Kereı-Qojamjaruly Botaqara batyr
BAHADÚR BOTAQARA
(Dastan)
Talapbek AZANBAI
Álqıssa
Syrymdy aıtam álqıssa tyńda ǵalam,
Qalamymdy sıa emes, jyrǵa malam.
Asa qamqor, pák, uly, meıirimdy,
Basqa meniń ıem joq bir Alladan.
Túbim túrik bolǵanda, tegim adam,
Júregime ber Alla senim maǵan.
Alty alashym qorǵady Qazaq bolyp,
Birlik týyn kóterip elin aman.
Tamyrda aqqan qanymda Qazaq meniń,
Bir kez úzip ketsede azap belin.
Aırylmaıtyn oshaqtyń úsh putyndaı,
Úsh júz bolǵan ne degen ǵajap tegim!
Orta júzdyń alty arys bireýi biz,
On eki ata bir bolǵan tileýimiz.
Abaq kereı ishinde Jántekeıler,
Shańyraqty kótergen tireýimiz.
Qypshaq, Ýaq, Qońyrat, Arǵyn, Naıman,
Alty arysym Kereıge qaldyń qaıran.
Botaqara Bahadur batyr babam,
Jaýǵa shaýyp urandap saldyń oıran.
Kózdelip dál jebedeı jatqa atylǵan,
Baǵa jetpes asylma eń baqqa tunǵan.
Jaýǵa attanǵan Qabanbaı, Bógenbaılar,
Dál ózińdeı bata alyp qas batyrdan.
Týǵan jerdiń qorǵaǵan neshe belin,
El bastaǵan kósemde sheshen ediń.
Jánibek pen Shaqabaı, Baıtaılaqtar,
Sońyna ergen erler ed keshe seniń.
Asqan rýyh, o, meniń asyl ánim,
Qaıtip senen syrymdy jasyramyn?
El qorǵaǵan óreli eńbegińdi,
Alty qyrdan ary qaraı asyramyn.
Jumysy ne, desekte basqa kimniń,
Urpaǵymyz ór dańqy asqaq uldyń.
Arqaýysyń Bahadúr batyr baba,
Endi mine jazylar dastanymnyń.
Sábıdiń týylýy
Týǵan jerin shyǵarmaı berik qoldan,
Tór jaılaýǵa el kóship kelip qonǵan.
Jas pen kári qydyryp qymyz iship,
Bir-birine kúnde toı serik bolǵan.
Gúlge oranyp jatsa da, nurǵa ǵalam,
Ne degen bul toıymsyz syrǵa dalań.
Tań shapaǵy sógile aqboz úıden,
Úni estildi sábıdiń ińgálaǵan.
Kóz toımaıtyn qarasań tulǵasyn baı,
Ul týǵan soń qýanysh júr basylmaı.
Keýdesinde ala maı, arqasynda,
Qara túk bar botanyń shýdasyndaı.
Sóz bermesten Qojamjar ese tynym,
Aqtarylyp aǵynnan dese syryn.
Jegennen soń Bóriniń baýyryn ap,
Jeriktigi basylǵan sheshesiniń.
Dep sábıdiń ótkenin aıtty terip,
Halyq mynaý tań qaldy jaıytty kórip.
Súıinshige ákesi at mingizip,
Jetektetip taılaryn qaıtty berip.
Jatqan qulǵa berdi Alla syıyn tilep,
Kóńil – qobyz, shertti qyl, kúıin – júrek.
Alty qanat aq úıden ketti alysqa,
Er bala dep samal jel súıinshilep.
Osy aýyldyń shyǵaryp atyn búgin,
Ulan-asyr toı bolyp jatyr qurbym.
Atasynyń bir aıtsa aqyndyǵyn,
Endi biri kórseted(i) batyrlyǵyn.
Aqsaqaldar áńgime, keńes quryp,
Terezesin otyrǵan teńestirip.
Qoı soıylyp aq sarbas aldaryna,
Tóre tabaq et keldi eges tynyp.
Óz úıinde bolsada desi batpan,
Erligi joq erlerdiń nesi maqtan?
Batańdy ber, áz halqym, «Aýmın» dep,
Túregeldi Qojamjar esik jaqtan.
Tórde otyrǵan úlkender maldas quryp,
Baspen birge tartylǵan jambas jilik.
Dýaly aýyz aqsaqal toqsandaǵy,
Bata berdy óleńmen jalǵastyryp.
«Qormaly bol árqashan toryqqanǵa,
Qıyndyqtyń jolyn kes jolyqqanda.
El bastaǵan kósem bol parasatty,
Qas batyr bol qaıtpaıtyn joryqtarda.
Alla berip adaldan nesibińdi,
Perishteler terbesin besigińdi.
Nysanańdy kórip biz arqańdaǵy,
Botaqara dep qoıdyq esimińdi.
Aý, jamaǵat, deısińder kıeli ne?
Qalǵan joqpa burynǵy júıe múlde.
Myna turǵan kórińder qyzyl meńdi,
Oń jaq asty murynnyń jıeginde.
Nysanaly sábı bul narqy basym,
Bilmese eger qadyryn halqyna syn.
Janyn tiger el úshin qan maıdanda,
Bútin emes bolsada jarty basyn».
Dep karıa toqtady tyna qalyp,
Jan – jaǵynan jatqandaı suraq alyp.
Solaı ma dep bas shulǵyp qart sózine
Jatty toıdan tarqasyp myna halyq.
Alǵashqy erlik
Tún ortasy aýǵan kez aıqaı – attan,
Shýlaǵan ıt, bilmeısiń qaı taraptan.
Úı syrtynan bireý kep dabystady,
Jaý kelgende buǵyp bul qalaı jatqan.
«Kóshpendi elmiz ósirgen malyn qarap,
Aldyǵa ákep qoıatyn baryn sanap.
