Aqań – A.Baıtursynulynyń keremet kitaptarynyń biri – «Álipbı. Jańa qural» atty oqýlyǵy. Atalǵan oqýlyqtyń tulaboıy tunǵan asyl. Ult ustazynyń «Oqý quraly» (qazaqsha álippe) atty oqýlyǵy men «Álipbı.Jańa qural» atty eki oqýlyǵy ádistemelik, mazmundyq, formalyq, t.b. jaǵynan múlde basqasha eki dúnıe deýge bolady. Osyǵan deıin ǵalymdar eki oqýlyqty bir-birimen aıyrmasy az álippelerdiń qataryna jatqyzyp keldi. Shyn máninde ol qate túsinikke bastaıtyn kózqaras. Ol týraly bizdiń kelesi ýaqyttarda jurtpen júzdesetin maqalalarymyzdan oqı alasyzdar.
Aqańnyń árbir eńbekterinen tarıhtyń qosh ıisi burqyrap turatyn kóne sózder men Aqań ózi ómirge ákelgen tyń termınder jáne súıekti tirkester jıi kezdesedi. Solardyń birnesheýin ataı ketsek – kúnbaqpa, búrkeý kún, aınymal degen sózder. Kúnbaqpa atty bul sóz ǵalymnyń «Álipbı. Jańa qural» atty oqýlyǵynyń (1926, 1927 jáne 1928 úsh jyl boıy 20-50 myń tırajben Qyzylordadaǵy memlekettik baspadan jaryq kórgen asa qundy mura) 105-106 betterinde «Kúnbaqpamyz» atty shaǵyn mátin bar. Mátinniń uzyn yrǵasy bastaýysh mektep oqýshylarynyń ár aıdaǵy aýaraıy jaǵdaıyn keregekóz keste syzyp, sol kestege jazyp otyratyny týraly baıandalǵan (tómende mátini tolyq berildi). Endi osy úsh sózge jeke-jeke toqtalaıyq:
Kúnbaqpa – túpnusqada sol kezdegi tóte jazýdyń emlesi boıynsha «kún-baqba» bolyp jazylǵan. Bul sózdi ǵalym «aýaraıynyń jaı-kúıi» nemese «bir aılyq kún raıynyń jaǵdaıy» degen sóılemdi beıneleıtin termın retinde qoldanǵan. Jáne osy bir jasampazdyqpen kitapqa engizgen termın sol kezeńderde belsendi qoldanysta bolǵan sıaqty.
Búrkeý – búrkeý kún degendi mal sharýashylyǵymen shuǵyldanyp otyrǵan aýyldaǵy qazaqtar áli kúnge deıin qoldanady. Tańnan keshke deıin kún ashylmaǵan, bultty kúndi aıtady. Qazaqtyń aýyzeki tilindegi sol bir «búrkeý» sózin A.Baıtursynuly mine osylaısha resmı stıldegi qoldanysqa da ıkemdeı bastaǵanyn kórýge bolady.
Aınymal – bul sóz ala bultty nemese kún birde ashylyp, birde jaýyndatqan turaqsyz aýa raıyn beıneleýge arnalǵan. Halyqtyń tilinde de aınymal sózi aınyǵysh, turaqsyz, turlaýsyzdyqty beıneleıtin sóz ekeni barshaǵa aıan. Almatynyń aýaraıy múmkin osy aınymal sózine dál kelse kerek.
Alaqandaı ǵana mátinnen Alashtyń ult ustazy salǵan sara joldyń áldebir bólegi kózge shalynǵandaı bolady. Atalǵan mátinde qystyń aýa raıyn «ashyq», «qar», «búrkeý» jáne «aınymal» dep tórt-aq túrge bólip kórsetedi «jańa quraldyń» avtory sol kezeńniń jetkinshekterine.
Osy bir kóne oqýlyqty oqyp otyryp búgingi Qaz-gıdroemetten keletin aýaraıy týraly saýatsyz eskertpeleri eske túsedi. «Burshaq jaýý kútilýde» (burshaq jaýady dese aýzy qısaıyp qala ma?), «Jeldiń uıytqý qateri» (daýyl turady nemese quıyn soǵady demekshi shyǵar?), «Sýly qar (qar aralas jańbyr ma eken?)», «Kóldeneń sý (Sel nemese tasqyn bolar? qazaq qazaq bolǵaly taýdan qulap aqqan sýdy kórdik, biraq taýdy kóldeneń syrǵyp aqqan sýdy kim kórgen?)», «iri burshaq qateri», «shańdy daýyldar paıda bolý qateri», t.b. syrqat sóılemderdi orysshadan óli aýdarmaǵa boı aldyryp aýdarǵansymaqtanǵansha, nege osy memleketti qurǵan ulttyń tilimen tikeleı jaza salmaıdy eken?
Aqań muralarynda ana tilimizdi talaı ǵasyrǵa deıin taza ustaýymyzǵa septigi tıetin tyń tirkester, sózdik qorlar jeterlik. Tómende, álipbeni úırenip bolyp, mátinder jazyp, oǵan taldaý jasaýdy bastaǵan bastaýysh mektep oqýshylaryna arnalǵan «Kúnbaqpa» týraly mátindi tolyǵymen kópshilikke túpnusqa kúıin saqtaı otyryp oqyrmanǵa kórsettik.
Keregekóz kestege qarap otyryp, aptanyń jeti kúnin búgingi biz sekildi dúısenbiden jeksenbige deıin emes, jumadan bastap beısenbige deıin jazýynda da syr baryn ańǵarýǵa bolatyndaı. Jáne «jeksenbi» men «dúısenbini» «...nbi»
Boıynsha ózgesin túgeldeı «...imbi» boıynsha (sembi, seısembi, sársembi, beısembi) jazýynda da mán bar ma eken deımiz?!
KÚN-BAQBAMYZ
Dekábir aıy keldi. Kún-baqbamyzdy jańadan isteý kerek boldy. Qaǵaz alyb, ótken aıdikindeı qylyb kerege kózdeb syzdyq. Basyna iri qylyb «Dekábir kún-baqbasy» deb jazdyq. Shetine qys tuýraly biletin óleńderimizdi jazdyq.
Kún belgilerin syzyq astynda kórsetib qoıdyq, ashyq kúnge arnaǵan belgimiz dóńgelek – kún súgireti. Qarǵa – juldyzsha qoıamyz. Búrkeý kún bolsa, kerege kózdiń betin iırek syzyqben búrkeb qoıamyz. Ala bulttaý kún bolsa, nemese aınymal kún bolsa, kerege kózdiń jartysyn iırek syzyqpen jaýyb qoıamyz.
Sonda dekábir kún-baqbasy mynadaı bolyb shyqty.
(Baıtursyn uly Aqymet, «Álipbı.Jańa qural». 105-106 betterinen )
Ádilet Aqymetuly
