Mońǵolıa qazaqtarynyń boıtumaryna aınalǵan «El kóshkende» ániniń tarıhy sonaý 1991 jylǵy Qazaq eliniń táýelsizdigi men dúnıeniń tórt buryshyna tarydaı shashyraǵan qazaqtardyń Atajurtyna kóshýimen tamyrlasyp jatyr...
1991 jyly KSRO-nyń keregesi sógile bastaǵanda Keńester Odaǵyna kirgen 15 respýblıkanyń kóbi óz táýelsizdikterin jarıalap jiberdi. Kóptegen respýblıkalar óz táýelsizdikterin jarıalap jatqanda «Qazaq eli táýelsizdigin qashan jarıalar eken» dep, tórtkúl dúnıege tarydaı shashylyp ketken qazaqtar da el jaqqa eleńdep, qulaqtary túrýli boldy. Sóıtip 1991 jyldyń 16 jeltoqsanynda Qazaq eli de óz táýelsizdigin jarıa etti. Bul kún beıbit kúnniń kelerin zaryǵa kútken kúlli qazaqtyń – bórigin aspanǵa atyp, aq túıeniń qarynyn jarǵan tarıhı kún boldy.
Qazaq eli táýelsizdigin alǵan 1991 jyly Qazaqstan Respýlıkasynyń tuńǵysh prezıdenti Nursultan Ábishuly Nazarbaev: «Atamekenge kóship kelgisi keletin alystaǵy barsha aǵaıyndarǵa jol ashyq» degen tarıhı úndeýin joldady. Qıyrdaǵy qazaqtardyń qasterli jurty, táýelsiz Otany – Qazaqstanǵa degen eń alǵashqy kóshiniń «altyn dáýiri» sol úndeýden keıin bastaldy. El táýelsizdigin jarıalap, elbasy úndeýin joldaǵanda jan-jaqqa tarydaı shashylǵan qazaqtar atajurtyn ańsap, týǵan jerin tastap, urpaqtarynyń bolashaq taǵdyry úshin aldy artyna qaramaı qoparyla kósh bastap ketti.
Sol jyldary Qazaq eline eń birinshi bolyp údere kóshken uly kóshtiń bastaýshysy – Mońǵolıadaǵy qazaqtar edi. Mońǵolıadaǵy qazaqtar endigi ómirin tarıhı Otanymen túbegeıli ushtastyryp, qasıetti atamekenge dúbirleı kósh bastaǵanymen kindik qany tamǵan jerdi, ósken ólkeni qıyp ketý, árkimge ońaı tımedi. Mońǵolıadaǵy qazaqtar Atajurtqa kóshe bastaǵanda, týǵan jer men sonda qalǵa aǵaıyndaryna degen qımastyq sezimmen «El kóshkende» degen án týdy.
«Eshkim kesip ketpeıdi at kekilin-aı,
Ata-jurtym shaqyrdy, ashty esigin-aı.
Kóshken elde qaryzdar, qalǵanyda-aı,
Sen aman bol týǵan jer – aq besigim-aı!», - dep týǵan jerimen qımaı qoshtasqan aǵaıynnyń bul áni ózderimen birge Atajurtqa, keıin ár shettegi aǵaıyndardyń barlyǵynyń qulaǵyna jetti.
Qazaqtyń Orta júziniń ishindegi Abaq Kereılerdiń, onyń ishinde Kereı, Ýaq, Naımandardyń jartysy Altaıdyń kúngeı betine aýǵaly Baıan-Ólgeıdi turaqtap, sonda saltyn-dástúrin, tili men dilin saqtap, qaımaǵyn buzbaı ata-baba jolyn jalǵap kelgen.
«Kereı, Ýaq, Naımanym.
Buzylmaǵan qaımaǵyń,
Kimge tastap barasyń,
Baıan-Ólgeı oı aımaǵyn?!», - deıtin joldary Mońǵolıa qazaqtarynyń táýelsiz Otany Qazaq eline kóship bara jatsa da, qut mekeni bolǵan, kindik qany tamǵan Baı-Ólkege degen qımastyǵynyń bir beınesi edi.
«Dóńgelengen kelbetiń,
Urańqaı men Dórbetim.
El kóshkende – jer jetim,
Men kóshkende-aı – sen jetim», - dep el qoparyla kóshkende artynda qalǵan Urańqaı men Dórbet baýyrlastaryna aıtqany.
Bul ánniń sózin marqum Murat Pushataıuly jazsa, ánin marqum Berjan Faızollauly jazdy. Al, ándi eń alǵash halyqqa jetkizgen oryndaýshysy marqum Sherikbaı Unatuly edi. Keıinirek ándi Qazaq elinde Qaraǵandydaǵy «Táttimbet» atyndaǵy akademıalyq ult aspaptary orkestiriniń súıemeldeýimen oryndap kópke tanytyp júrgen Merýesh Bashaıqyzy boldy.
(«El kóshkende» ánin alǵash halyqqa jetkizgen oryndaýshy marqum Sherikbaı Unatulynyń balasy Ózgeris SHERİKBAIULY)
Búginde «El kóshkende» ánin ártúrli mátinde nemese jarty joldaryn alyp tastap oryndap júrgender bar. Ánniń negizgi shyǵý tarıhyna bas qatyrmaıtyn, mátinniń máni men maǵynasyn eskerip jatpaıtyn ánshilerimiz ándi tek óz yńǵaılaryna qaratyp, sózin ózgertip alyp jatady. Túpnusqasynan ózgertip, árkim ártúrli oryndap júrgen «El kóshkende» ániniń tolyq mátinin nazarlaryńyzǵa usynaıyq:
Úshoıǵyrdyń basynan el kóshkende-aı,
Qara bulty Qobdanyń jeldetkeni-aı.
