Ulanǵaıyr qazaq dalasyna kóz júgirtseńiz asqar taý, aıdyn kól, baýraıy bitik qaraǵaı men qaıyńnyń kórkemdiginen keıin janaryńa ottaı basylatyn bir bitim – baıaban dala tósindegi jádigerlik oryndar. Ultymyz qonystanǵan óńirden baıqalǵan mádenı muralardyń biri 5 myń jyldyqqa bastasa, endi biri mys quraldar dáýirine jalǵasyp jatady. Oǵan dálel: Qaba aýdanyndaǵy Shıde qaryn kóne tas quraldar jurty, Nylqy aýdanynan baıqalǵan Nurasaı baıyrǵy mys keni, Morıdaǵy kóne jurt, Tarbaǵataıdaǵy Myqtyń úıleri men Qumyldaǵy Janbulaq jurty. Sonyń ishinde arheologtar İle ózeni boıynan anyqtaǵan 1357 oryndaǵy mádenı muralar osy óńirdiń tarıhyn arysy 5000 jyldyqqa, berisi XX ǵasyrdyń basyna kelip toqtaıdy. Munyń ishinde 63 oryn kóne jurt pen qala qorǵanynyń orny dep turaqtandyrylsa, 20 jerden kóne qurylys, 1177 orynnan baıyrǵy qabyr, 45 orynnan jartas sýreti men úńgir jazýlary baıqaldy. 2009 jylǵy búkil memlekettik 3-kezekti mádenı murany anyqtaǵanǵa deıin İle oblysyna tóte qarasty 8 aýdan, 2 qaladan memleket dárejeli qorǵalatyn 8 oryn, ólke dárejeli qorǵalatyn 35 mádenı mura oryny, oblys dárejeli 12 oryn, aýdan-qala dárejeli qorǵalatyn 667 oryn turaqtandyryldy, ári qorǵaýǵa alyndy.
Mine sonyń ishinde memleket dárejeli tarıhı, mádenı qala-aýdan ataǵyn alǵan, úlken Qushtaıdaı memleket dárejeli tarıhı aýyly bar Aýdan – Tekes. Maqalamyzdyń da aıtpaqshy oıy osy aýdannyń mádenı muralary.
Tıanshan taýynyń orta bóligine ornalasqan kúlteli meken, talystaı tartylǵan Úısin taýynyń baýraıyndaǵy segiz tańbaly shahar, Qarajon, Qapsalańdaı tamasha tabıǵaty bar tekti meken – Tekes jádigerlik oryndarǵa baı. Arheologtardyń aıaǵy munda alǵash ret XX ǵasyrdyń ortasynda tıgen. 1962 jyldan bastap Tekes óńirindegi baıyrǵy qabyrlar men kóne jurttarǵa arheologıalyq qazba jumystaryn bastaǵan. Tekes aýdanynan baıqalǵan Tórtkil, Sýasý, Kóksý kóne qala qorǵandary men baıyrǵy jurttary, Kúldiqora, Jaqansaı, Aqtas jartas sýretteri men 70-ke tarta syntas, 6 buǵytas jańa eradan burynǵy neshe myń jyldyqqa jalǵasa, Kóksý boıyndaǵy Bozadyr baıyrǵy jol soraby Úısinderdiń ońtústik Shyńjańdy jalǵaǵan «Sahara Jibek jolynan» derek beredi. Qytaı kólemindegi arheologtar mádenı muralardy syntas, baıyrǵy qabyrlar, kóne jurt, jartas sýreti, órteń, kóne qurylystar, buǵytas, qazba buıymdar, kóne kitaptar, saqtalǵan muralar, qulpytas dep kóp túrge aıyryp júr. Biz sol boıynsha Tekestiń tarıhyna úńilip kóreıik:
- Tekestegi baıyrǵy qabyrlar
