BABADAN DARYǴAN DARALYQ
Nurǵajet Qapaquly
Qazirgi qytaı jeri Altaı beti kúlli Abaq kereıdiń týyp ósken ata mekeni. Talaı zańǵar tulǵalardy týdyrǵan altyn qursaq, Altaıdyń bir týar týmasy Ádı Turar uly 1932 jyly Botaqara rýynyń súıikti mekeni Altaıdyń Alaqaq aýylynda dúnıege kelgen. Ádı Botaqara batyr Tynybek Nura áýletinen taraıdy. Abaq kereıdiń tuńǵysh bıi ataqty jyraýy, Botaqara Tynybek Nura áýletinen Sháý(jyraý) Apashuly ,Ataqty tókpe aqyn Tóleýbaı Bójekuly, jany jomart keń peıildi ataǵy jer jarǵan baı Sháký Esilbaı syndy uly tulǵa atalarynyń qasıeti daryǵan, Ádı balalyq shaǵy óziniń ata mekeni Alaqaqta ótti. Bastaýysh synybyn sol Alaqaq aýylyndaǵy Botaqara mektebinen bastady.
Ádeń óziniń týa bitti darynymen azattyqtan keıin qoǵamnyń ár salasynda qyzmet etti. Sol kezde Altaı aýdannyń Alaqaq aýylynyń mal sharýashylyǵyna jaýapty bastyǵy boldy.
Keıin kele Qarashilik aýyldyq bolyp bólingen kezde, Qarashilik aýyldyqtyń orynbasar sekyratary, mal sharýashylyǵyna jaýapty sekyratary, ferma bastyǵy bolyp jáne Alaqaq mal shylyǵynyń bastyǵy bolyp qoǵamnyń ár salasynda qyryq jyldan astam basshylyq qyzmetin atqardy. Biz onyń qyzymet ómir ámálıatynan qortyndylaǵanymyzda onyń ómiri halyq úshin ter tókken. Sondaı aq túrli burań joldardy basyp ótken. Syn saǵattarynda synalǵan ómir dep qaraımyz. Ol qoǵamǵa sińirgen iskerligi, shógeldiligi, sondaı-aq halqyna bolǵan sheksiz adaldyǵymen tanyldy. Onyń týma alǵyrlyǵymen, oıǵa oramdy, tap bermede sóz saqtaǵysh sheshendigi, sondaı aq estigenin este saqtaý saqtaǵysh qabileti, uıqasty batalary men onyń sheshimin tabýy, kisini oılandyratyn jumbaqshylyǵy onyń elden erek daralyǵyn áıgileıdi. Tómende onyń urpaqtarǵa qaldyrǵan ulaǵatty muraǵattarynan birer shýmaq kórsetýdi jón sanadyq.
1980 jyly Alaqaqqa qarasty Aqtaı jaılaýyn Jemeneıge bólip bermek bolyp, aımaq basshylarynan Qadys Ýálı, mal sharýashylyq mekemesiniń bastyǵy Baıǵalı, Zeınýlla, Altaı aýdannyń ákimi Ǵalym, Jemeneı aýdanynyń Ákimi Bátımolla qatarly basshylar basqaryp ashqan jınǵa Ádı de qatystyryldy. Túski tamaqqa Jemeneı aýdannyń malshylyq keńsesi qonaqtarǵa et tartady. Qonaqtar bata kezegin Ádıge usynady. Sonda Ádı’
Kórmedik qoıdyń túr- túsin,
Basy keldi qıqıyp,
Kórmegen soń kóz jetpes,
Jeı bereıik tympıyp.
Tiri qaıdan kórinsin,
Otyrǵan elge mıqıyp,
Momyn eldi zarlatpaı,
Batımollanyń kóńiline,
Bersin alla táýfıyq.
Kelip qaldyq dám tartyp ,
Jemeneıdiń eline,
Tikken eken keńsesin,
Alaqaqtyń jerine.
Suramaı kelip qonǵan soń,
Ata meken Aqtaıym,
Batyp otyr belime ,
Oıdaǵyny aıtqanǵoı,
Aýdan, aımaq basshysy.