Jigitterin aýyldyń qan – josa ǵyp,
Jylqylaryn áketti barymtalap».
Dedi jigit barlyǵyn túsindirip,
Myǵym eren jaýynyń kúshin bilip.
Botaqara orynnan túregeldi,
Kórip jatqan oıyna túsi kirip.
Keń ıyqty, at jaqty, qarys mańdaı,
Uran shyqsa kiretin qalys qalmaı.
Orta boıly, yqshamdy, orynnan tez,
Qozǵalatyn atylsa arystandaı.
Óńi jyly bota kóz kúlimdegen,
Jıyrmaǵa jasyda ilinbegen.
Jylqylardy ákelem dedi sonda,
Qýyp jetip sońynan túnimenen.
Qara tamaq naızasyn qolyna ustap,
Mindi atyna bolsada sońy qyspaq.
Tóte tartyp shatqaldan aldyn tos dep,
Aıqaı saldy Qojamjar jolyn nusqap.
Mende shyǵam aldyńǵy tar qyspaqtan,
Tek Táńirge aıtarym alǵys – maqtan.
Turdy ákesi aq jol dep qolyn jaıyp,
Duǵa tilep ulyna jalǵyz Haqtan.
Óz qolyna alǵan soń yryqty endi,
Artqa tastap neshe saı syryp beldi.
Aqqan zýlap juldyzdaı kók tuıǵynmen,
Jaý shebine urandap kirip keldi.
Alǵandaı bir kúsh – qýat pań daladan,
Kózinen ot ushqyndap qan talaǵan.
Qyzyl kórgen bórideı dushpandary,
Jan – jaǵynan qaýmalap antalaǵan.
Júregine qadalǵan oqtaı daryp,
Qas batyry qalmaqtyń toqtaı qalyp.
«Beker emes bul bala» - dedi aıqaılap,
«Kórdińder me, turǵanyn ottaı janyp».
«Jekpe – jek» dep urandap kirdi araǵa,
Bir hıkmet shashylyp nur dalaǵa.
Qara joıpan umtyldy qara aıýdaı,
Jetpeı me dep álimiz bir balaǵa.
At ústinde aıqasqan sala – barmaq,
Birin – biri jylandaı barady arbap.
Túıregende naızany shurqyltaıdan,
Aýyp tústi yshqynyp qara qalmaq.
Aıqaspenen atyryp tunyq tańdy,
Qaıyrdy artqa aldynan buryp maldy.
Bir nesheýin naızamen sulatyp ed,
Uılyǵyp jaý úrpıip turyp qaldy.
Qashanda erge ary men ojdan – synaq,
Keskilesken qan maıdan qyzǵan bir shaq.
Baraq, Sekel, Qojamjar, Bolantaılar,
Shaýyp keled(i) atpenen quzdan qulap.
Qasyna ergen jigitter arany ashty,
Tóte kirip jaýmenen aralasty.
Qosyndaryn jıa almaı bytyraǵan,
Dushpandardy bul kúni qara basty.
Keıin turar kez emes jatyrqalap,
Dep jaýlaryn bórideı jatyr talap.
Tanytqan tek Kereıdi alty alashqa,
Aty málim er edi batyr Baraq.
Qaıta aınalyp ketti jaý qaramastan,
Jazylmaǵan shejire dalam – dastan.
Tuńǵysh shapqan jeri osy Botaqara-
Jarqyldatyp semserin aq almastan.
Kórdi aıqasyn Qojamjar balasynyń,
«Bolmasa eken» dep tilep dara shyǵyn.
Bir búıirden jarq etip kirdi jalǵyz,
Jaý qolyna tastaıdy balasyn kim?
Qylysh siltep quıǵytyp qara kermen,
Shaýyp tústi oıqastap ana belden.
Qaltarysta turǵan jaý atty kózdep,
«Mynaý kim?» dep keýdesin dara kergen.
Oılap ótken aǵaıyn, jattyń qamyn,
Alla bergen yryzdyq tatty dámin.
Endi ilingen qyryqqa qaıran batyr,
Turyp qaldy qushaqtap attyń jalyn.
Ótip barad(y) ýaqyt besin qıyp,
Tilge keldi áreń bir esin jıyp.
«Botaqara amanat Baraq saǵan»,
Dedi eńirep er ediń desiń bıik.
Óziń baýlyp baýyrym ósir shyńdap,
Uqsyn jetim, sózińdi jesir tyńdap.
Áreń basyn ızedi sózi uǵylmaı,
Artyq ketsem degendeı «keshir» ymdap.
Osyny aıtyp úzildi jan asyǵa,
Taý menen tas qosh aıtyp dalasyna.
Bir tamshy jas domalap, búkil álem
Syıyp jatty kóziniń sharasyna!
Esnazardy elge ákelýi
Qandaı ǵajap, keń ólke atyrabyń,
Kúı tógilip shyrqalyp jatyr ániń.
Kúz kez edi jer beti sarǵysh tartyp,
Jel ushyrǵan ormannyń japyraǵyn.
Qosylǵanda el- elge, jeń- etekke,
Balasha máz qýanǵan eresekte.
Dep úlkender otyrdy aqyldasyp,
Qojamjarǵa as bersek keleshekte.
Bildirmegen ókinish ótken kúnge,
Tusaý qoıyp qaıtemiz shekty ómirge.
Aǵamyzǵa keler jyl as bereıik,
Osy nárse kelip jur tek kóńilge.
Dedi Baraq eliń bar keter demep,
Bir bolaıyq shashylmaı beker bólek.
Tór jaılaýda as berip saýyn aıtsaq,
Jantekeıler jınalyp berer kómek.
Keńes quryp barlyǵy turdy ornynan,
Demep ini aǵanyń bir qolynan.
Sýyt júrgen jas jigit qamshylap at,
Topqa qaraı buryldy qyr jonynan.
