Darqandyqty dańǵaıyr daladan, tektilikti mańǵaz taýlardan alǵan qazaq halqy jóninen alǵanda el men jerdiń tarıhy egiz. Kógildir kólderden tartyp, aqbas taýlarǵa deıin áıdik attardy qoıyp, dúrıa dalany óz jaratylysy boıynsha jadynda saqtaǵan babalarymyzdyń óz taǵdyry men ult tarıhyn týǵan dalasyna telı júrýi de tegin emes. Bylaısha aıtqanda, «Jer tarıhy – el tarıhy» dep bilip, tabanynyń izi qalǵan dalaǵa el esinen ketpeıtin erekshe sátter men aıtýly ýaqıǵalardy astar etip jer attaryna aınaldyryp jibergeni búgingi urpaq úshin tom-tom tarıhpen teń deseń, mynaý baıaban daladaǵy baǵzydan qalǵan jer attarynda qanshama syr, qanshama tarıh jatyr?! «Jerińe qoıylǵan at elińniń urpaqtarǵa qaldyryp ketken haty sıaqty» dep Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev aıtqandaı, ǵasyrdan ǵasyrǵa jalǵasyp búginge jetken jer-sý ataýlary, tunyp turǵan tarıhı jádiger, mańyzy bólek mádenı mura ekendigine talas joq. Osy turǵydan alǵanda, jer-sý attarynyń shyǵý tarıhy men onyń maǵynasyn bilý bárimizge paryz. Ásirese qazaq halqy mekendegen óńirlerdiń ataýlarynyń shyǵý tarıhyn zerdeleýdiń, árbir ataýdyń mán-maǵynasyn ashýdyń, ony búgingi urpaqtyń sanasyna sińirýdiń jóni bólek.
«Kez-kelgen eldiń ótkeni men búgininiń sabaqtastyǵy da onyń jer-sý ataýlary arqyly kórinis tabady». Keıbir toponımderdi ulttyq tanym-nanym, ulttyq estetıka, ulttyq kózqaras turǵysynan da qarastyrǵan durys. Óıtkeni árbir ataýdyń óz tarıhy, dúnıege kelý syry sol óńirde jasaǵan halyqtyń turmys-tirshiligimen tikeleı nemese janamalaı qatysty bolmaq. Máselen, »Aqmola« sózindegi »mola« sózin biz kór, beıit maǵynasynda túsinip júrmiz. Naǵyn qýǵanda, bul sózdiń Ǵun tilinen aýysqan ataý dep tujyrym jasaǵan belgili zertteýshi Aldan Symaıyl «Ǵun tilinde «Aq» – batys, «Mola» – qamal uǵymyn bildirgen. Qorǵan-shaharǵa «Aqmola» dep at qoıǵan. Muny erterekte Vızantıa jazýshysy, Ǵun tilin zerttegen Prokopı de rastaǵan» («Egemen Qazaqstan» gazeti) dep jazady. Mine kórdińiz be, ir ataýdyń neshe ǵasyrdyń aldyndaǵy tarıhtan syr shertip jatqanyn?!
Qytaı Halyq Respýblıkasynyń Altaı aımaǵyna qarasty kórikti Kóktoǵaı aýdanynda eki Ertistiń aralyndaǵy Ertis ózenine minbelep turǵan jalama jartasty dúıim el «Baıshatynyń uıasy» dep ataıdy. Eteginde turyp ushar basyna qarasań, shalqaıǵanda bas kıimiń túserdeı zańǵar jartastyń Baıshatynyń uıasy atalýynyń ózi bir hıkaıa...
«Baıshatynyń uıasy» ataýynyń qalyptasýyna negiz bolǵan adam – Baıshaty Qojauly Kóktoǵaı óńirinde jasaǵan asa yqpaldy adamdardyń biri. XIX ǵasyrdyń sońǵy jarymynda týylyp, 1933 jyly Mońǵolıanyń Mergentaý degen jerinde oqqa ushqan Baıshaty asa dáýletti, bir rýdyń betke ustar myqtysy bolǵan desedi. Sol Baıshaty 1919 jyly eki Ertistiń aralyndaǵy quzdan úlken uly Sadyqty túsirip, balapan alypty. Áńgimeniń barysy bylaı.