Baıyrǵy qabyrdy qazaq tóbe, oba, beıit, Myqtyń úıi, qorym, Úısin qabyrlary t.b. ataýmen ataǵan, İle óńirinde sońǵy ataý keń taralǵan. Japan dalaǵa tirligindegi turar jaıyn, qaıtys bolǵandaǵy beıitin qaldyrǵan qazaqty quraǵan rý-taıpalar, ulystar men bektikter bul zattyń búgin tarıhı mádenı mura bolyp qalaryn oılamaǵan bolsa kerek. Tekestegi baıyrǵy qabyrlar Qaratoǵaı aýylynyń Qapshaǵaı, Eshkilik; Shıliózek aýylynyń Aqtas, Qańǵaı, Molaly qaıqy, Attyń taýy, Asha syndy óńirlerinde edi. Úısin taý baýraıyndaǵy Eshkilik baıyrǵy qabyrlary Tekes aýdanynda tuńǵysh ret arheologtar jaǵynan qazba jumysy júrgizilgen jádigerlik oryn edi. Mundaǵy 30 baıyrǵy qabyr 1978 jyly ashylyp, odan kóptegen múrdeler men tas, qola, mys, temir buıymdar qazylyp alynǵan. 2-retki kólemdi arheologıalyq qazba jumys 2003 jylǵy 150 baıyrǵy qabyrǵa bolǵan tekserý, shuǵyl qutqarý negizinde bolǵan arheologıalyq qazba jumysy Shyńjań uıǵyr avtonomıaly raıondyq arheologıalyq zertteý orny men Tekes aýdandyq mádenı mura mekemesiniń birlesýinde Lýı İngýo, Chyn Huńhaı, Joý Shaýmın qatarly kásibı mamandardyń bastaýynda boldy. Buǵan Tekes ózeniniń Toǵyztaraýǵa ótetin jerinen 3 sý qoımanyń túsýi sebep boldy. Mine osy jumysqa aýdandyq mádenı mura mekemesiniń qyzmetkeri Baqbergen Qyzyrhanuly da qatynasyp, qazba qyzmetiniń basy-qasynda bolǵan.
Úlken jaǵynan eshkilik baıyrǵy qabyrlary dep atalatyn bul qorymdardyń qazylǵan bólegi Tekes ózeniniń Toǵyztaraý aýdanymen shekaralasatyn shyǵys aǵarynyń eki jaǵalaýyndaǵy baıyrǵy qabyrlar óńiri edi. Topyraqtan oıylǵan nemese tóbesine tas jınalǵan baıyrǵy jádigerlik orynnyń eń úlkeniniń dıametri 42 metr, bıiktigi 3 metr 80 santımetr, eń kishkenesiniń dıametri 7,5 metr, bıiktigi 50 santımetr, basym kóbi Qaratoǵaı aýylynyń shyǵys ońtústigine ornalasqan. Mundaǵy qabyrlardan kóringen erekshelikter: birinshiden, barlyq qabyrdan bir adamnyń múrdesi ǵana bar; ekinshiden, adamnyń basyn negizinen batys ońtústikke qaratqan; úshinshiden, adamnyń múrdesiniń qasyna er adam bolsa qanjar, pyshaq, farfor ydys qosyp kómse, áıel adamdardyń qabyryna mys aına, aǵash ne múıiz taraq qosa kómgen. Sondaı-aq basym qabyr ishinen attyń nemese qoıdyń tasattyqqa soıǵan súıegi baıqalǵan, tabylǵan qum kúbi, temir ydystardyń sopaǵy, dóńgelegi, moıny uzyny, bir qulaqshalyǵy, qos tutqalyǵy bar. Keıbiriniń tóbesine taýdyń tórtburysh jalpaq tasy úıilse, keıiniń mańaıyna ózenniń malta tasy aınala tizilgen.
