyrp etkizbeı basyp alýmen tynbaı «Bular ejelgi irge jaýymyz kekshil ǵundardyń qaldyǵy, qolyna qarý tıse alty atasynyń óshin alýǵa bas kóterip atqa qonyp attan salady» dep eldik rýhy Er Jánibek /1/ babasynyń aq týynan bastap, aıýannan qorǵanatyn aıbary bolǵan shyńq etpe shıti myltyǵyna deıin túgel sypyryp alsa /2/ bular tý tabıǵattyń qylshyǵyn syndyra alar ma. Barlyq jaraq muzdaı qarýlanǵan úlken ulttyń qolynda, olar qorǵanýǵa da qaýqarly, qorlaýǵa da ázir tursa aıý aýlaıtyn ne sorym!
Taý taǵylarynan qoryqpaı «tunyp turǵan» tý tabıǵatty tamashalaıyn degen áýestikke jetelenip taǵy da biraz shaqyrym júrseńiz qyzyqty (shyn máninde jasyrynyp qalǵan sumdyqty) sonda kóresiz, attap basqan saıyn tat basqan jezder syldyr qaǵyp, jyra-jylǵada shashylyp qalǵan bas súıekter men ýyq, kerege synyqtary júrgizbeı aıaǵyńyzǵa oralǵanda sýhanyńyz ushyp, janyńyz túrshiger edi.
Erenqabyrǵa!..Aıǵyz-aıǵyz tyrtyǵyn búginde qalyń shóp pen tastandy «jyltyr dorba» jasyrǵan Erenqabyrǵanyń bıik jotasyna shyqqanda ebil- debil oılar oralyp, eńseńdi zildeı basady eken. Osynaý ulanbaıtaq saqarada at oınatqan ǵun, saq, túrki saltatty sarbaz babalaryńdy aıtpaǵanda Qara taýdan qaıyryla kóship, Syrdarıadan syrǵı aýyp, oıratty oırandaǵannan coń ana jurt Altaı, Qalbaǵa betalyp, Kókpektide Kógedaıdy /3/ han kótergennen keıin Abaq kereıler keń kósilip Shyǵys Túrkstannyń osy tusyna deıin endegen. Birde aldyn, birde artyn kórsetip er basyna kún týyp synaptaı syrǵyǵan aýdarma da tóńkerme, oıpyl-toıpyl sum zamanda «jaýdan qashsań qutylasyń, juttan kóshseń qutylasyń»-dep qutty qonysyn tastap jan saýǵalap basy aýǵan jaqqa mańyǵanda da kereıdiń talaı kósh-kerýeni qara nardyń baýyryn arqan kesip osy Erenqabyrǵany ańyrata ótkel etip basyp ótken. Jaýdy aqylap emes, atysyp, aıqasyp, asyp ketken. Aqbozy aýyzdyǵymen alysqan Ospan batyr, Zýqa batyrdyń murageri Sultanshárip, aýylbasy er Adýbaı, Elisqan, Zaıyp, Qalıbek hakim, Álip úkirdaı...Sonaý Túrkıany betke alyp solar júrip ótken qyl kópir qıyn joldar talaı jyl ańyz bolyp qulaqqa jetse, endi mine myń estigennen bir kórgen artyq, kóz aldyńda saırap jatyr, sarnap jatyr.
Bizdiń qazaqtar tarıhtyń aıtýly kezeńderin sanmen emes, el esinde qalǵan eleýli ýaqıǵamen belgileıdi: «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» /4/ «Qyzylaıaq shapqanda» /5/, «Asylbektiń basyn alǵanda» /6/, «Jalama aıdaǵanda» /7/, «El Altaı asqan» /8/ «Kenjebek aıdaǵan» /9/ «Esirkýge tartqanda»,/10/, «Aımaq ornaǵan jyly» /11/, «Altaıǵa partızandar attanǵan jyly» /12/ t.s.s. Jyl sanaýdyń sondaı kezeńderiniń biri «Bóke aýǵan jyl»-tarıhymyzǵa taıǵa basqan tańbadaı aıshyqalǵan. Bireý bilse, bireý bilmeıdi, Bóke kim? Aty joǵaryda atalǵan sabazdardan asqan erligi bolmasa da onyń óziniń jáne áýletiniń ómirbaıany kúrdeli de aıanyshty, ári qyzyqty, jalpy qaımana qazaq, ásirese Altaıdyń teriskeı betindegi aǵaıyndar odan habardar bolsa eken degen úmitpen osy taqyrypqa arnaıy nysana tigip otyrmyz.