Ertis ózenine minbelep turǵan quzar jartasqa uıa salǵan búrkittiń alańqyda jaıylyp turǵan eliktiń serkeshin zaqpynyń tasyndaı aǵyp kelgen kúıi ilip áketip, kók jartastyń betindegi uıasyna alyp shyǵyp ketkenin óz kózimen kórgen Baıshaty «ózi mynadaı qyran bolǵanda, balapany da tegin bolmas» dep uıadaǵy balapandy alýǵa qam jasap, jaılaýdaǵy elden arqan jıǵyzyp, jınalǵan arqannyń ózin bir ógizge artqyzyp kelgen desedi.
Baıshaty balapan alǵyzbaq bolǵan bul jartastyń úsh jaǵy qulama quz. Asqar taýǵa tý syrtyn berip, Ertiske qaraı eminip turǵan kók jartastyń ushar basyna tek taý jaǵynan, pyshaqtyń qyryndaı tastyń jelkesimen kelýge bolady. Osy jolmen jartastyń ushar basyna jetken balapan alýshylar 3 qabattap shıratqan arqandy Baıshatynyń balasy Sadyqtyń beline baılap, arqasyna kerege tańyp, quzdan tómen salaqtatypty. Jartas betindegi kishkentaı jybytty boılap tómen syrǵyǵan Sadyq uıaǵa taıaǵanda, belindegi arqan butaǵa ilinip qalyp, ne tómen túse almaı, ne joǵary shyǵa almaı tas betinde asylyp qalypty. Sonda Sadyqtyń kishi ákesi Qaharman «bir torǵaı úshin bir jigitten aıyrylǵanymyz-aı» dep jylap jata ketken desedi. Sátine basqanda, Sadyq qolyndaǵy baqanmen tasty tirep serpip, arqandy shyǵaryp, uıaǵa jetipti...
Osy áńgimeni úlkenderdiń aýyzynan et qulaǵymen estigen Zarymqan Shádenulynyń aıtýynsha, Sadyqtyń beline túıeniń tartý arqanynan 17 arqan baılanypty. Qazaqy ólshem boıynsha bir tartý arqannyń uzyndyǵy ádette 12 qulash bolady. Endeshe, bir qulashty 1,5 metr uzyndyqta dep eseptesek 17 arqannyń uzyndyǵy 300 metrden asady.
Baıshaty balapandy alǵanymen, kóp ótpeı eki rýdyń arasynda daý týady. Ásili Baıshaty balapan alǵan quz jartas basqa rýdyń jaılaýynda edi. Qazaqtyń dala zańy boıynsha jer kimdiki bolsa, ondaǵy ushqan qus, júgirgen ań da soǵan táýeldi-tuǵyn. Mine osy zańdy ustanǵan qarsy jaq »balapan bizdiki« dep daý qozǵap, eki jaq «tóreligin aıtyńyz» dep Aqteke bıdiń aldyna barady.
Dala zańyn nazardan qaǵys qaldyrmaıtyn Baıshaty joǵarydaǵydaı bir daýdyń bolaryn aldyn ala mólsherlep, óz rýymen ilik-shatysy joq eki adamǵa óziniń taıaǵyna órnek jáne jazý jazǵyzyp, sol taıaqty uıaǵa túsken Sadyqtyń beline qystyryp beripti. Sadyq ony uıadaǵy balapandy alǵannan keıin uıanyń ishine tastap ketipti.
Ár eki jaqtyń ýájin tyńdaǵan Aqteke bı: «durys, jaılaý kimdiki bolsa, balapan da sol rýǵa táýeldi. Biraq balapandy alyp shyqqan Baıshaty aýylynyń jigitteri. Onyń ústine bular uıaǵa belgi qaldyrǵanyn aıtyp otyr. Endeshe, sender Sadyq uıaǵa tastap ketken taıaqty alyp kelińder, ákele alsańdar, búrkit senderdiki, ákele almasańdar, onda búrkit Baıshatyniki. Eki jaqqa da keseterim: sender taıaqty alamyz dep júrip, bireý tastan ushyp, kisi ólimi bolsa, oǵan Baıshaty qun tólemeıdi; al taıaqty ákelgenshe, Baıshaty búrkitten aırylyp qalsa nemese óltirip alsa, qarsy jaqqa qyran qustyń qunyn beredi. Mejeli ýaqyt bir aı», dep bılik aıtady. Bul bılikke eki jaq ta maquldyq bildiredi. Biraq keıin daýgerler uıaǵa túspepti de, bul daý sonymen qalyp, balapan Baıshatyǵa táýeldi bolypty...