Tekestegi baıyrǵy qabyrlardyń túrine kelsek: basym kóbi qabyrdy tik qazyp, sosyn syrtyn ózen arnasynyń malta tasymen qorshaǵan, al ortasyn topyraqpen toltyrǵan dóńgelek pishindi topyraq qabyrlar. Bul túrdegige Qańǵaı qabyrlary, Qaratoǵaı eshkilik qabyrlary jatady. Al ekinshi qabyrlar taýdyń tórtburysh, uzynshaq tastarymen jınalǵan baıyrǵy qabyrlar. Mundaı qabyrlardyń mańaıynda sózsiz tasattyq oryndary birge bolǵan, bul túrdegi qabyrlar jazyq jerlerde bolmastan, qaıta taýdyń bıiginde, saıdyń orta bóliginde jolyǵady, sondaı-aq, qabyr mańaıynan tasattyq oryn, jylqy men qoıdyń súıegi kóp baıqalǵandyqtan arheologtar muny Saqtar dáýiriniń alǵashqy mezgiline aparady. Demek, bul mezgil qola dáýirine týra kelgendikten mundaı baıyrǵy qabyrlardan mys, qola buıymdarda baıqalǵan. Tekes aýdany Shıliózek aýylyna tán attyń taýynyń basyndaǵy 18 qabyr osy dáýirge tán. Úshinshi túrdegi baıyrǵy qabyrlar sopaqsha kelip ortasy topyraqpen úıiledi, mańaıy taspen qorshalady. Bul túrdegi baıyrǵy qabyrlar túrine Qujyrty aýyly Eshkilik baıyrǵy qabyrlary jatady. Tórtinshisi, tórtburysh tas qabyrlar. Bul túrdegi qabyrdy ǵalymdar jańa eradan burynǵy 4 myń nemese 1 myń jyldyqqa jatqyzyp júr, osyndaı qabyr Tekes malshylarynyń qysqy otary Bozadyrdyń Shybyrly degen jerindegi Kóksý ózeniniń soltústik jaǵalaýyna ornalasqan. Keıbiri tik tórtburysh bolsa, keıi uzynshaq, eń úlkeniniń eni men uzyny 15 metr. Mundaı qabyrlar İle óńirinde ilýde bir kezdesedi. Onyń uqsas túrleri Buratala Adynshol baıyrǵy tórtburysh qabyrlary men Altaı qalasy Shemirshektegi Myqtyń úıleri.
- Tekestegi syntastar
Tekestegi syntastardyń sany mol, mazmuny árqıly, jasalýy erekshe. Qazirge deıin aýdan kóleminen 70-ke tarta syntas baıqalyp, onyń 56-sy aýdandyq murajaı aýlasynan oryn alsa, qalǵany aýyl-qalashyqta, jekelerdiń qolynda saqtaýly eken. Bul syntastar negizinen Qaradala, Qushtaı, Sarǵoby, Qaratoǵaı, Kókterek, Qaraǵandy, Qapsalań, Sholaqterek, Aqjazyq syndy jerlerden tabylǵan. Qazaqtyń tórt maýsymda qasqaıyp turǵan, qas ónerdiń belgisi bolǵan adam músindi tastar derlik ornynan aýystyrylǵan. Aýdan kóleminde qazir óz ornynan qozǵalmaǵan syntas joq. Joǵalýdyń, urlanýdyń, búlinýdiń aldyn alý úshin aýdandyq mádenı mura mekemesiniń qyzmetkerleri murajaı aýlasyna jıyp saqtap otyr. «Eshten kesh jaqsy» deıdi halqymyz, aman qalǵanyna qýanyp, mádenıet qyzmetkerleriniń taý asyp, tas basyp, japa mashaqatpen jınap, tergenine alǵys aıtpaı tura almaısyń.
Avtonomıaly raıondyq murajaı mekemesiniń profesory, arheolog Ýań Bo myrza «Sahara syntastary» atty eńbeginde, Shyńjańdaǵy syntastardy 4 túrge bólgen edi. Al Tekestegi syntastar sońǵy 3 dáýirge tán dep kesip aıtýymyzǵa bolady, Iaǵnı jańa eradan burynǵy 700 jyldan jańa eranyń VI ǵasyryna deıingi ýaqyt. Bul dáýirge 1991 jyly Sarǵobydan tabylǵan bıiktigi 82 santımetr, eni 37 santımetr, qalyńdyǵy 23 santımetr syntas; Sholaqterek aýylynan tabylǵan bıiktigi 40 santımetr, eni 28 santımetr Aqjazyq syntasy, Qaradala aýyly Qumtóbe qystaǵyndaǵy Ma famılıaly dúngen aqsaqaldyń qorasyndaǵy bıiktigi 70 santımetrlik, eni 35 santımetrlik syntas jatady. Munyń bári alasa maıda tasqa qyrý arqyly jasalǵan. Jáne bir erekshelik tek adam betin ǵana túsirgen.