Aýyr alma kóńilińe,
Bata isteıtin Bashúıjań,
Zákeń otyr basynda,
Uıalmaı bata istedim ,
Osylardyń qasynda,
Aýdan , aımaq basshysy,
Mal baqqan momyn malshynyń,
Qalmańdar kóz jasyna,
Bárińde qol jáıipsiń ,
Betterińdi sıpańdar,
Batama meniń qosyla.
Allahýakbar- , dep bet sıpapty. Sonda Jemeneıdiń Bátımollasy bata degen daý emes qoı- depti.
Bataǵa razy bolǵan basqa basshylar beretin jáılaýdy basqa jerge ózgertken eken. Osy kezde Bátımolla sońǵy batany taǵy da Ádıge usynǵan eken , sonda Ádı
Aımaqtan al Bashıanjań,
Baııtuǵyn batany,
Bilgenmdi Aıtamyn,
Túzete ber qateni,
Sharshap keldik at soǵyp,
Ádı endi jatady , allahýakbar- , depti.
Ádı osy toptan tarap kele jatyp, jezdesi bolyp keletin rýy sherýshi Ábilhannyń úıine túse,Ábilqan uıqtap jatypty,sonda Ádı
Assalaýmaǵaláıkým ,Ábilqanym,
Sherýshi qanishersiń elge málim ,
Aıyrylyp Aqtaıyńnan qala jazdyq,
Qapersiz jatqanyń bul ne qylǵanyń, depti.
1981 jyly maýsymda Altaı aýdany Ábıtan Gúńshesi orta jaılaýynda mal sharýashylyǵy jıynna shaqyryp, gúńshylardyń malǵa jaýapty basshylary qatynasyp, qonaqasyǵa aryqtaý kári toqal sıyrǵa bata surapty sonda Ádı
Shaqyrǵan soń jınǵa,
Kelip qaldyq shabyspen,
Ábıtannyń maly óssin,
Básekeli jaryspen.
Aýdan ashqan bul jıyn,
Maqsatyna qol jetip,
Aıaqtasyn tabyspen,
Soıǵaly turǵan bul sıyr,
Sarytoqal eken janýar,
Qara kesegine pikir joq,
Maıy qaıdan tabylar,
Kóp qaınamaı jumsarmas,
Qazanǵa erte salyńdar,
Tisi barlar shaınaıdy aý ,
Tisi joqtar qaǵylar, allahýakbar- depti.
Altaı qalasynda ashylǵan taǵy bir jıynda et tartylmaı, sopaq tabaqty balyq kelipti, otyrǵandar ne der eken dep bata jolyn Ádige beripti, sonda Ádı
Salypty sopaq tabaqqa,
Bata qaıda shabaqqa.
Baıqap jeńder jigitter,
Turmasyn qyltan tamaqqa, dep balyqtyń basyn basqalarǵa qaratyp ıtere salypty.
1981 jyly Ábıtan aýyldyq qarýly bólim keńse qurlysy bitip, lentasyn qıýýǵa árqaısy aýyldardan basshylar shaqyrtylypty, sonda árqaısysy aýyl basshylarynan Sháımardan Toqtarbaı, Shaqabaı, Qýanyshbaı qatarly adamdar kelip, tamaq batasyn Ádıden surapty, sonda Ádı
Alaqaqtyń Shákesi ,
Kereıdiń ediń ákesi,
Siz berseńiz batany,
Bolmas edi qatesi,
Balbaǵaıdyń toqasy,
Jerińniń egiz jotasy.
Siz berseńiz batany,
Bolmas edi oqasy,
Saryqýsynnyń qýysyń,
Jántekeıdiń týysyń,
Aldyńa tabaq kelgende,
Shyqpaıdy nege dybysyń,
Dushpanyń tursyn qaltyldap,
Quralyń tursyn jarqyldap,
Jaqsy ýjańbý salypsyń,
Bosaǵa jaz altyndap, allahýakbar- depti.