Súıindiktiń jaý shapty aýylyn kep,
Teristikten soqqan jel daýyl údep.
Asyp tústi atynan «qaıran meniń,
Opat bolǵan qaldy artta baýyrym» - dep.
Aǵaıynǵa estirtip jalǵan zaryn,
Kórsetse eger dúnıe-aı bar ma amalyń.
Qyryp tastap erlerdi eńiretip,
Barymtalap áketti qalǵan malyn.
Jarǵa urylǵan kemedeı teńizdegi,
Aqyrzaman jarlymen egiz be edi.
Alyp ketti oırattar Súıindiktiń,
Esnazaryn olja qyp segizdegi.
Ne bolǵanyn bilmedi basynda tek,
«Jylama ulym, jat munda, jasyma» - dep.
Bir jeńgesi Saryǵa jelqom jaýyp,
Taıqazannyń jasyrdy astyna akep.
Dep uqtyrdy bir adym qadam basyp,
Qaldy sonda Botekeń jaman sasyp.
Ketken edi Aıtynbet sol aýylǵa,
Úlkenderge kelem dep amandasyp.
«Dushpanyń kim?» desede saqtan tanyp,
Tynysh edi beıhabar jatqan halyq.
Jınap alyp erlerdi Botaqara,
Jaýǵa ketti urandap attan salyp.
«Qalmańdar!» - dep, «jigitter búgin menen»,
Mindi ashýǵa er Baraq shynymenen.
Qýyp jetti shalqar tús mólsherinde,
Jaý sońynan qol bastap túnimenen.
Saı – saladan urandap quıyldy kep,
Bergen Alla adamǵa syıy bólek.
Kirdi jaýǵa Baraq pen Botaqara,
Qyzyl kórgen qyran kóz tuıǵyn – túlek.
Tústi aqyryp, quıǵytyp shaýyp dóńnen,
Qolda naıza joq basqa qaýyp tóngen.
Siltegende qylyshyn Botaqara,
Qulap jatyr oırattar aýyp erden.
Kóz jazdyryp ketse de, basqany aldap,
Qolyn qaıta jıa almaı sasqan zarlap.
Qashty artyna qaramaı toz-toz bolyp,
Ór qazaqtyń qaqpanyn basqan qalmaq.
Qaıta aýylǵa aıdady jıyp malyn,
Óte almaı qoı qysańnan syıyp qalyń.
Ar jolynda erlerde sháıit boldy,
«Eńiregen elim» - dep qıyp janyn.
Erleri joq shýlaǵan qatyn – bala,
Joqtaý jyrmen syńsyǵan aqyn dala.
Kóńil aıtyp aǵaıyn bir–birine,
Basyn súıep dem bergen jaqyn ǵana.
Súıegi asyl babamnyń tekti biraq,
Alynbaǵan qaıtaram kekti surap.
Aıtynbettiń múrdesin kórgen kezde,
Botaqara ókirip ketti jylap.
Qýat bersin bir Alla taý ulyna,
San ómirdiń shyńdalǵan daýylynda.
Aıtynbettiń Shoqan men Qarajanyn,
Basty óziniń bala etip baýyryna.
Qojamjardyń qanjaryn alaqanǵa
Salyp turyp bilseń bul dara tańba.
«Kózindeı kór atańnyń murasyn» - dep,
Botaqara usyndy Qarajanǵa.
Biler muny qashanda zyındy adam,
Dastarqany keń edi jıylmaǵan.
Qojamjarǵa aıtylǵan as berilmeı,
Bolyp ketti osyndaı qıyn zaman.
Kúı tógilip, ánmenen qaýyshyp jyr,
Ótti zýlap ýaqyt, aýysyp jyl.
«Tiri eken» - dep Esnazar eńiregen,
Jelmen jetken aǵaıyn daýysyn bil.
Botaqara jas qyran epti jigit,
Baraq batyr er edi tekti – bilik.
«Otarda júr qalmaqtyń malyn baǵyp»,
Degendi estip ekeýi ketti júrip.
Darhan sheksiz kóńili keń daladaı,
Surastyryp keledi el jaǵalaı.
Tústi kelip ústinen batyrlarda,
«Amansyń ba?» - dep jylap «kel, qarǵam-aı».
Esnazardy sol jerde kórdi tanyp,
Turyp qaldy daǵdaryp endi halyq.
«Ákettińder oljalap» dep balany,
Tynysh jatqan shýlatty eldi baryp.
«Kórdiń be?» - dep batyrlar, ıa myna,
Alyp keldi balany bı aldyna.
«Ne belgiń bar, aıt, káne?» - dep surady,
Esh adamnyń kelmeıtin qıalyna.
Jaý ketken soń qylyshty tasqa shappaı,
Tarazynyń bir jaǵyn bas salmaqtaı.
Oń jaq ashyp qarashy jaýyrynyn,
Senbeseńiz qaly bar basbarmaqtaı.
Ótkel taýyp tar soqpaq taý jolynan,
Óz máninde sheshildi daý sońynan.
Er Jákeńniń atasy Esnazardy,
Botaqara ákelgen jaý qolynan.
Degen ańyz taraǵan elge búgin,
Jaqsylyqqa yrymdap kelgen kúnin.
Osy emes pe taýsylmas yryzdyǵy,
Súıgen qulǵa Allanyń bergen buryn.
Sheshenqaramen aıqas
Úlken ańǵar eki taý tur qasynda,
Tórt túlik mal jaıylǵan jylǵasynda.
Jastarmenen otyrǵan qarıalar,
Keńes quryp dyr–dýman qyr basynda.
«Túıeń kúshti bolsada sengen artyp,
Myna otyrǵan emes ol elden artyq»
Jan-jaǵymyz deli jaý Baraq batyr,
Shuraıly ólke otyrmyz jerge tartyp.