Baıshaty baptap salǵan bul balapan óse kele asa qyran bolypty. Meńsiz qara túlki ishinde neshe júz túlki alǵan has qyran birde qasqyrǵa túsip, bir saýsaǵyn shaınatyp alypty. Oǵan Qaıyrbaı degen usta jezden tuıaq salypty. Osy jez tuıaqpen 17 jyl júrgen qyrandy Baıshaty ólgennen keıin inisi Áýbákir kóteripti. Keıin Altaı eli Báıtikke úrikkende Áýbákir búrkittiń kárteıgenin ám úrkin-qorqyn kezinde alyp júrýdiń qıyndyǵyn eskerip, jemine bir qoıdy soıyp, aıaq baýyn alyp, Qubynyńqumyna tastap ketipti. Alaıda, 5 kúnnen keıin kóshtiń artynan qýyp kelgen qyran qazdaı tizilgen kóshtiń arasynan Baıshaty aýylynyń júk artqan túıesiniń ústine kelip qonǵan eken. Sonda úlkender «ótkende jemge tastaǵan maldyń eti qattylaý bolyp jeı almaǵan boldy ǵoı» dep qysta aramza týǵan eki laqty baýyzdap búrkitke tastap ketipti...
Baıshatynyń uıasyn fotoǵa túsirýge barǵanymyzda, sol arada mal baǵatyn eki qoıshynyń Baıshaty balapan aldyrǵan quzdyń ushar basyna shyqqanyn estip, ádeıilep izdep baryp áńgimelestik.
Sózdi short-short kesip sóıleıtin Násýqa esimdi shıkil sary jigit buıymtaıymyzdy bilgen soń birden áńgimege kóshti.
− Quzdyń tóbesindegi jalǵyz qaraǵaıdyń túbine deıin bardyq. «Barǵanymyzǵa aıǵaq bolsyn» dep tóbesine tas jıyp, ortasyna kernaıdaı aǵash shanshyp ketkenbiz, kún ashyq kúnderi sol jıǵan tas buldyrap kórinedi. Al taıaq qazir bar ma, joq pa, andaǵy apparatyńyzben jaqyndatyp kórińizshi, - dep ótingen soń alysty jaqyndatatyn dúrbi kózdi apparatqa salyp quzdyń basyn sýretke túsirip, úlkeıtip kórgende quz basyndaǵy jıǵan tas pen tik shanshylǵan aǵash buldyrap kórindi.
− Talaı qıyn tastan júrip júrmiz ǵoı, biraq Baıshatynyń uıasyndaı qıyn tas kórgem joq. Quzdyń tóbesine táýbemizdi úıirip ázer jettik, quz basyndaǵy jalǵyz qaraǵaıdyń qasynda boran óte qatty bolady eken, bir jaǵynan basymyz aınalyp, túregep tura almadyq, etpettep jatyp tómenge úńilgende, Ertistiń arǵy jaǵasy ázer kórindi. Jalǵyz qaraǵaıdyń túbindegi qopsyp turǵan jalpaq tastardy keýdemizben ıterip syrǵytyp júrip oba tasty myń bir mashaqatpen ázer jınadyq, - dep Násýqa áńgimesin doǵardy...
«Jer tarıhy – el tarıhy» degen osy. Taý qoınaýyndaǵy qulama quzǵa qoıylǵan bir attyń ózi júz jyldyq tarıhtan sóz qozǵap tur. Árıne, áńgimeniń astarynda rýǵa qatysty aıtylymdar jatqanymen, búgingi urpaqqa keregi jer tarıhyna qatysty derek. Bizdiń dittegeli otyrǵanymyz da osy.
Qalıakbar ÚSEMHANULY
Sýrette: Baıshatynyń uıasy, sýretti túsirgen avtor.
6alash usynady