«...Qobda asýy Aqqolda Súkirbaıdyń eli eken,
Sherýshi turǵan mekeni shóbi shúıgin jer eken.
Jaýǵa bolyp kirimtal,
Sanasy bar erlerdiń ishi tolǵan sher eken.
Aıtylǵan osy biraz jer kereıdiń japa shekkeni,
Qaıran eldi qańǵyrtyp, qorlyǵy jaýdyń ótkeni,
Sol qorlyqqa shydamaı Bókeniń aýyp ketkeni»-deıdi aqylgóı aqyn Aqyt qajy «Bóke batyr jyrynda». /13/ Bul óleńnen Bóke Qobda betinen qorlyq kórip ketken eken dep jańsaq túsinbeńiz, oǵan baılanysty odaǵaı oqıǵa arǵy bette bolǵan. Biraq Bókeniń týǵan topyraǵy Mońǵolıa jeri, derekterde «Qobda betinde týylǵan» dep jazylady. Yrymdaıtyn ádet boıynsha esimin de mońǵolsha {bóh-palýan, berik} qoıǵan syńaıly. Al ákesiniń aty Jyrǵalań, bizdiń Bulǵynnyń Jargaltsynda týylǵan bolýy múmkin. Óıtkeni molqy, jántekeı rýlarynyń birneshe aýyly 1800 jyldardyń basynan arada jalǵyz ǵana kezeńi bar Bulǵyn, Shińgilde- osy mańda qonys tepkendigi týraly málimetter anyq. Qazirde qul molqy urpaqtary osy tóńirekte shoǵyrlanǵan jáne bulardyń jetinshi atasy, Quldyń shópshegi áıgili bı Sámektiń daýdaǵy tóreligine baılanysty «Taıkeshken» jer ataýy paıda bolǵan.
Ol tusta arǵy, bergi bettegi qazaq pen mońǵol bári de Manj Chın dınastınasynyń qol astynda bolǵany, qazirgideı shekara bolmaǵany bul oraıda árdaıym este tutylýǵa tıis. Qobda betine qazaqtyń 1750 jyldardan qonystanýy deıtinimiz osyǵan sáıkes keledi. {Altaıdan aýa kóship Úndistan, Pákstandy kóktep ótip, Túrkıada uzaq jyl ǵumyr keship, Qazaqstanǵa baryp dúnıeden ótken Halıfa Altaı da Bulǵyndaǵy Jargaltda dúnıege kelgen eken}.
Molqynyń kishi rýy Quldan taraıtyn Bókeniń uly ákesi Qaldaıdyń esimine kelsek ol adam Qazaqstan ıa Reseı men Qytaıdyń shekarasynda týylǵandyǵyn megzeıdi. Óıtkeni sol jaqtyń jergilikti halqy zastavany hanz ataýymen «qaldaı» deıdi \Juńǵaldaı, Shıǵaldaı degen esimder sodan paıda bolǵan\ jáne ol kezde Qytaı men Mońǵol arasynda shekaralyq zastava ornamaǵan, eki jaqtyń halqy maldyń jaıymen erkin aralas-quralas júrgen.
