Qazybek batyr Sámenbetulynyń beıiti tabyldy...

Esimi hatta qalǵan Qazybek batyr SÁMENBETULY

Babalar mekeni – Uly Dala tósinde qasıetti jerdi qorǵap, eliniń amandyǵy men irgesiniń bútindigin saqtaý jolynda tolarsaqtan qan keshken erlerdiń taǵdyrǵa toly izderi saırap jatyr. Aýmaly-tókpeli zamandaǵy oqıǵalardyń keıbiri tarıhı jazba derekterde, jyr-dastandarda, sherli shejirelerde kórinis tapqanymen, sol oqıǵalarǵa baılanysty batyrlyǵymen, danalyǵymen, sheshendik sheberligimen t.t. jurt kózine túsken babalarymyz jaıly derek az. Sondyqtan da olardyń sińirgen eńbegi men bedelin ǵylymı túrde dáleldeı almaı jatatyndyǵymyz ras.

«Mádenı mura» memlekettik baǵdarlamasy aıasynda jaryq kórgen «Qazaq handyǵy men Sın patshalyǵynyń saýda qatynastary týraly qytaı muraǵat qujattary» (aýdarǵan: Baqyt Ejenhanuly) atty 2 tomdyq jınaqta qazaq-sın qarym-qatynasy jaıly syr shertedi. Atalǵan eńbekte jońǵar handyǵy joıylar tustaǵy qazaq bıligindegileriniń ustanymdary, orta júz rýlarynyń atajurttaryna qaraı qaıta qonystana bastaýy, Sın ımperıasymen arada jandanǵan «Jylqyǵa-jibek» saýda-dıplomatıalyq baılanysy jaıly tyń derekter bere otyryp, oqıǵalarǵa qatysy bar tarıhı tulǵalardyń esimderinen habardar etedi. Olardyń kópshiliginiń esimi basqa da tarıhı derekter boıynsha tanymal Abylaı, Ábilmámbet, Ábilpeıiz, Hanbaba sultandar jáne Qabanbaı batyr, onyń uly Edige, inisi Tómetaı, Qojabergen batyr, Shaqabaı batyr, Er Jánibek batyr, Kókjal Baraq batyrlarmen birge atalyq tegine áli de tereńirek taldaýdy qajet etetin Muryn eliniń aǵaıyndy Aralbaı-SHulyq, Qojabergen batyrymen úzeńgiles, senimdi serigi bolǵan Qazybek batyr, onyń uly Bekmyrza jáne Atalaı, Túlimbaı sıaqty kóptegen tulǵalar da bar. Derekkózde aty atalǵan Qazybek batyrdyń tulǵasy jazba derekter men atalyq shejirege súıene otyryp izdestirilgen edi. Shejire deregi boıynsha Qazybek Sámenbetuly orta júz on eki ata Abaq Kereı rýynyń Jántekeı atasynan taraıtyndyǵy anyqtaldy.

"Qazybek Sámenbetuly 1705 jyly Ortalyq Qazaqstan óńiri Sarysý ózeniniń boıynda dúnıege kelip, 1785 jyly Shyǵys Qazaqstandaǵy Qalba jotasynyń etegi Kókpekti ózeni boıynda ómirden ozǵan. Ataqty Er Jánibek batyrmen birge jaýǵa qarsy turǵan Kereı qolynyń bir qanatyn basqarǵan qolbasy. Orta júzden shyqqan on saýsaǵynan óner tamǵan usta, ataqty zerger. Abylaı sultan handyq taqqa otyrǵan tusynda altynmen aptap, kúmispen kúptep mór-júzik soǵyp syıǵa tartqan...".(«Taýasar bı» Talasbek Kerimbaıuly, QHR SHUAR Jazýshylar odaǵynyń, Fólklor qoǵamynyń, Til komıtetiniń múshesi. QHR, 2013 j.).

Atalǵan 2 tomdyq jınaqta Abylaı sultan ıeligindegi orta júz rýlarynyń birshama bóligi 1756-1767 jyldar aralyǵynda Sın shekara qyzmetin atqarýshylardyń qoqan-loqysyna qaramastan Tarbaǵataı taýynyń teriskeıi men kúngeıinde, Zaısan kóliniń mańyndaǵy jaıylymdyq jerlerdi ýaqytsha bolsa da mekendep júrgendigi jaıly derekter kóptep kezigedi.