1976 -jyly Altaı aýdany basshylary eki topqa bólinip egin mal Sharýashgylyǵy salystyryp baǵalaý júrgizip, sońynda shirikshı fermasynda bas qosyp qortyndy shyǵardy. Keshki qonaq asynda batany taǵy da Ádıden surady sonda Ádı
Dáı shýjı bastap bir topty,
Salystyryp baǵalap,
Qa shıanjań keldi bir toppen,
Qyran, Ertis jaǵalap.
Alty gúńshi , tórt ferma .
Bolyp qaldyq aralap,
Aldyǵa tabaq kelgende,
Bata iste dep barlyǵyń,
Otyrsyń meni aǵalap,
Bir fermamyz shirikshı,
Kúzdikúni bolǵanda,
Taýdaı etip ónim jı,
Ozat bolyp jyl saıyn,
Sahynadan alsyn syı,
Avtonomǵa barǵansyń,
Talaı júlde alǵansyń,
Qoldan bermeı júldeni,
Jyldan jylǵa jalǵansyn,
Kóp egipsiń kúrishti,
Aýylyń bolsyn yrysty,
Jańalyqqa qol bastar,
Basshyń bolsyn tynysty,
Bastyǵyń seniń Mádıdi,
Aýdan halqyń tanıdy,
Artyq aıtsam sókpeńder,
Myna jaman Ádıdi,allahýakbar -depti.
Taǵy bir jolǵy salystyryp baǵalaýda Ádı jasy da, joly da úlken Kenjebaı shýjıdy bata jasasyn dese basqalar bolmaı Ádıge jasatady, sonda Ádı
Basshylar bastap biz júrmiz,
Ár oryndy baǵalap,
Alaqaqtan bastadyq,
Shemirshekti aralap,
Ábıtanǵa kelgende,
Bata iste dep barlyǵyń,
Otyrsyńdar qamalap,
Bilgenimdi aıtaıyn,
Álime qaraı shamalap,
Áýeli bata bereıin,
Ábıtannyń asyna,
Qalǵan ekem otyryp,
Úlkenderdiń qasyna,
Júldeli bolsyn aýylyń,
Baqyt qonsyn basyńa,
Bolashaq nurly, jol burań,
İlgerleńder asyǵa,
Ala almaı qalsań júldeni,
Azamattar jasyma,
Jaıqala óssin egin shóp,
Jańbyr jaýsyn sorǵalap,
Mol únimdi jyrlaýǵa,
Qalam tursyn jorǵalap.
Kóbirek tolǵap aıtýǵa,
Jasy úlkeni qasymda.
Kenjeden qaldym qorǵalap, allahýakbar- depti
2003- jyly Qarashilik aýyldyq úkimeti jańa ǵımaratqa kóship kirisip, aýyl aqsaqaly Ádıden bata tileıdi. Sonda Ádı
Keńseleriń bolsyn yrysty,
Jigitteriń bolsyn tynysty,
Bıikterge umtylyp,
Jaqsy isteńder jumysty,
İlgerlep ozyp shyǵyńdar,
Aqyldy sózde uǵym bar,
Bastan keshkendi aıtaıyn,
Keregin alyp uǵyńdar,
Altaı menen saýyrǵa,
Maldy baptap baqqanbyz,
İrgesin qalap aýyldyń,
Qazyǵyn myqtap qaqqanbyz,
Kóshti bastap qyryq jyl,
Atqa minip shapqanbyz,
Ashty menen tushtynyń,
Dámin túgel tatqanmyz,
Kedergige kez bolyp,
Onyń da dertin tatqanbyz,
Qutyla almaı páleden,
Sarpaldańdy basqanbyz,
Ádildik tappaı bir kezde,
Talaıǵa jaǵdaı aıtqanbyz,
Tuǵyrdan túsip qartaıyp,
Dem alyp úıde jatqanbyz,
Otbasynda jatsaqta,
Talaıǵa aqyl aıtqanbyz,
Bolashaqtyń ıesi,
Jastarǵa úmit artqanbyz,
Aryndy qoldy sermeńder,
Kóz kórmese senbeńder,
Kórinip daıym kónbeden,
Júldeni qoldan bermeńder! allahýakbar- depti.