Bóke jaıyna búıregimiz burylýynyń basty sebebi onyń denesi Tıbette qalyp, basy Altaıda jerlengen dara ereksheligimen qosa urpaqtary bizdiń qara mekenimizge kelip tıanaqtaǵandyǵymen, bul áýlet Mońǵolıa qazaqtary tarıhynyń birneshe kezeńinen málimet beretindigimen qundy. Olaı bolsa shanaǵymyzǵa shaqtap naqty derekterge júginelik:
– Bóke bala kúninde zerek, zerdeli bolyp, mońǵol tilin jaqsy bilgen. Er azamat bolǵan shaǵynda Qobdadan kóship, Altaıdyń kún betine asyp, ózi shyqqan molqy rýynyń qalyń ortasyna kelip mekendegen-dep jazdy kórnekti tarıhshy Asqar Tatanaı, saıasatker Qadys Jánábil uly, Hasen Oraltaı, Záken Qaısalar /14/ -Úrimjide saýdany úılestirý úshin tórt ulttan tórt shańıa taǵaıyndaǵanda qazaqtan bılerdiń usynysymen mońǵolsha, uıǵyrsha jaqsy biletin pysyq jigit Bókeni shyǵarady. Bóke Shonjyda eki jyl shańıa bolǵanda qytaı tilin de úırenip, tilmashsyz isteıdi, ádil basqaryp, bedeli órleıdi. Bıleýshilerdiń aramzalyǵy, salyǵy halyqty turalatty. El jan-jaqqa aýyp, Tarbaǵataıdan naıman Sirgebaı eli Bókege kelip qosyldy. Altaı, Tarbaǵataı bıleýshileri «Bókedegi eldi ózimizge ber» dep Úrimji ákimshiligine shaǵym túsiredi. Olar Bókeni shaqyrtyp, «Qazaqtardy jer-jerine qaıtar»-dep buıyrady. Al Bóke: «Men qaıtara almaımyn, halyq ózi biledi»-deıdi. Bóke qamaýǵa alynady. Sonda jatyp eline astyrtyn tildesip, meni óltirse de sender kóshpeńder deıdi. Eldi kóshirýge barǵandarmen qaqtyǵys bolyp, ásker óledi. Dúrbeleńdi toqtatý úshin tórt aı qamap, Bókeni bosatqanda ol «Beıjińge baram» dep oqshaý ketip, qarýly qol jıady da 1887 jyly aýa kóshedi. {Záken Qaısa t.b-lardyń paıymdaýynsha bul oqıǵa 1882 jyly molqynyń 30 túıesin Sary ýań qaraqshylary tonap, onyń esesine 100 jylqysyn barymtalap alýdan týyndaǵan jáne Tıbetke jetkenshe 20 jyl ótken} /15/. Bóke Lobnordy aınalyp Shaqylyq, Sharsheńge barady. Eldi qaıtarýǵa 500 sherik barǵanda, taý shatqalynan tosyp turyp, qyryp salady. Bókeni uqstaýdy patshalyq Tıbet ákimshiligine ámir etken. Bul kezde Bókeniń eli kóldiń sýymen qorshalǵan «Aral qumǵa» bekingen edi, Bóke áskerlerdi jyly qabaqpen qarsy alyp: «Maqul, qaıta kósheıik, biraq mynaý qysta júrýge jaramaıtyn malymyz aryq, jazda kósheıik» dep aldaıdy. «Onda qarýlaryńdy tapsyryńdar»-deıdi qýǵynshylar. Jaman-jutyq qarýlaryn berip máz etedi de, ózderin túgel qonaqqa shaqyryp, aralǵa kire bergende oq boratady, qashqany quıǵa batyp qyrylǵandyqtan Tıbettiń sol óńiri «Esek batqan» atanady.Tıbet olarǵa meken beredi Biraq az ýaqyt ótkende Bóke aýyrýdan qaza tabady. Ony ustaýǵa taǵy da qalyń ásker qaptap kelip, qolǵa tiri túsirmegenine ókinse de batyrsyp onyń óligin kórden sýyryp alyp, basyn kesip qanjyǵaǵa baılap, balasy Rabaıdy tutqyndap, elin aıdap, qyrǵynnan qalǵanyn 1901 jyly Barkól, Shonjyǵa jetkizedi. Bókeniń basyn Úrimjiniń kisi kóp júretin kóshesine birneshe aı ilip qoıyp qorlap, «bizge baǵynbasań osyny kóresiń!» degen dońaıbat tanytady da balasy Rabaıdy abaqtydan shyǵarady. Rabaı áke basyn Shińgilge jetkizip, uly atasy Qaldaıdyń zıratyna jerleıdi. Oqıǵanyń uzyn-yrǵasy osy.