Ekinshi dáýir. Jańa eranyń VI ǵasyrynan IX ǵasyr aralyǵy. Mine bul Qytaıdyń tań dáýirine týra kelse, orta Azıanyń túrikter dáýirine dál túsedi. Jer talasy men el bıligi, memleket terıtorıasyn keńeıtýdi ǵana oılaǵan túrikter tek attyń tuıaǵy jetip, naızanyń tirelgen jerine deıin des bermeı ulan-baıtaq jerdi ıemdenedi. Ata-babanyń erligi men eldigin ǵana jyrlaǵan halyq aty ańyzǵa aınalǵan adamdardyń báriniń basyna syntas ornatty, balbal turǵyzdy. Bul dáýirde syntas jasaýdyń dástúri uzaryp, ádisi molaıyp, ádemiligi artqan edi. Batyr tulǵaly, oń qolyna tostaǵan ne kese kóterip, sol qolymen qanjar ne qylyshty ustaǵan susty beıneler Túrki qaǵanatyna tán syntastar bolmaq. Máselen: Tekes aýdany Qaratoǵaı aýylynan baıqalǵan Taldybulaq syntasy, qazir İle oblystyq murajaıda turǵan bıiktigi 1,12 metr, eni 50 santımetrlik Qushtaı syntasy, kishi Qushtaıdan tabylǵan 5 syntas, jylqy fırmasy mańynan tabylǵan bıiktigi 80 santımetr, eni 40 santımetr, bas jaǵy búlingen syntas áne sol Túrki qaǵanatyna tán jádigerler bolyp eseptelinedi.
3-dáýir bolsa jańa eranyń IX ǵasyrynan XI ǵasyryna deıingi aralyq, bul dáýir Túrki qaǵanatynyń sońǵy jylnamasyna Kereı, Naıman, Qońyrat, Qypshaq, Qańly, Qaraqytaı dáýirine týra kelse kerek. Bul dáýirdegi syntastar sıdam, kórkem bolǵan. Músinshilik ónerdiń damyp, kórkeıgen kezine týra keledi. Sholaqterek aýyly Shıpahana aýlasynan tabylǵan syntasty, Kókterek aýyly Shubartal syntasy osy dáýirge tán, mundaı syntastyń jasalýy kórkem, adamnyń bes múshesi tolyq, jaıy kelse, qasy, qulaǵy tipti syrǵasyna deıin oıyp túsirgen. Basyndaǵy tájisi, áıel adam bolsa uzyn shashyn da qaǵys qaldyrmaı tamashalap oıǵan. Keıbiri qapsyrma ton kıse, keıbiri jaǵaly shapan kıgeni men mundalaıdy.
- Tekes aýdanyndaǵy buǵytastar
Buǵytastyń basqa tastan ereksheligi – onda buǵynyń beınesi bolǵandyǵynda. Álemde buǵytasty 3 túrge bóledi. 1-túrdegisi buǵynyń beınesi túsirilgenderi. Ony ǵylymı ataýda «Ókildik buǵytas» dep ataıdy. 2-túrdegisi joǵary jaǵynda bir dóńgelek, ortasynda úsh qıǵash syzyq, tómen jaǵynda qanjardyń belgisi bar. Muny «Ókildikke jatpaıtyn buǵytas» dep ataıdy. 3-túri «Eýropa-Azıa buǵytasy». Tekes aýdanynan qazirge deıin 6 buǵytas tabylǵan. Munyń úsheýi qazir aýdandyq murajaı aýlasynda tur, qalǵany Aqtas jaılaýy syndy jerlerdegi óz ornynda. Negizinen betindegi órnekter dóńgelek, syzyq, qanjardan bolmasa qalyń bederden quralǵan.