«Barlyǵymz jınaldyq sol úshin biz»,
Dedi turyp: «aıtyp oı bólisińiz.
Mal-jan ósip jyl saıyn kele jatyr,
Jaılaý-qystaý tarylyp órisimiz.
Oırattar tur irge jaý qasymyzda,
Qadamaqshy tik qasyq asymyzǵa.
Qysyq kózden qaýyp kóp, kim biledi?
Ne salaryn Allanyń basymyzǵa».
Dedi turyp ornynan Botaqara,
«Úlken – kishi kóz salyp top ortaǵa.
Jaý bop tıip bildirmeı jar astynan,
Bizdi osylar bir kúni joǵalta ma?»
Aıtqan árkez ketpeıtin syny tekke,
Jaqyndatyp tartatyn jyly lep pe?
Ańdyǵan jaý bir kúni almaı qoımas ,
Júrekteri qaraıǵan tunyp kekke .
«Túsinikti el edi syry maǵan,
Jaý bop shapsa qaldyrmas birińdi aman.
Jiberińder sholǵynshy beker jatpaı,
Qarap tursam bulardyń túri jaman».
Ójet, ótkir erler kóp jalyndaǵan,
Jastaıynan saqtaǵan aryn aman.
Jaýgershilik taıtalas tar qyspaqta ,
Shynyqtyryp ósirdi zalym zaman.
Baryp keldi sholǵynshy úsh kún júrip,
Naǵyz erlik kórsetti is tyndyryp.
«Jaý shappaqshy aýyldy degendi estip,
Surastyryp ústinen tústim bilip».
Enesinen týsada keshe ǵana,
Shapqan jalǵyz joryqta neshe dara.
Han tuqymy qas sulý hanshaıym,
Ózi batyr aty onyń Sheshenqara.
Shyǵady ózi qol bastap dep estidim,
Bul aıtqanym jalǵan sóz emes bugin.
Jekpe – jekte menimen qan maıdanda,
Soǵys salyp qan keship teńesti kim?
Bolǵannan soń urpaǵy beldi atanyń,
Jalpaq elge jaıylyp keldi ataǵym.
Botaqara jınady barlyq eldi,
Saı tasyndaı sen tursań men atamyn.
Eki jaq bop arnaǵa jıyldy kep,
Berer qulǵa Táńirdiń syıyn tilep.
«Jekpe –jek!» - dep jas batyr shyqty aldyǵa,
Ushqan jańa qyrandaı bıyl túlep.
«Shyq maıdanǵa turmaıdy batyr júdep»,
Dedi Baraq ketpesin aqyrǵy kek.
«Botaqara barmysyń?» - dep aıǵaılap,
Dabyl qaǵyp oırattar jatyr údep.
Tik kóterip naızasyn qaratamaq,
Shapty jalǵyz Botekeń janasalap.
Siltep qolyn urshyqtaı týra saldy,
«Osy ma?» - dep shurqyltaı bara-salaq.
Sasyp qaldy túsip at jaıasyna,
Kim bar meni alatyn saıasyna.
Eki taýdyń erke ósken kókjaldary,
Birin – biri mert qylmaı aıasyn ba?!
Aıqasqanda aıanbaı, saqtyq berik,
Qylysh sermep, tartysyp jatty kerip.
Oń jaqqa ótip, tebitip shoqparmenen
Botaqara tizeden qaqty kelip.
Aýyp tústi sol jerde attan qulap,
El aldynda bolmasyn maqtan biraq.
Dulyǵasy basynan ushyp ketti,
Qyz bala eken esi aýyp jatqan sulap.
Tóndire kep qylyshyn ildi qolǵa,
Qyz ekenin Botekeń bildi sonda.
Qasyna kep demedi qoltyǵynan,
Úsh umtylyp atyna mindi zorǵa.
«Bota batyr sen meni tanydyń ba,
Ekensińǵoı burynǵy qalybyńda.
Eńiregen er ediń amal qansha,
Aıtsam án ǵyp ulasar zarym muńǵa.
Tistep turyp júzikke salyp belgi,
Turǵan ony antalap halyq kórdi.
Tatýlyqtyń belgisi bolsyn mynaý»,
Dep saýsaqtan shyǵaryp alyp berdi
Eki jaqtan urandap jatyr bári,
«Basyn kes» - dep alda tur baqyr jany.
Qarsy betten oq atty sadaqpenen,
Oırattardyń qyzǵanyp batyrlary.
Qurǵan tuzaq eken bul esep qylyp,
Shólmek túser bir kúni desek synyp.
Botekeńge atylǵan sur jebeni,
Toqtatty qyz keýdesin tósep turyp.
Esten tanyp jyǵyldy jaralanyp,
Tarıhqa jazylyp qalar anyq.
Dala zańy osyndaı toqtap soǵys,
Qyz erligi kórindi daralanyp.
Jerdiń tuńǵysh sheshildi daýy tolyq,
Jar astynda jatpaıtyn jaýy toryp.
Sheshenqara shyǵysy, batys jaǵy-
Botaqara atandy taýy bolyp.
Aıla
Tossań ómir arqańdy daýylyna,
Ósken jerdiń bolady taýy kýá.
Sýyt júrgen azamat attyń basyn,
Botekeńniń tiredi aýylyna.
Sóz bastady azamat sýyt júrgen,
Tizesinde búkpesten turyp múldem .
Aldarynan kezikken aýyl bolsa,
Shaýyp dushpan keledi qyryp birden.
Qashyp túnde bir jigit aman kelgen,
Kómek surap mundaǵy tamam elden.
Bes júz qolmen oırattar kele jatyr,
Ne bop keti buzylyp zaman degen.
Bilýshi edik syrtynan atyn ǵana,
Shýlap qaldy úıdegi qatyn-bala.
Sizden kómek suratty aqsaqaldar,
Bizdi batyr ózińe jaqyn sana.