Az ulttyń aryn tabanǵa taptaǵan baskeserlerdiń ózge ult ókilderine mekeninde otyrsa tynyshtyq bermeı, ketip qalsa qaıtaryp alyp qan qaqsatatyn sumpaıylyǵy bar. Qobda betine aýyp kelgenderdiń ózine «HİH ǵasyrda úsh dúrkin shapqynshylyq jasap» /16/ jazalaý otrádyn keltirgeniniń bireýi-Altaıdyń kún betine qaıtpadyń dep 1883 jyly Sagaan gegeen, Jurtbaı zalyń toby júz sherikpen Mońǵolıadaǵy Daıan kóli mańyna kelip Kóbesh batyr uly Asylbektiń basyn alyp ketip, kereıdiń bir bóligin bergi betke alyp ótken Kóbeshten /17/ óshin alǵandyǵy. Mońǵol eline berilip ketkeni úshin 1920 jyly Qanjyǵaly uly Qylań gúńniń basyn alyp Sarsúmbeniń Dóńbazar kópirine ilip el bastaǵan aǵasy Jylqyshy bıde /18/ ketken kegin qaıtarǵan. Qyzyl qyndylardy Ór Altaıǵa qıa bastyrmaǵany úshin 1928 jyly batyr qajy Zýqa Sábıt ulynyń /19/ basyn alyp Oıbazarǵa ilse, 1929 jyly el bastap Mońǵolǵa ótkeli júrsiń dep on bes jasar balasy Qasıhannyń kózinshe Kóbeshtiń nemeresi Jantaılaqty Bulǵyn, Shińgil arasynda at ústinen atyp túsirip, basyn qanjyǵalap ketken. Obyr saıasatty on jyl oırandaǵany úshin Islam uly Ospan batyrdy 1951 jyly 04.28-de sharshy toptyń aldynda oqqa baılaǵan. Abaq kereıdi oıanýǵa úndegen,
– Tileýi jaýdyń qurymady,
Júzden sanap shúı alyp,
Kegen kekshil jyrǵady.
Bókeniń ketpeı artynan,
Kereıdi beınet shyrmady - dep jyrlaǵan rýhanı kósemi Aqyt Úlimji ulyn 1940 jyly jetpis eki jasynda abaqtyda azaptap óltirgen. Ońaty, oraıy kelse Tokıoǵa da keter edi bul kereı, túpki tegi bir Túrkıaǵa betalmaǵanda qaıda barady? «Tóbesiz jer, tóresiz el bolmaıdy». Jońǵar shapqynshylyǵynan keıin sál es jısa da 1847 jyly aqyrǵy hany, Abylaı nemeresi Kenesarydan aıyrylǵan soń Qazaq eli eldikten qaldy. Bul qasyretti kórnekti jazýshy M.Maǵaýın: «Kenesary hannyń janary óshken saǵattan bastap qazaq eliniń tarıhynda buryn-sońdy bolmaǵan sumdyq-erkindikten aıyrylǵan, ezgige túsken otarlyq zaman bastaldy. Arada 140 jyl ótkende ǵana jaryq sáýle kórindi» /20/-degen. Iá, sol ǵasyr jarym ýaqytta sheteldegi qazaqtar da joqtaýsyz qalǵan. Qazaq dalasyn Reseıdiń bekinis, shekaralyq shep, stansalary torlap, odan qalǵany egindigine aınala bastady. Otarshyldyqqa qarsy 1783 jyldan bastalyp 1930 jyldarǵa deıin ulasqan Syrym, Qarataı, Arynǵazy, Eset, Isataı men Mahambet, Janqoja bastaǵan kóterilister, qazan tóńkerisi, qazaq derbestigi úshin arpalys, náýbet, ashtyq, kámpeske ylańdary, álemdik soǵys jáne eki uly derjevanyń 1864 jyly kishi halyqtar huqyn tárk etip, memlekettik shekarasyn astyrtyn ymyramen belgilegendigi bul jaqtaǵy qazaqtardyń baıyrǵy ultyna qosylýyna múmkindik bermedi. Buryn Mońǵolıa men Qazaqstan arasynda barys-kelis jasap turǵan jerdi baýyryna basyp alyp, jetpisteı shaqyrym joldy ǵoı ol jaýyp tastady. Qazaqtyń bul óńiri 1921 jyly Reseıge, 1936 jyly Qazaqstanǵa, 1953 jyly qaıtadan Reseıge ótkendigi kórshilik haqyǵa qıanat edi.