- Jartas sýretteri men úńgir oımalary
Petroglıf dep atalatyn bul jádigerliktiń Tekeste ornalasý aımaǵy, mazmuny, kólemi, dáýiri árqıly, negizinen Qaratoǵaı aýyly Altynmaly qystaǵy Kókildi saı Shaıza aqtasy jartas sýreti, Qaradala aýylyna qarasty Kúldiqora jartas sýreti, Kóksý aýyly áskerı jylqy fırma jartas sýreti, Qujyrty aýyly terekti saı sulý shoqy jartas sýretin aıyryqsha ataýǵa bolady. Ásirese Qaratoǵaı aýylyna qarasty Aqtoǵaı qystaǵy Jaqansaıdaǵy qara reńdi jartas sýreti Shyńjańnyń basqa jerinde joq, Qytaıda sırek kezdesetin erekshe jartas sýreti. Ondaǵy arqar, buǵy syndy túz haıýandar sýretiniń qara tústi boıaýmen tasqa túsirilgen tamasha beınesi árkimdi de tań qaldyratyndyǵy sózsiz. Sondaı-aq Shıliózek aýylynyń Aqtas jaılaýyndaǵy úńgirdegi reńdi sýret İle óńirindegi alǵash baıqalǵan petroglıftiń tyń túri bolyp tabylady.
Reńdi úńgir sýreti Altaı qalasy Qyzyltas aýyly Dóńbulaq, Qaba aýdany Suńqaruıasy degen jerlerden baıqalǵan edi. Jartas sýretin zerttegen ǵalymdar men arheologtar úńgir reńdi jartas sýretine jolyqsa boldy úsh jádigerlikti birlestirip zertteıdi, onysy: «Úńgir jartas sýreti bar jerde sózsiz tasattyq orny bolady da, onyń mańaıynda sózsiz baıyrǵy qabyr tabylady» deıdi. Mine bul arheologtardyń aıtyp júrgen 三位一体 zertteý ádisi.
Aqtas úńgir sýretine 2009 jyly tuńǵysh ret, 2013 jyly 13 qarashada taǵy bir ret bardym. Tereńdigi 7 metr, eni 3 metr, bıiktigi 2 metrlik bul úńgir baıyrǵy adamdardyń turaǵy bolǵany sózsiz. Onda bir taýeshkiniń jáne beımálim nárseniń sýretteri beınelengen. Ýaqyttyń ótýi, tarıhtyń aýnaýymen kóp sýret kónergendeı turady. Ásirese úńgir ishiniń shyǵys jaq qabyrǵasynda, tór jaq tóbesinde taǵy bir deneniń sulbasy men mundalaıdy. Ókinerligi mańaıynan baıyrǵy qabyrdy jolyqtyra almadyq. Bálkim, qıa bettegi taý ústine ornalasqandyqtan bolar. Eger arheologıalyq arnaýly zertteý jasalsa kóptegen derek kózderi ashylatynyna kámil senemin.
Tekes aýdanyndaǵy jartas sýretterinen arqardyń, jylqynyń, buǵynyń, adamnyń, qasqyrdyń, eshkiniń keskinin kórýge bolady. Ásirese Bozadyrdaǵy Kóneı saıynyń aýzynan batysqa qaraı 500 metr jerdegi qara tastaǵy úırektiń sýreti óte tamasha beınelengen. Budan bólek Kóksý sý-elektr stansıasynyń mańyndaǵy jartas sýretinde ań aýlaǵan adamdardyń, balyqtyń, mal sharýashylyǵymen shuǵyldanǵan sharýalardyń sýreti tamasha beınelengen. Qarapaıym ádispen qara tasqa qıyndyqpen qashalǵan ómir kartınalary qazaqty quraǵan baıyrǵy rý-taıpalarymyzdyń, Ǵun-Saqtyń, uly Úısin babalarymyzdyń turmysynan derek berip, tarıhynan til qatqandaı.
- Baıyrǵy jurttar men qorǵandar
Tekestegi baıyrǵy jurt, kóne qala orny dese boldy birden Bostan kóne qorǵany eske túsedi. Shyńjań qazaqtarynan shyqqan tarıhshy, ǵalymdar bul qorǵandy «Tórtkil» dep atap júr. Ásili bul qorǵannyń kólemi qazirgisinen úlken bolýy múmkin. Óıtkeni mańaıyndaǵy óndiris oryndary, turmysqa qajet ózen-sý, ný orman-toǵaı tirshiliktiń tynysy ispetti. Qorǵan tek mansaptylar men ákimdik ıeleriniń turaǵy bolǵan, al halyq osy mańdy negiz etip qonystanǵan. Kóne qorǵannyń ishinen tabylǵan buıymdar jádigerliktiń ýaqytyn birer ǵasyrǵa jeteleıdi. Qazir Shyńjań tarapynan qorǵalatyn mádenı mura aýdandyq mádenı mura mekemesi jaǵynan qorǵalyp, qorshalyp otyr. Qorǵannyń shyǵys ońtústik jaǵyndaǵy tamy tolyq saqtalǵan da, batys bóligindegi qorǵany tek tómpeshik bolyp qalǵan. Sondaı-aq tarıhı orynnyń batys jaqta bir bóligi egis atyzyna ketkendigi menmundalap tur. Bálkim bul qorǵan qos tamnan quralǵan bolýy múmkin. Qorǵan ortasynda qazylǵan toǵamnyń júlgesi bar.