Ádı óz teńdesterimen keńes qurǵanda únemi jumbaq qurap aıtyp, olardyń jaýabyn taba almaı taryqtyryp qoıatyn kórinedi. Ádıdiń jumbaqtary mazmuny jaǵynan óreskeldeý sezilgenimen, jaýaby úılesimdi kelip otyrady. Mysaly:
- aýzy qara, qara bet,
İshi qyzyl qıamet,
Sýlap saldym ,
Sýyryp aldym, bul ne? / SHESHÝİ\ (tonar, nan)
- İshi qyzyl, Syrty qara,
Kirip shyǵyp júredi,
Qaıqybas qara bala,bul ne? \ sheshýi\( kálesh,mási)
Ádıdiń kez kelgen jerde aıtyp ketken arnaý, tolǵaý, óleńderi óte kóp. 1956- jyly qonalqyǵa jete almaı Qapysh degen kisi ekeýi málim bir úıge qonbaqshy bolyp barǵanda, álgi úıdiń áıeli qondyrmaı qýady. Erteńinde Ádı on shýmaq óleń jazyp, qaınaǵasyna berip ketedi.
Onyń sondaǵy qysqarǵan nusqasy mynaý eken
Aıqaılap qara qatyn syrtqa shyqty,
Aıqaıdy estip ańyryp buǵa qaldym.
Sózine qulaq salyp uǵa qaldym.
Qańǵyrǵyn kimsińder dep aqyrǵanda,
Tańdanyp jaýap tappaı tura qaldym.
Jazyǵy Shoıǵatynyń bizge meken,
Kórindik bul áıelge nege bóten.
Kórmegen qonaq qýyp qaıran qazaq,
Azǵyndap osylaısha keter me eken....
Ádi Alaqaqtyń sol kezdegi shejańy Baıdollamen birge avtobýsta otyrǵanda,Baıdollany tanymaıtyn bul kim bolady dep ábden surapty.Sonda Ádı
Rýy munyń jastaban,
Formy bólek basqadan,
Alypty tapqan anasy,
Mańdaıy jazyq qasqadan,
Tanymasań tanyp al,
Alaqaqtyń shejańy,
Otyz jyl eldi basqarǵan,
Kóp jyl eldi basqarǵan,
Kóp jyl bastyq bolsada,
Jamandyqqa baspaǵan,
Eselesip kelgende,
Talaıdy artqa tastaǵan dep qolma qol jaýap beripti.
1983jyly Ádı qalýyn arasanyna baryp emdelip qaıtqanda , sol kezdegi aýdan ákimi Zeınelge
Ze shıanjań bir jasaǵan dáýirmiz,
Bir jerge qonystanǵan aýylmyz,
Aýyryp arasanǵa kelip edim,
Kólik joq jurtta qaldy baýyryńyz...degen óleń hatty jazdy, muny dereý óz mashınasyn jiberip Ádıdi alyrtady.
1979- jyly Shińgildiń áıel aqyny Mátiqanǵa jazǵan alty shýmaq óleńinde…..
....Áıel shirkin emespe kózdiń qurty,
Jaqsy dep kóp maqtaımyz minez qulqy,
Sondada oıpyl toıpyl bop júresiń ,
Sekildi jazǵyturymǵy jáıdiń bulty.....
Ádı aqsaqaldań el ishinde aıtylyp júrgen bata,óleńderi, ázil qaljyńdary, jumbaqtary óte kóp.
Biz bul arada tek onyń bir bólimin ǵana berip otyrmyz. Urpaqtardyń qunyttap, jınap kádege jaratýyn úmit etemiz.
Mine osyndı babadan daryǵan daralyǵymen tarıhqa aty qalǵan bir týar tulǵa 1932 - jyly týyp, 2006 - jyly óziniń ata mekeni Altaıdyń Alaqanynda qaıtys boldy.
Materıalyn jınaqtaǵan: Májıt Qapyshuly
Nurǵajet Qapaquly