Al Shyǵys Túrkstanda turaqtap turyp-aq qalaıyn dep edi, mundaǵy ultshyl saıasat, qytymyr da obyr bıleýshilerdiń zulymdyq áreketteri, qoǵamdaǵy turaqsyzdyq mazasyn alyp, qysym túsirdi. Patshalyqqa aýyr salyq tólegenimen Kógedaı tóreniń tusyndaǵy 39 jylda Abaq kereı mamyrajaı tirlik qurǵanymen ol ólgen 1824 jyldan bastap Arqalyq batyrdy jaýǵa ustap bergen, Aqtaı bıdi ózine teńgermegen, «qyzylaıaqtyń» aldyna qısaıa jyǵylǵan oralymsyz ulyq Ajynyń kezinen ádiletsizdik jaılady. Onyń ústine 1839 jyldan bastalǵan qytaı-aǵylshyn soǵysy, dıqandar kóterilisi, «qyzylaıaq»dúrbeleńi, Iaqubbek ereýili, Reseıdiń İleni jaýlaýy, 1911 jylǵy tóńkeris, fashıs Shen shısaı ústemdigi, Shyǵys Túrkstan úshingi shaıqas qatarly shym-shytyryq aýyr ýaqıǵalar torǵaıdaı tozdyrdy. Sonymen qosa kereı, naıman arasyndaǵy «Kógedaıdyń kóz quny» atalǵan daýynyń ózi on neshe jylǵa sozylyp, bereke bek ketken edi. Jasaqtary joq kezin paıdalanǵan dushpandary jylqysyn urlaǵanda olardy qýǵan tóre soıylǵa jyǵylyp kóz jumǵan. Qazaqtyń zań- jorasy boıynsha qarasha erdiń quny 1000 qoı, tóre, qojanyń quny odan jeti ese artyq jáne toǵyz-toǵyz, qosymsha qun joralǵylary bar. Ol jaı ǵana tóre ǵana emes, arǵy túbi Shyńǵys, Joshy urpaǵy, Ábilpeıiz hannyń balasy! Bul daý, tartys, barymtalary on neshe jylǵa sozylǵanda osy sóz mátelge aınalypty.
Aıtpaqshy, shejireshi Qadys Jánábil ulynyń paıymdaýynsha Bókeniń qasyna barǵan qazaqtardyń sany kóbeıgendikten ony olardyń bıleýshi \táıji\-sine taǵaıyndaǵan jáne Bóke batyr qamaqta jatqanda kóshpeńder, ólispeı berispeńder dep hat jazyp joldaǵan sálemin eline jetkizgen de balasy Rabaı /21/ eken. Hat jetkende Erenqabyrǵada otyrǵan el Shonjyǵa úrke kóshedi. Demejan bastap barǵan sherikterge oq shyǵaryp, Alǵydaı qajy men Shómshekbaı degen adam oqqa ushyp, sherikten toǵyz ólip, ózgesi qashyp qutylady. Qarsylasýshylardyń jýan ortasynda árıne, Rabaı da bar. Kelesi bir úzik syr osy Rabaı Bóke uly jaıynda. Buryn Altaı aımaǵynyń ýálıi turǵan shejireshi Qadys aqsaqal:
«Aýǵyn taqsyretin tartqan el Shınjıanǵa kelgennen keıin bet-betine bytyrady. Bir bólimderi otyq-otyǵy boıynsha Erenqabyrǵaǵa, Boǵdaǵa mekendenip qaldy. Bir bólim el ejelgi mekeni Altaıǵa qaıta kóship kelip mekendendi. Bókeniń uly Rabaı bastaǵan bir bólim el bir mezet Shińgildi mekendenip turdy da, 1932 jyldary 700-ge tarta tútindi bastap Mońǵolıaǵa aýyp ketti» /22/ -deıdi. Mońǵolıanyń Qobda ólkesi shekaralyq ásker tarıhynda «1932 jyly qazaq, ýrıanhaı, zahchın 1807 tútin, 6915 adam óz jerimizge oraldy» /23/- deýi osyǵan sáıkesedi.