Tekes aýdanyndaǵy ertedegi adamdar tirshilik etken jáne bir orta «Sýasý baıyrǵy jurty». Bizdiń bul jerge barǵan kezimiz 2013 jyldyń qarasha aıy edi. Taý betkeıine ornalasqan kóne jurttyń júlgesi saqtalǵan eken. Qorǵan ishinen qysh ydys synyqtaryn, kóne qorǵannan qalǵan kirpish qaldyqtary kóp kezdesedi. Bul oryn jer betinen 3-4 metr bıiktiktegi teksheniń ústine salynǵandyǵy birden belgili. Qorǵanyń shyǵys ońtústiginde bir qansha Úısin qabyrlary bar. Jergilikti halyq bul jerdi baıyrǵy budhananyń orny dep ataıdy eken.
- Tekestegi baıyrǵy jol soraby
Táńir taýyn kesip ótetin baıyrǵy jol sorabynan Mońǵolkúre aýdanyndaǵy Muzart asýy, Kúnes aýdanyndaǵy juldyz Asýy bolsa, úshinshisi Tekes aýdanyna qarasty Aqdaýan asýy. Munyń ishinde tarıhy eń uzaǵy da osy Aqdaýandy asyp ótetin baıyrǵy Úısin joly.
- Tekes aýdanynan tabylǵan buıymdar
Aýdan kóleminen baıqalǵan kóne buıymdardyń basym bóligi baıyrǵy qabyrlar men kóne jurttan tabylsa, jáne bir bóligi el arasynan, buqara qolynan jınalǵan. Negizinen temirden, mystan, súıekten, altynnan, tastan, teriden, aǵashtan jasalǵan zattar. Ásirese mys ketpen, mys pyshaqtar, mys úzeńgi, mys belbeý óte kórkem jasalǵan. Sondaı-aq úsh eshkiniń basy bar altyn syrǵa sol dáýirde jasaǵan adamdardyń sheberligin, altyn óńdeý tehnıkasynyń joǵary órede ekendigin erekshe áıgileıdi.
İle alqaby – ertedegi Úısinderdiń mekeni. (Órtekes dep atalatyn) Mońǵolkúre aýdanynyń Shaty ózeni men Tekes ózeni quıylysynda ertedegi Úısinderdiń jazdyq qyzyl ordasy qazirde óz belgisin joǵaltpaı turǵany anyq. 2 myń jyldyq tarıhqa ıe osy Úısin kóne jurtynda ne bir úlken Úısin qabyrlary kózge túsedi. Mońǵolkúre aýdanynan ońtústikke qaraı 60 neshe kılometr júrseńiz, Aqaıaz ańǵaryna kire beristegi Aqaıaz ózeniniń batys qabaǵyndaǵy «Syntas» degen jerdegi qalyń Úısin qabyrlary ishinen bir qabyr úlken ári syrty aryq-toǵanmen qorshalǵan ereksheligimen kózge túsedi. Bul Úısin qabyrynyń dıametri 25 metr bolyp, syrtqy dıametri 50 metrlik dóńgelek pishindi ormen (toǵanmen) qorshalǵan, batys jaǵynan kirip-shyǵatyn jol, ıaǵnı esik shyǵarylǵan. Bul qabyr turǵan tóbeden kúlli Órtekes alaby tolyq kórinedi. Osy ereksheligine qaraǵanda bul Úısin qabyry emes, Úısin qaraýyl orny, Úısin jasaýyldarynyń ordasy dese bolǵandaı...
Qýandyq KÓBENULY
6alash usynady
