On altysynda on barymtashyny baýdaı túsirgen, jekpe-jek pen joryqtardan qanjyǵasy qansyz qaıtpaǵan, qalyń jaýmen aıqasta Qarymbegi qaza tapqanda qabyrǵasy qaıysyp qaıǵy-qasiretke batqan túgil qasqaıa qarsy turyp, qaımana jurtyna ózi jubatý aıtyp qyzyl qyndy «qyzylaıaqtardy» jaý japyraqtaı jaıpaǵan qas batyr Kóbesh seksennen asyp, toqsanǵa aıaq basqanda shókken nardaı sulq túsip jatyp alǵan. Ony meńdetken aýrý da, kárilik te emes tipti jıyrma besinde ata jaýǵa bas ımesten basyn aldyryp otaýy tul, jary jesir, balasy jetim, arǵymaǵy ertoqymsyz bos qalǵan Asylbeginiń aıanyshty qazasy da emes dúıim jurttyń nalasy, ultynyń uly qasireti edi. Az halyqtyń armany, sory taýsylmaıdy qashanda. Oırattyń oıranynan qutylyp úlgirmeı jatyp orystyń oppa oryna, qytaıdyń qyrsyǵyna ekinshi jaǵynan tap bolyp mysy qurydy bul qazaq. Qylyshyn kezengen qyzyl qyndy kápirdiń kún qurǵatpaı qydyńdaǵan qyryq mataý qyspaǵynan qutylarmyn dep Altaıdyń kún betinen teriskeıine kelip janym jaı tabar dep edi, munda da qaryq bolyp kósegesi kógermedi. Ejelgi ata-babalarynyń tarıhı jazbalary men eskertkishteri taıǵa tańba basqandaı kózge uryp tursa da kórmeı kórsoqyr bolǵandaı jaltara tanyp «Mynaý meniń jerim. Tirińe óris pen qonys turǵoı ólińe oryn bermeımin» dep kekireıgen keń etekterdiń de qorlyǵy bek ótip barady. Onymen qoımaı «erden ketse de elden ketpeıtin» baıaǵynyń jesirindeı «Tóbe bı tóreniń qol astyndaǵy on eki Abaq Kereı sen Ajynyń qaramaǵynan bezgenińmen meniń uzyn arqan, keń tusaýymnan qutylyp kete qoıdym dep oılama. Sen kelip qoltyǵyna tyǵylǵan muńǵylyńnyń ózi ashsam alaqanymda, jumsam judyryǵymda. Baıaǵyda Kógedaılaryńnyń Ejenhanǵa tize búgip, bas ıip gúń shenin alǵanda ant bergen jyly myń jylqylyq «sary noqta» basyńnan sypyryla bergen joq dep jyl saıyn kelip qoqılaıdy. Olardy óziniń nemere inisi Jurtbaı bıdiń ózi qoltyǵynan úrlep otyrsa ne qaıyr! Az bola tura altybaqan alaýyz aǵaıynǵa ne daýa!
Kúsh-dármeni men aqyl-aılasy on eki birdeı Ertisteı tasyp tógilip turǵan shaǵynda bilmepti. Qandasynyń bári batyr, bári birdeı berekeshil dep oılapty. Jańylǵan eken. Jalǵyz batyr qorǵan bolmaıtyny ras eken. Sonyń barlyǵyn boıda kúshi qazandaı sarq-sarq qaınap urynarǵa qara tappaı lepirýmen baz keshken qaıran dáýreninde eskermepti, kerbaǵyp kesh qalypty. Osyny oılap opynǵan batyr omyrylyp kúrt tústi. Shymyr denesine tónip, shyrǵalaǵan pálendeı syrqat kelmese de osynaý oıjady aýrýyna shaldyǵyp qatty nazalanyp qapalandy. Kún betten ary kóshpeı beri at basyn burǵan ózin de jazǵyrdy. Qaımana qazaǵymen ne kórse de birge kórip qaýymdasyp keń dalasynda jatyp almaı jyn urǵandaı jelpildep Qalbaǵa tartqan óz atasy Qotyraq batyr syndy arýaqty el aǵalarynyń bet-betimen ketken berekesizdigin aıaýsyz sybap aldy. Qanyna bitken taqqumar, bas-basyna bı bolǵan handarǵa da qarǵys-náletin qarsha boratty.
Jurt ony aýyrǵan shyǵar, ne kúıik munyń basynan keshpegen edi dep músirkep aıady. Qartaıǵanda bir bala, jasy keldi ǵoı, qart batyr sirá aljyǵan shyǵar dep te «jip» taqty.
Aqıqatynda dáneńe etken joq, alkeýde batyrdyń arnasyna túsip, aqylǵa kelgeni de osy tus edi. Jýyrmańda sheshilmes eń qıyn túıini-ult taǵdyry boldy ony ilezde qaýsatyp búgiltip jibergen. Átteń jas kezinde osy aqyl basyna tússe es-aqylyn bilmeı, ál-shamasyna, ólgen tirilgenine qaramastan kózdi jumyp arlan qasqyrdyń, aıý men barystyń da tóbesinen tik sorǵalap túsetin bala búrkitshe bir áreketine barar edi. Ábden kúni ketip qara jerdiń qoınyna kirerde sáýlesine kirip ah urǵyzǵanyn qarashy!..