Rabaıdy bala kezimizde kózben kórýdiń oraıy keldi. Buǵytynyń Qobda ózenge quıatyn Qatý ózeniniń boıy erteden ýrıanhaılar men qazaqtyń shybaraıǵyr rýly jáne basqa kereılerge qonys bolǵan shuraıly óńir. Buǵyty, Tekeli, Saıhandevseg, Saıyr taýlarynan, Norty, Tógróg kólderinen bastaý alǵan taý ózeniniń joǵary saǵasynda Qaraǵaıty, Taldy, Arshaty, Ashýdasty, Muqyr delinetin yqtyn saılary bar. Qarasý, Syntasty órlegende ózen arqan boıy bıiktikten sekirip túsetindikten bul óńir Kúrkireme atanǵan. Taýeshki, qar qabylany mekendegen záýlim shoqylardyń basyna bult ilingende ózen aıdahardaı qyryq burala shıyrshyq ata týlap, tuıedeı qorym tastardy gúrsildete atqylap ashý shaqyra býyrqanady. 1950 jyldardyń bas sheni. Bizdiń úı Kúrkiremede jaılap otyrǵan. Bıe baılaǵan kórshiles Botahan aýylyna, Qatý basyndaǵy Kóksaıda Qobda, Bulǵyn, Delúúnge jetkizetin tóte jol bar, sonymen asty-aý deımin, tús aýǵan mezette beıtanys qonaq kelip tústi.
Astynda mingeni kóne kúmis er-toqymdy toqpaq jal qarager at. Ústinde qara kúpi, eski qara eltiri qaýqar tymaq. Attan túsken soń qanjyǵasynan buryn biz kórmegen abajadaı qońyr portfeldi sheship alyp, qymyz úıge bettedi. Jolsoqty boldy ma, janyn jegen ýaıymy kóp pe eken, jasy nedáýir egdelegen suńǵaq boıly qartań adamnyń onsyz da qarasur óńi jabyǵyńqy, jadaý, qalyń qabaǵy qatyńqy. Aman-sálemnen soń dastarqan jaıylyp, jón surasqan soń-aq álgindegideı úrkektep údireıgendi qoıyp shal-shaýqandar oǵan janasa túsip, kópten izdegen joǵyn endi tapqandaı ańyra aýzyna qarap qalǵan. Qonaqtyń túsi qandaı salqyn bolsa sóıleýi de sondaı sarań, biraq uzaq bir hıkaıaǵa ketken syńaı baıqalady. Keńes tyńdaý nemizdi alǵan, quran bolýy kerek, kitaptar toly qońyr sómkeni tańyrqaı telmeńdegen bizderge bir-bir qurt ustatty da: «Baryp, qonaqtyń atyn baıqańdar, aıǵyr talap tastamasyn! »-dep úlkender syrtqa qýdy. Tory jáne jıren qasqa eki aıǵyr bar jylqyda, ekeýi de qazymyr, kekilderine ajyrǵy taǵyp qoısa da ásirese bóten aıǵyr, at kórinse talap, shaınap tastaıdy, arqasynyń alaqandaı terisin aıamaı julyp alady.
Sol qudaıy qonaq Bóke batyrdyń balasy Rabaı ekenin keıin bildik. Bulǵynnan Buǵy, Aqshıge kelip mekendep júrip dúnıeden ótipti. «Adamnyń basy-Allanyń doby»-degen ras sóz, ákesiniń denesi sonaý Tıbette, basy Altaıdyń kún betinde, urpaqtary teriskeı betinde qaldy. Allanyń jazýynda ǵana ma, almaǵaıyp dúnıeniń tolqynynda da neler taǵdyr óksýmen ótkenine az halyqtyń qolynan keler shara qaısy?!