Dep oılama aıtylǵan tek bul ańyz,
Jaýǵa attanbaı nege osy shet turamyz.
Aýyldaryn Naımannyń erteń shapsa,
Qarsy qalaı birigip shep quramyz.
Dushpan jatsa tyǵylyp jar astynda,
Boı kórsetpeı buıyǵyp qalasyńba.
Jasaǵyńdy sende ákel kezigermiz,
Erteń túste kóldiń oń jaǵasynda.
Taǵdyr bizdi synamaq qıyn kúnmen,
Jaýdy ákelip aldyǵa qyıyr júrgen.
Aýylyńnyń aıdap kel jylqylaryn,
Aldyǵa sap neshe aıǵyr úıirimen.
İsteıik is aılamen qaqpan quryp,
Dep jigitti jiberdi attandyryp.
Jasaqtaryn jınady Botaqara,
Egeskendi alatyn attan julyp.
Qolda qylysh qasqaıyp turyp belde,
Qap jınatty aýyldan jigitterge.
Tús kezinde ýaǵdaly jerge kelip,
Qorqynysh bar syılady úmitti elge.
Tynys alar tarylyp keń dalasy,
Bul zamanda asqyndy el nalasy.
Syńsyp joqtap jylaıdy jel shyqqanda,
Qalyń qamys, qoǵaly kól jaǵasy.
Qoldaý aıtyp turmasa dosy tipti,
Kelmes edi bul jerge osy myqty.
Aryp–sharshap kelgen jaý keshke taman,
Kól shetine jaǵalaı qosyn tikti.
Itshe tartsa yryldap balaǵyńnan,
Qar jaýmaı ma qatýly qabaǵyńnan.
Tynysh jatqan tań atsa eldi shaýyp,
Qýyp shyqpaq týǵan jer alabyńnan.
Usynsa da altyn dep jezdi kimge,
Joldas qylma qasyńa ezdi múlde.
Jylqyny aıdap jinitter attan saldy,
Tún ortasy aýǵan shaq mezgilinde.
Qaptyń ishin toltyryp qamysbenen,
Shý asaýdy qulaqtap alysty eren.
Baılap attyń jalyna otty qoıyp,
Jaýǵa kirdi urandap namyspenen.
Alamyn dep jol-josyn joq jorańnan,
Ulǵaıdy órt ysqyryp ot borannan.
Bilmeı qaldy Qalmaqtar ne qylaryn,
Qopa qamys jan-jaǵy otqa oranǵan.
Salyp uran jasaqtar jetti qaptap,
Burynǵy ótken ishine kekti saqtap.
Jalynda ot órtenǵen jylqyny aıdap,
Jaýdyń qolyn japyryp ótti taptap.
Aýyzdyǵyn shaınaǵan tisimenen,
Úrkip jylqy ular-shý kisinegen.
Qylysh siltep dushpandy qyryp jatyr,
Azamattar qarymdy kúshimenen.
Bala demeı, qart demeı jasty jalmap,
Kelseńde bir, jelkeńnen basty salmaq.
Quba qumda úrikken dúz ańdardaı,
Aldy artyna qaramaı qashty qalmaq.
Óz kezinde ótpegen ardan attap,
Erligin el kórmegen jalǵan maqtap.
Neshe aýyldy aılamen Botaqara,
Jaý qolynan osylaı qalǵan saqtap.
Tuzaq
Talaı qyspaq ótsede burań joldan,
Shyǵarmaǵan dalasyn Turan qoldan.
Bir taıpasy Kereıdiń Jántekeıge,
Sámenbetteı batyry uran bolǵan.
Táńir keıde bilmepbiz syıyńdy elep,
Shertiler syr desekte kúıiń bólek.
Igi jaqsy Kereıdiń bı, batyry,
Sámenbettiń jyınaldy úıine kep.
Jaýyń mynaý qaptaǵan ala sura,
Qumrysqadaı san jetpes qarasyna.
Juńǵarlardyń jumylǵan qalyń qoly,
Kirdi basyp Qazaqtyń dalasyna.
Botaqara, Sartoqaı, Baraq batyr,
Bir búıirden jaý kelip talap jatyr.
Qojabergen, er Mashan el basyna,
Keldi búgin qarasań zaman aqyr.
Keıingi urpaq biz jaıly aıtar ańyz,
Aman qalsa amanat baı dalamyz.
Dep bastady Sámenbet batyrlarǵa,
Endi qalaı jaýbetin qaıtaramyz.
Aqyl aıtar sendersiń quryp keńes,
Taıaǵan jaý shapsa eger yryq bermes.
Qoldy jınap saılanǵan azamattar,
Qarsy shyǵyp aldynan turyp teńes.
Soqsada uıtqyp azynap qara boran,
Qoıar alǵa muratyn sanaly ulan.
Shaqabaı men Buqarbaı ójet ósken,
Qaıratty da qarymdy bala qyran.
Kórsin bular soǵystyń maıdan shebin,
Shaǵym mynaý kózden nur taıǵan meniń.
Tozdyryp at dushpandar tuıaǵymen,
Qalar ma eken qan sasyp qaıran belim.
Baraq batyr tursa da qanyń tasyp,
Aııaǵymdy ókshelep qaldyń basyp.
Botaqara atoıshyl qoldy basta,
Bolsyn ár kez jortqanda aldyń ashyq.
Emes ediń qashanda dańyq qumar,
Órt tutansa laýlaǵan janyp tynar.
Qandaı qıyn kezikken tar qyspaqtan.
Batyrlyqpen aılań bar alyp shyǵar.
Keń ıyqty, at jaqty, alyp músin,
Sıpap qoıyp saqalyn jaryqtyq shyn.
Sóılep kelip toqtady yryq bermeı,
Turǵan jurttyń Sámenbet basyp mysyn.