1771 jyly Óskemen bekinisinen Ertis ózeniniń arǵy betindegi Shar-Gýrban ózenine jáne atalǵan ózenniń joǵarǵy jaǵyndaǵy Bulanaı nemese Ulyny atalatyn jotaǵa, odan ary Bóken, Shegelek ózenderiniń joǵary jaǵyndaǵy shatqaldar men taǵy basqa jaıttarǵa qupıa tyńshylyq júrgizýge jiberilgen kazak atamany Voloshın basshylyǵyndaǵy toptyń kúndelik derekterinde «...shildeniń 9-kúni Qarasý ózeninde túnep shyǵyp, tańǵy altylar shamasynda tegisti kelgen taý betkeıimen júrisimdi jalǵastyrdym, ol aradan uzaǵannan soń, qolymnyń sol jaǵyndaǵy jerleri jazyqty bolyp keletin bir qyrdy asyp saı arqyly Shar-Gýrban ózeni aǵyp jatqan alqapqa shyǵyp, sol arqyly Qyzyljar atalatyn tastaqty jerge bardym. Ol jerde kereı bolysynyń starshyny Qojabergen batyrǵa qarasty ulystary kóship júr eken. Olardan ótken soń bes verstaı jer júrip, atalǵan ózenniń boıyna tynyǵýǵa toqtadym jáne sol arada júrgen eki starshyn Aralbaı batyr men Qazybek batyrdy ózime shaqyrdym, olarǵa ózimniń arnaıy jiberilgendigimdi jáne barar baǵytymdy aıta otyryp, sóz arasynda búlikshil-qalmaqtar (bul arada Edilden qashqan qalmaqtar jaıly aıtyp otyr. S.S.), qytaı men qazaqtardyń ken oryndaryn izdestirýi jaıly aqparattaryna barlaý jasadym» delingen. («Pýtevye dnevnıkı ı zapıskı rossııskıh chınovnıkov ı ıssledovateleı o Kazahskoı stepı 18-seredıny 19 veka», Astana – 2012 j., 13-bet.).

Bul derekten 1771 jyldyń shildesinde Qalba jotasynyń soltústik-batys silemi Qyzyljar taýy bókterimen Shar-Gýrban ózeni boıynda Kereıdiń Qojabergen batyrymen qatar Qazybek, Aralbaı syndy starshyndar ózderine qarasty tútinderimen jaz jaılap jatqandyǵyn ańǵarýǵa bolady.

Osy tusta «Tóresiz el, tóbesiz bel bolmaıdy» degen ustanymmen, XVIII ǵasyrdyń ekinshi jartysynyń sońyn qaraı, Er Jánibektyń buıryǵymen Taýasar bı Qazybekuly bastaǵan on jeti bedeldi adam, Túrkistandaǵy Ábilpeıiz ordasyna bir balasyn óz elderindegi tórelik tizginin ustatý maqsatyndaǵy ótinimimen barady. Ábilpeıizdiń kishi áıeli, qyrǵyz hany Ormanbettiń qyzy Tumar hanymdy úsh uly Kógedaı, Sámen, Jabaǵymen birge eki qul, bir kúńimen qosa atqosshy tóleńgitterin jáne qoja-moldalarymen barlyǵy on jeti úıdi kóshirip ákelip, on eki jasar Kógedaıdy Kókpekti ózeni boıynda Kereı eline tóre saılaıdy».(«Taýasar bı» Talasbek Kerimbaıuly, QHR SHUAR Jazýshylar odaǵynyń, Fólklor qoǵamynyń, Til komıtetiniń múshesi. QHR, 2013 j.).

Kókpekti jerinde Kógedaıuly Ajy tóreniń esimimen atalatyn eldi-mekenniń ornalasýy sol dáýirdiń jańǵyryǵyndaı, al Kereı eliniń negizgi quramy 1790 jyldar shamasynda «Qalbany jaılap, Ertisti kúzep, Tarbaǵataıdy qystap» júrgen jyly oryndarynan jylystap:

«Kindik kesip kir jýǵan,

Altaı meniń mekenim

Keýdemnen janym shyqpasa,

Ejelgi jerge jetermin! » (Er Jánibek), baba qonystary ór Altaıdaǵy mekenderine qaraı «soǵyssyz kósh joryǵyna» kerýen basyn burǵandyǵy tarıhtan málim.

Eldik isterge etene aralasqan erdiń esimin ulyqtaý urpaq paryzy ekeni shyndyq. Joǵarydaǵy derekterdiń barlyǵyn júıelep sabaqtastyra kele urpaqtary batyr babalarynyń basy jatqan jerdi izdestirgen bolatyn. Jer-sý ataýlarynyń erterektegi ataýlarymen qatar keıbir tanymal tulǵalardyń beıitteri ornalasqan jerlerdiń naqtyly kórsetilýimen qundylyǵy joǵary bolyp tabylatyn XIX ǵasyrdyń bas kezinde syzylǵan «Omby áskerı okrýginiń iri masshtabtaǵy áskerı-topografıalyq kartasy» kómegimen Shyǵys Qazaqstan oblysy Kókpekti aýdany Kókjaıyq aýyldyq okrýgi jerindegi Júzaǵash beketi jurty tusynan aǵyp ótetin burynǵy Kókpekti ózeniniń sol jaq qabaǵynda atalǵan kartada kórsetilgen Tóleńgit qystaýy janyndaǵy qyrdyń ústinen batyr Qazybek Sámenbetulynyń da (1705-1785) beıiti kórsetilýi arqyly súıegi jatqan jer tabylyp otyr.