Rabaıdyń Aıyphan, Janymhan, Qoja deıtin balalary bolǵan. İs mashına soqqan sheber usta Aıyphannyń bir balasy Saǵan Qazaqstanǵa qonys aýdarǵan. Jáne balasy Bitirhan Ólgııde turyp dúnıeden ótti. Bitirhan uly Bolat asaýdyń qulaǵynda oınaıtyn, asaý ózendi tilip ótip, tepse temir úzetin «qarakóktiń tuqymy». Qoja aımaǵymyzdyń alǵashqy kınomehanıgi bolyp eńbek qyzyl tý ordenin omyraýǵa erterekte taqqan. Janymhan 1960 jyldarda anasy qolynda, altaıy qarager jylqy ustap bıe baılap, Baıangolda jaılaıtyn, Bóke batyrdyń shańyraǵy sol bolýy kerek, Janymhan balalary Tegishhan, onyń balasy Serikbaı, Ásemdoldalar qazir Seleńgi aımaǵynda turady. Aqyn Aqyt:
«...Áı, zar zaman, zar zaman, zarlatyp ótken tar zaman,
Oıy tolyq kisi joq óz aqylyn parlaǵan,
Jigit deseń Bókeni aıt, aldy-artyn baıqap sharlaǵan» /24/ .-dep zarlaǵan, kúshi zorǵa qulshylyq etýmen kúıki tirlik keship ıtshilemeı qaısarlanyp, qarmanyp maǵynaly ómir súrýge, erler eńsesi túspeı el múddesi jolynda qulshyna kúres jasaýdan taıynbaýǵa, taısalmaýǵa shaqyrǵan. Iá, kishkene halyqqa úlken júrek, tereń bilim, qajymas qaırat, bekem birlik kerek!..
QORYTYNDY: Mońǵolıanyń qazaqtary birneshe ǵasyrdy araǵa salyp qazirgi mekenge qaıta oralǵan ýaqytyn dálme-dál belgileý tarıhı kúrdeli zertteýdi kútken zárý másele. Ózge tarıhshylardy aıtpaǵanda bul taqyrypqa alǵash 1950 jyldardan túren tartqan eki tarıhshynyń biri A.Saraı marqumnyń ózi ol merzimdi 1860 jyldarmen shekteýge bolmaıtyndyǵyn 2000 jyldar basynda aıtqan. Osy jazbanyń ıesi qazaqtyń Altaı teriskeıine, ıaǵnı qazirgi mekenge 1750 jyldardan kele bastaǵandyǵy týraly boljam jasaǵan edi. \ «Mońǵolıadaǵy qazaq halqy. ÝB., 2007. 62-75-b.\ Bul boljamdy tarıhshy M. Qurmethannyń «Shuǵyla» jurnalynyń 2010 jylǵy 1-sanynda basylǵan «Mońǵolıadaǵy qazaqtar tarıhynyń keıbir máseleleri» maqalasy kepildendire tústi.
Bóke batyr hıkaıasy osynaý tarıhtyń móltek bir ǵana mysaly, ajyramas bóligi bolyp tabylady.
Shynaı RAHMETULY. Mońǵolıanyń "Eńbek sińirgen mádenıet qaıratkeri", aqyn-jazýshy, aýdarmashy.
Erenqabyrǵa-Ólgıı 2010.İH.
Silteme, shemder:
- Er Jánibek – Abylaı hannyń azatker sardary, Abaq kereıdiń aq týly kósemi, shesheni, urany. Qazaq qıssalary. 2-t. Úrimji. 1984 j. 3-23-b.
- Qarýsyzdaný – Shınjıanda myltyq tárgileý naýqany birneshe ret júrilgen, el buzylǵan. Qazaqtyń qysqasha tarıhy. Úrimji. 1987. 585-b.