Bastady sóz Botekeń jaılap eren,
Sóz tórkini bolsa eger baılam menen.
Qysyp eki búıirden tuzaq quryp,
Jaýdy soqsaq shyrǵalap aılamenen.
Atyń shyqqan er ediń kezińde asqaq,
Baraq saǵan el otyr senim tastap.
«Alashtap» sen urandap oń qanattan,
Jasaǵyńdy kir jaýǵa óziń bastap.
Dalam jatsa kýá bop shermen zarǵa,
Quldaryna kúsh-qýat bergen Alla.
Sol qanattan jaý qashyp qutyla almas,
Qojabergen, Sartoqaı sender barda.
Jer qoınyna kirgenshe qashan denem,
Qorǵaımyn dep elimdi qasam berem.
Alǵy shepte atoıshyl men bolaıyn,
Birge shaýyp bul joly Mashanmenen.
Túmen qol bar saılanyp elim degen,
Saqadaı bop býynǵan belin eren.
Úshke bólip áskerdi qas batyrlar,
Jaýǵa qaraı attandy senimmenen.
Oń-sol qanat úsh myńnan jasaq alyp,
Bolmasa da syryna asa qanyq.
Qojabergen, Sartoqaı, Baraq batyr,
Tımek eki búıirden tasaǵa alyp.
Jaýda kelip toqtady ara saqtap,
Týyn qaıtyp Alashtyń alasartpaq.
Botaqara, er Mashan tórt myń qolmen,
Qarsy betten qasqaıyp dara shappaq.
Bitik ósken ný orman ǵajap qalyń,
Táńir ózi jaratqan jasap bárin.
Baraq benen Sartoqaı, Qojabergen,
Eki taýǵa jasyrdy jasaqtaryn.
Qıa betten yldılap bulaq aqqan,
Betegeli belderi sulap jatqan.
Jan-jaǵy taý ortasy úlken ańǵar,
Mert bolarsyń jyǵylsań qulap attan.
Azyp-tozyp jol soǵyp jarap kelgen,
Dushpandardy kórip tur sanap belden.
Shapqan kezde atoılap aldyńǵy shep,
Qos búıirden oq atpaq sadaqpenen.
Jyldyń basy bastalyp qasiretpen,
Qıyndyqty qınalyp basyp ótken.
Qajyǵan jaý uılyǵyp turyp qaldy,
Qalyń qoldy kórgende qarsy betten.
Bir orynda shýlaǵan turmaı olar,
Oılamady dep búgin mundaı bolar.
Tynysh jatqan zarlatyp shaýyp eldi,
Malyn qýyp jeńse eger tynbaı tonar.
Jınap barlyq erlerin, noıandaryn,
İske asyrmaq kelse eger oıǵa alǵanyn.
Bul qalmaqtar qazaqtyń keń dalasyn,
Qanmen jasqa kórmekshi boıalǵanyn.
Túsinersiń qarasań parlap muny,
Tar qyspaqtan jol tabar arda aqyly.
Jońǵarlardyń tanylǵan arasynda,
Aty shyqqan Sıbendeı bar batyry.
Qara arǵymaq mingeni astyndaǵy,
Shapsa úgiler shashyrap tastyń bári.
Jekpe-jekke shyǵatyn kimiń bar dep,
Shaqyryp jaý jigerin pás qylmady.
Qoldasa Alla syılaıdy mereıin tek,
Qan maıdanda turǵam joq sóneıin dep.
Jekpe-jekke Botekeń ózi shyqpaq,
Áýselesin dushpannyń kóreıin dep.
Qandaı ǵajap týǵan jer bar alabyń,
Búgin, mine, oı saldyń sanama myń.
Elim úshin shybyndaı janym pıda,
Shalsań eger bolaıyn qara laǵyń.
Qýat ber dep Táńirim shyn batyrǵa,
Bes qarýyn saılanyp mindi atyna.
Jaýyn jeńse qalmaqtyń basyn alyp,
Sonda ǵana jetedi muratyna.
Mingen aty qubaqan qamys qulaq,
Aınalasy ósken jer tanys turaq.
Jetip bardy qasyna juldyzsha aǵyp,
Boıyndaǵy jibermeı namys biraq.
Búgin minin demeımin pasyq biler,
Jer meniki, sen kimsiń basyp kirer.
Biz urpaǵy Kóktúrik, Kókbóriniń,
Quba jondy jortqanda asyp túner.
Kútip turmaı ekeýi tek baıqasyp,
Jepe-jek dep urandap keti aıqasyp.
Qylysh siltep, naıza sap turyp qaldy,
Birin-biri ala almaı kóp shaıqasyp.
Atarynda tebitip aryny asqaq,
Qarýynyń salady bárin jasqap.
Eki arystyń alysqan biri mert bop,
Qan maıdanda ólmekshi janyn tastap.
Qara aıýdaı tursada aldyn bólip,
Osal tusyn Botekeń qaldy kórip.
Jolbarystaı atylyp qas qaǵymda,
Shurqyltaıdan naızany saldy kelip.
Shyqqan bıik etse de taýyn maqtan,
Ketti qulap ókirip aýyp attan.
Tyrmalaıdy jan-jaǵyn orǵa túsken,
Arystandaı jaraly qaýyp qaqpan.
Tolarsaqtan júrsek te qandy keship,
Jaýdy jeńsek baǵymyz jandy desip.
Aıdarynan kóterip ustap turyp,
Baqyr basyn Sıbenniń aldykesip.
Pende bilmes Allanyń ne bererin,
Toqtaıdy ómir úzilse keler demiń.
Eki taýda jatqan qol jasyrynyp,
Jaýǵa qaraı jaýdyrdy jebelerin.
Keskilesken qan maıdan aıǵaı-attan,
Quz jańǵyryp, bel-beles tańdaı qaqqan.