Qapalanǵan oısoqta kúıde uıqyly-oıaý jatqan qarttyń oıyn:
– Aǵa, aǵa! -degen daýys bóldi.
Kóńildi qaldyryp túkke keregi joq bolǵan mynaý pánı dúnıe kúıip jata ma, órtenip jata ma ne qaıǵy, ne qýanyshy bir de biri qaıtqan kóńil, qajyǵan janyn jibiter, selt etkizer emes edi.
– Aǵa! - dep úshinshi ret qaıtalanǵanda baryp:
– Iá? - dep kúbirleı betin beri qaraı burdy.
– Aǵa bir jerińiz aýyrǵan joq pa, hal-kúıińiz qalaı, jaqsy ma?- dedi. İnisi Toqaı eken, denim saý degendeı basyn ızedi.
– Aǵa, arǵy bettegi jádik qudalar as berýge saýyn aıtqan edi, osy aýyldy qaıtalap arnaıy shaqyrtypty. Bir top kisi baryp kelýge bel baılap saılanyp otyr. Sizden ruhsat bata alyp kel, - desti.
– E,-e baryńdar, barsyn, aldaryńnan ońǵarsyn.
– Sonan sizge jáne bir dát aıtqaly keldik. Qaratóbel bestini berer me ekensiz? Alla jarylqap, arýaq qoldasa báıge alyp kelmesine kim kepil, qaratóbeldi uıǵaryńyz. Baǵymyzdy taǵy bir synaıyq.
– Áneýkúni kórdim. Baby kelisse bitimi jaman mal emes, jaqsy jylqynyń tuqymy edi-aý janýar, -dedi kúrk-kúrk jótele basyn shyntaqtaı kóterip.
– Biraq eti qatyp jaramaǵan ǵoı. Osy joly qoısańdar qaıtedi. Aýylda alty júz jylqy bar shyǵar, bir taıdyń terin aıady deme, obal bolady degenim de.
– Qudaıǵa táýekel. Aǵa, ruhsatyn siz berseńiz baptaýdaǵy obal bizdiń moıynda bolsyn! - dep qadaldy anaý.
– Maqul!- dep bas ızegen qart batyr taǵy da qalǵyp uıqyǵa ketti.
«Aıt pen as attyniki, toı tondynyki» degen ǵoı, qara tóbel besti qolǵa tıip, úmit kúterlik atty bolǵan saýyqshyl top saltanatpen atqa qonyp, arǵy betke sýyt júrip ketti.
Sodan birneshe kún ótken soń, besin aýyp, ekinti taıaǵan mezette batyr kórpeniń astynan basyn julyp alyp:
– Ýa balalar, barmysyńdar, bar bolsańdar meniń atymdy shaqyryńdarshy!- dep buıyra aıǵaılady.
Keı minezi shynynda da bala minez bolǵan batyrdyń bul sózin estigender «Myna kisi shyn aljıyn degen eken» dep myrs-myrs kúlisti, kúlseń kárige kúl degen.
– Atymdy shaqyryńdarshy deımin! - dedi endi buıyra jalynyp.
– Qurdan qur ne dep shaqyramyz? - dedi analar ań-tań bolyp.
– Shynty beıilim, úı syrtyna shyǵyp qatty aıǵaılap: «Kóbesh, Kóbesh!» dep uran salyńdarshy. Áneý at janýardyń qysylýyn qarashy! - dedi.
Jigitter, balalar syrtqa óre júgirisip:
– Kóbesh! Kóbesh!.. - dep aıqaılady.
Daýysty estigen soń batyr:
– Úh, boldy endi. Jaraıdy! - dep razy bop, jaılanyp uıqyǵa qaıtadan bas qoıdy.
Sol keshte aýylǵa baqsy kelip qonyp edi, aýyl adamdary «Qaratóbel besti qaıtti eken?» dep qumalaq saldyryp, bal ashtyrdy.
– Bir attyń artynan bir at!.. - dep baqsy kózin jumyp uzaq otyrdy da áldenýaqytta: «Keldi, qaratóbel oq boıy ozyp keldi» - dedi.
Bir aptadan keıin asqa ketkender oraldy. Qaratóbel bas báıgeni alyp keldi. Olardyń aıtýyna qaraǵanda qart batyrdyń qandaı sáýesi baryn kim biledi, «atymdy shaqyryńdarshy» degen sátinde astyń at báıgesi bolyp jatqany ras eken. Aldymen kele jatqan eki at uzaq talasyp, qaratóbel tyǵylyp, álsiregen ýaqytta jyn-peri kótergendeı áldenýaqytta delebesi qozyp sytylyp ozyp shyǵa beripti.
1994 jyl
6alash usynady