- Kógedaı – Abaq kereı bıleýshisi. Qazaqtyń qysqasha tarıhy. Úrimji. 1987. 545.
- «Aqtaban-shubyryndy, Alqakól-sulama» – qalmaqpen 200 jyldyq soǵys. Maǵaýın M. Qazaq tarıhynyń álippesi. AA. 1995. 94-101.
- «Qyzylaıaq» – 1867-1868 j.aıaǵyna qyzyl baılaǵan tonaýshylarmen aıqas. Kóbesh, Báteken, Kórimbaı batyrlar qatysqan. Shyńjan qoǵamdyq ǵylymy. 2000.№3. Kóben A. «Qyzylaıaq dúrbeleńi. 28-29-b.
- Asylbek – el qurbany. Zardyqan Q.Mońǵolıadaǵy qazaqtar. AA.2001.77
- Jalama-Reseıdiń qalmaq tyńshysy, 1911-1914 j. Mońǵolıada ylań salǵan jendet. Búleten Monglskogo teletaıfnogo agentstva. 1922g.
- El Altaı asqan – 1931j. Saraı A.Tóńkeristen keıingi Baıan-ólgıı. Erd. 1991.
- Kenjebek – 1934j. CHK-nyń ókili. Shynaı R. Mońǵolıadaǵy qazaq halqy. 2007.
- Esirký – Saıası náýbet. Suraǵan R. Qujyrty qurbandary. Ýb. 2004,
- Júkeı Sh.HH ǵasyrdaǵy Mońǵolıa qazaqtary. 2008. Aımaq-1940j. ornaǵan Mońǵolıanyń Baıan-ólgıı aımaǵy. Aımaq murahaty
- Altaıǵa partızandar 1943 j.attanǵan; Qujyrty eli úrikken. {10-silteme}
- «Bóke batyr» jyry – Barkól aýdany qısa-dastandary. Úrimji. 1992. 134-b
- Bóke-AsqarT.{ǵalym}Tarıhı derek, keleli keńes. Úrimji. 1968 j. 168-174-b.
- Qadys J. {SHÝAR memleket ardageri} t.b. Abaq kereı. Kúıtiń. 1994. 72-73-b.
- Hasen O. {Túrkıa, Germanıada, «Azattyq» radıosynda bolǵan saıasatker jýrnalıs}. Elim-aılap ótken ómir. AA. 2005.19-b.
- Záken Q. {SHÝAR halyq keńesinde mekeme bastyǵy} t.b. Shınjıan halqynyń qonys aýdarý tarıhy. Beıjiń. 1999. 134-b. Bóke-Záken Q. t.b. ol da sonda.
- Minis Á, Saraı A. Baıan-Ólgıı aımaǵynyń qysqasha tarıhy. Ólgıı. 1960.17-b
- Kóbesh /1802-1888/ - Maǵaýıa S. t.b. Kóbesh batyr. Ólgıı. 1997.
- Jylqyshy Aqtaıuly – Sherýshi bıi, palýan, sybyzǵy sazgeri. Qylań onyń nemere inisi, Qobda beti qazaqtaryn bastap táýelsiz Mońǵolıa qaramaǵyna ótken. Zardyhan Q. Mońǵolıadaǵy qazaqtar. AA. 2001.
- Zýqa – Batyrhan Q.Zýqa batyr. AA. 2000. Qol bastaǵan qos batyr. Ólgıı. 2000
- Otarshyldyq – Maǵaýın M. Qazaq tarıhynyń álippesi. AA. 1995. 132-b.
- Rabaı Bókeuly – Qadys J. t.b. Abaq kereı. Kúıtiń. 1994. 74-b.
- Rabaı bastap Mońǵolıaǵa aýǵan 700 tútin – ol da sonda, 75-b.
- Ch.Altangerel. Hovd házgaaryn hıl hamgaalaltyn tovch túúh. ÝB. 2003. 38-rt
- Ú.Aqyt. Shyǵarmalar 1-t. Úrimji.1994.361-b,
- Ǵahylıa.Ólgıı.1994.145-b.
6alash usynady