Beıbit kúnde bólinip aǵaıynnan-aı,
Oıdy kúdik, boıdy muń meńdetkeni-aı.
Qaıyrmasy:
Kereı, Ýaq, Naımanym.
Buzylmaǵan qaımaǵyń,
Kimge tastap barasyń,
Baıan-Ólgeı oı aımaǵyn?!
Eshkim kesip ketpeıdi at kekilin-aı,
Ata-jurtym shaqyrdy, ashty esigin-aı.
Kóshken elde qaryzdar, qalǵanyda-aı,
Sen aman bol týǵan jer – aq besigim-aı!
Qaıyrmasy:
Naıman, Kereı, Ýaǵym,
Kúngeı betim shýaǵym.
Tilim, saltym, baılyǵym,
Móldir bastaý oı, bulaǵym.
Jer uıyǵy Oıǵyrdyń – Jebeti, Ýsaı-aı,
Jylqym órip barady jýsaı-jýsaı-aı.
Jany jomart mońǵoldar, baýyrlasym-aı,
Týmasaq ta bolyp ek týysqandaı-aı!
Qaıyrmasy:
Naıman, Ýaq, Kereıim,
Maqtanyshym mereıim.
Tútinińdi tútetersiń,
Budan artyq oý ne deıin?!
Oıǵyr – ákem bolǵanda, Soǵaq – sheshem,
Oıǵa ótkir emespin, sózge sheshen.
Ata-jurtqa bet burǵan aǵaıyndar,
Ata-jurtqa jetińder aman-esen...
Qaıyrmasy:
Dóńgelengen kelbetiń,
Urańqaı men Dórbetim.
El kóshkende – jer jetim,
Men kóshkende-aı – sen jetim.
Qıa almaısyń qınalyp súıikti eldi-aı,
Móldir bulaq, qarly taý bıikterdi-aı.
Nege ǵana men ylǵı kóshe berem-aý,
Kóshe berý enshime tıippe edi-aı?!
Qaıyrmasy:
Alys ketip júdegen,
Saǵynyshy údegen.
Aǵaıynǵa bul ánim,
Amandyǵyn oı tilegen!
Kólikterin saılaǵan,
Kóshýge bel baılaǵan.
Aǵaıynǵa aq sapar,
Urpaq qamyn oı, oılaǵan!
Mońǵolıa qazaqtarynyń boıtumaryna aınalǵan «El kóshkende» áni jaıly QR Mádenıet qaıratkeri aqyn, halyqaralyq «Alash» ádebı syılyǵynyń laýreaty Ádilǵazy QAIYRBEKOV bylaı deıdi:
«Saı-súıegińdi syrqyratar zar bar, saǵynysh bar, qımastyq bar, úmit bar, kúdik bar, senim bar, jigerlendirý bar – bári bar bul ánde! Esińe «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» zamanyndaǵy el aırylǵanda týǵan «Elim-aı!» áni oralady. Biraq, bul án odan ózgerek! Múlde bólek! Bul kósh – Atajurtqa, táýelsiz Otanǵa kóshý! Sondyqtan da qımastyq sezimdi, kindik qanyń tamǵan jerden qoparyla kóshý ońaı bolyp pa, qýanysh sezimi yǵystyra bastaıdy, aq jol, aq sapar, aq tilek basym túsip baryp aıaqtalady… Bul án kóshken elmen birge Qazaqstanǵa da jetti. Mońǵolıa qazaqtary ǵana emes, Qytaıdaǵy, Ózbekstandaǵy, Reseıdegi, t.b. qazaqtar da kóńil sazyna aınaldyrdy. Bul taǵdyrly án halyq júreginen oryn tapty, urpaqtan urpaqqa mura bolyp qalar rýhanı qundylyq bolyp tanyldy» - deıdi.
Aıta ketetin bir jáıit bul án sońǵy kezderi ár túrli nusqamen aıtylyp júr. Biz joǵaryda ánniń túp nusqasyn usynyp otyrmyz.
«El kóshkende» ániniń avtorlary jaıly qysqasha málimet:
Murat Pushataıuly (sózin jazǵan) – halyqtyń kóńilinen shyqqan ánder men birqansha jyr jınaqtardyń avtory. Ádebıet, mádenıet, qoǵamdyq-saıası ómirdegi eńbegi baǵalanyp, Monǵolıanyń «Altyn juldyz» ordenimen marapattalǵan. 1991 jylǵy uly kóshke de ol ózindik úlken úlesin qosa bilgen azamattardyń biri bolatyn…
Berjan Faızollauly (ánin jazǵan) – 1954 jyly Ólgıı qalasynda týǵan. Mýzykalyq bilim alǵan. Aımaqtyq qazaq mýzykaly drama teatrynda ulttyq orkestrdiń bas dırıjeri bolyp qyzmet istegen. Elge tanymal kóptegen ánder shyǵarǵan sazger. Murat ekeýiniń birlesken shyǵarmashylyq izdenisteri nátıjesinde on shaqty án dúnıege kelgen. Birjan 2002 jyly tarıhı Otanyna kelip, Qaraǵandy oblysynyń Shet aýdanynda dúnıeden ozǵan.
Jubatgúl SAMBÝÝQYZY
6alash usynady