Túmen qolmen batyrlar jaýdyń shebin,
Kesh batqansha shyrǵalap talmaı shapqan.
Qashqan qalmaq qan qusyp oılan birden,
Ótken ómir máz bolmaı toıǵanyńmen.
Shepti buzyp barady esil erler,
Kókjalǵa uqsap dál túste qoıǵa kirgen.
Egeı erler kóńildi jeti tasyp,
Qýanyshtan toqtaǵan kekti basyp.
Artyna bir burylyp qaramastan,
Az jasaǵy dushpannyń keti qashyp.
Sábı úni ińgálap myń besikten,
Dýmandatar toı bolsa kim keshikken.
Keń baıtaq bul Qazaqtyń dalasyna,
Beıbit ómir qaıtadan kirdi esikten.
Jantekeıdiń aman bop sáýletti eli,
Jyldan – jylǵa damydy dáýletteri.
Batyr – balýan qarasań aqyn-sheshen
Botaqara búgingi áýletteri.
Aıtqan ketpeı sóziniń biri tegin,
Táńir berdi jarylqap jyly lebin.
Bes myń jylqy bitken tek bir ózine,
Ataqty baı atanyp Tynybegiń.
Kóterip tik qondyrǵan qosyńdy alǵa,
Jaý almaıdy qasyńda dosyń barda.
Tynybektyń áıeli bir ul týyp,
Ulan – asyr toı boldy osy mańda.
Sararqanyń kóz salsań dalasyna,
Baǵa jetpes baılyq pen baǵasyna.
Atyn qoıdy «Nura» - dep, Botaqara,
Nura ózenniń týǵan soń jaǵasynda.
Aq boz úıdiń keń jaıyp keregesin,
Burynǵy ótken toqtatyp el egesin.
Balýan salyp, toı jasap, at shaptyrdy,
Kórgen alǵash quttyqtap nemeresin.
Osy toıda qaısy attyń jandy baǵy,
Ańyz aıtyp shaldar jaq tań qylady.
Sıban kereı ataqty Eralynyń,
Jalǵyz keldi qara úzip arǵymaǵy.
Báıgeni alyp úsh toǵyz jylqyny aıdap,
Ketti eline Eraly murtyn maılap.
Tulparlardyń tuıaǵy dúbirletken,
Qaldy artynda Saryarqa sylqym aımaq.
Sońǵy shaıqas
Habar aıtyp bar qazaq balasyna,
Qalmaıyq dep eldiń bir nalasyna.
Basyn qosty úsh júzdiń batyrlary,
Balqash kóldiń jınalyp jaǵasynda.
Shaqabaı men Kereıden bar, Baıtaılaq,
Bes qarýyn belinde alǵan saılap.
Tynybek pen Qarajan, Deripsaldar,
Mingen atyn jaratqan tańnan baılap.
Erler mynaý Jobalaı ,Jantaı ,Mashan,
Tuǵyr anaý shyǵatyn bar taımasań.
Qojabergen ,Qaptaǵaı ,Buqarbaılar,
Toqtaǵan ed jaý shebin almaı qashan.
Túgel batyr er edi túkti júrek,
Balýan – barys qarymdy myqty bilek.
Qorǵaımyn dep alashtyń keń dalasyn,
Abyroımen jetilip shyqty túlep.
Egde tartyp qalsada jasy kelip,
Botaqara sóıleıtin qasyn kerip.
Batyrlarmen birlikte bul shaıqasqa,
Kelgen edi úsh uly qasyna erip.
Sálem berip esikten kirdi zorǵa,
Aqylymen salatyn myńdy jolǵa.
«Qas batyrym keldiń be?» - dep qushaqtap,
Buqar jyraý orynan turdy sonda.
«Jan joq boldy jol tabar senen batyl,
Jaý irgege taıap bir kele jatyr.
Qart batyrym shaqyrǵan sebebim sol ,
Bizge qalaı qysylǵan beredi aqyl».
Buqar jyraý dep kúlip túregeldi,
«Jaýǵa qarsy ózińmen júrem endi.
Batyrlarym qashanda sen aman bol,
Basyp kelgen sary jazyq, kúreń beldi».
Qoı soıylyp aqsarbas, kók qasqa taı,
Túspeı attan bel býǵan er jasqanbaı.
Bata jasap abyz qart duǵa oqydy,
«Qaıtpaımyz» dep dushpandar jer jastanbaı.
Tarıhqa el úshin súri jol sap,
Jaýmen naǵyz shaıqasta iri bolsaq.
Ólsek eger qalarmyz bir shuńqyrda,
Bir tóbege shyǵarmyz tiri bolsaq.
Sert baılasty dep qolyn qanǵa malyp,
Oty laýlap namystyń janǵany anyq.
Jaýǵa shapty «Alashtap» abyroımen,
Bir kez sýyp kóńili qalǵan halyq.
Qabanbaı men Bógenbaı asyl erim,
Solqyldatqan kezinde ǵasyr belin.
Neshe túmen áskermen jaýǵa shapty,
Ulaǵattap ór dańqyn asyr elim.
Qumyrsqadaı qaptaǵan qara – qorym,
Kóptiginen Jońǵarlar alady oryn.
Kún eńkeıip barady qyzyl sónip,
Tún qarańǵy jaba sap dala tonyn.
Úsh kún, úsh tún shaıqasty sótkesimen,
Tógilgen qan ketpesin tekke osymen.
Eki jaqtan shyǵyn kóp qyzyl maıdan,
Elim úshin eńirep ot keship em.
Bir tóbege jınalǵan daralanyp,
Tyqsyrǵan jaý, jan-jaqtan barady alyp.
Jalǵyz kirdi Botekeń ash bórideı,
Aıaǵynan oq tıdi jaralanyp.
Kórgen ótkir qyrandaı qyzyl etti,
Jaýdyń shebin talqan qyp buzyp ótti.
Temir ushty doǵal bas sadaq oǵy,
Oń tizesin sanynan úzip ketti.
Jońǵarlar kóp antalap jalaqtaǵan,
Kidirýge sál toqtap qaratpaǵan.
Qanjyǵasyn eriniń sýyryp ap,
Baılap qoıdy aıaǵyn salaqtaǵan.
Toqtamady sonda da shaıqas salyp,
Janym pıda dep meniń aıqasty anyq.
Qabanbaı men Bógenbaı, Buqar jyraý,
Kórdi qarttyń qaıratyn qaıtpas tanyp.
Kún eńkeıe aqshamda qosqa kelip,
Aıtyp jatyr Qabanbaı jospar berip.
Jaralanǵan qasynda Botekeńniń,
Erler otyr egilip, dosqa berik.
Qansyraǵan arlandaı ulyp betten,
Oń aıaǵyn oq tıip julyp ketken.
Botekeńniń qasynda tur batyrlar,
Júrekteri qaraıǵan tunyp kekten.
Óter ómir desekte bes kún jalǵan,
Bolyp búgin ortańda óstim arlan.
Keshegi bir kóringen úmitterim,
Jaryq ettińde saǵymdaı óshtiń aldan.
Dep, Botekeń, «barmysyń qaıran meniń –
Álemge atyn áıgilep jaıǵan elim.
Birge bolyp qandaı bir joryqtarda,
Qan sasyǵan kórgen ek maıdan shebin.
Jyldar jyljyp, kún batyp, aı qulaǵan,
Enshimiz bar alatyn baı muradan.
Jatyr Esil ózenniń jaǵasynda,
Tuǵyryldyń urpaǵy Taıbuǵa Han.
Aspandaǵy qondyryp aıdy dúzge,
Toı- toılaýshy ek jyınalyp maıly kúzde.
Sararqanyń Nura ózen, Moshaı kóli,
Ata qonys bolǵan et jáıli bizge.
Sensiń maǵan qut meken ,asyl aımaq,
Kýá buǵan búgingi ǵasyr aıǵaq.
Qaıtqan qazdaı kóshiýshi ek kelgende kúz,
Qysyn qystap, shuraıly jazyn jaılap.
Alla basqa salsada qıyn synaý,
Aıtar Buqar bar shyǵar syıyń jyraý.
Kórip tursyń Qabanbaı, Bógenbaıym,
Qartaıǵanda jaraly kúıim mynaý.
Qoshtasaıyn sendermen batyrlarym,
Taıaý maǵan kelińder jaqyn báriń.
Ajal alda kim bilsin kútip turma,
Kezinde elge bolsada atym málim.
Boldy osyma bir oqtyq batyr degen,
Aldyn tosqam jaý kelse adyr belden.
Qosanjarlap qarttyqpen ekeýlep tur,
Aıyrlarsyń bir kúni aqyr menen.
Zarly dala zarlanyp ısingenin –
Kórdiń báriń demeısiń, qısyn demin.
Qut mekenim Saryarqa ólip ketsem,
Jambasym tek sol jerge tısin meniń.
Ósıetim osy bir senderge aıtar,
Bul soǵysta kúıimdi kelgen baıqar.
Buqar jyraý sózińe jurt toqtaıdy,
Endi meni tezirek elge qaıtar».
Dedi, Buqar «kóp kól bar Kóshebede,
Keshe Babam sembeımiz dese nege?
Jántekeıdiń jeri keń degen mátel,
Bolǵan eken jan sany óse kele .
Eń úlkeni ózińsiń qas batyrym»,
Dep aǵaıyn aıaǵyn basty aqyryn.
Tórt kózimiz turǵanda túgel úgin,
Aıtar meniń joq endi basqa aqylym.
Jaraqatyn kórgende kelip bári,
Ketti bosap eriksiz erip kári.
Botekeńdi áketti Saryarqaǵa,
Birneshe adam bastaǵan Deripsaly.
Tynybekti tapsyryp Qabanbaıǵa,
Endi maǵan burynǵy zaman qaıda.
Óziń baýlyp shynyqtyr qas batyr ǵyp,
Aldyńǵy shep salyp tek maıdanǵa aıda.
Túzedi qart sony aıtyp betti buryp,
Tulyby keń er edi tekti-tunyq .
Abyzdarmen Bahadúr batyrlarǵa ,
Amanat dep qosh aıtyp ketti júrip .
Ótken ómir aılarmen jyldy sanap ,
Jerge shanshyp naızasyn urdy qadap .
Batyrym-aı qaıran qart dep Qabanbaı ,
Kóz taldyryp artynan turdy qarap .
Túıin
Saqtap ishte tarıh syryn berik,
Ǵasyr aýnap ketti kún qyryn berip.
Shejireni paraqtap men otyrmyn,
Joqtaý aıtqan burynǵy jyryn kórip.
Baǵyń qaıtqan basyńnan, aıyń aýyp,
Sóılese almaı el men jurt jaıyn taýyp.
Aqsúıek jut,teń kelip malmen basqa,
Ótkizgen kún áli este qaıyn saýyp.
Ótken aýyr oıǵa sap kıe – muńdy,
Toqtatpaıdy eńkeıtip júıe kimdi.
Jer qaıysqan áskermen Jońǵarlar kep,
Shashyp ketken otyn qyp súıegimdi.
Bilip búgin tegińdi jaz qaraǵym,
Ańdyp basar oıylǵan taz tabanyn.
Jer bar ma eken qazaqtyń dalasynda,
Tógilmegen qany tek, áz, babanyń.
Talaı dana kóz jumǵan Ǵulamada,
Muńyńdy aıtyp, zarlanyp jylama aǵa.
Batyr elmiz Aqtaban shubyryndy,
Aman qalǵan Alqakól sulamada.
Sońy
2019 jyl
Arqau .kz
