AHMET BAITURSYNULYNYŃ TAǴY BİR KİTAPSHASY TABYLDY
Ult ustazy Ahmet Baıtursynulynyń jurt baıqamaı júrgen bir kitapshasyn taýyp aldyq. Bul kitaptyń tabylýy tipten qyzyq. At sabyltyp alystan izdemedik. Ótken jyly Ahmet Baıtursynulynyń 150 jyly birshama oljaly jyl boldy. Ǵalymnyń kúni búginge deıin tabylmaı kele jatqan «Mádenıet tarıhy» bastaǵan birneshe kesek eńbekterin qospaǵanda, onshaqty maqalasy men aryzhattarynyń tabylýy aıtaqalsyn qýanyshty jańalyq. Belgili ǵalymdar toby qurastyrǵan on eki tomdyq tolyq jınaǵy men bes tomdyq akademıalyq tolyq jınaǵyna buǵan deıingi kóptomdyqtaryna enbegen jazbalar qosylǵan bolatyn. Al, bizdiń búgingi shúıinshili jańalyǵymyzdyń qundylyǵy sol – alashtanýshy, ahmettanýshy ǵalymdar Ult ustazynyń bul kitapshasyn qatpary mol qalyń qaltarystardan san ret ótse de baıqamaı kelgen. 1988 jyly ǵana jazalanǵanyna elý bir jyl tolǵanda aqtalǵan Ahmet murasy jurtymen qaıta qaýysha bastady. Onan beri san ret tolyqtyrylyp, san ret yqshamdalyp basylǵan ǵalym eńbekteriniń qatarynda bul shaǵyn kitapsha aıtylmaı keldi. Oqyrman asyǵa kútip otyrǵan jańalyqty alǵashqy bolyp aıtý – biz úshin teńdessiz baqyt.
Ahmet Baıtursynuly I.A. Krylov shyǵarmalarynan aýdarǵan «Qyryq mysaly» ámbege aıan. Alaıda, osy «Qyryq mysaldyń» ishindegi bir mysaly – «Maımyl men kózildirik» atty shyǵarma ózi jeke bir kitapsha bolyp shyqqanyn kim bilgen?! Minekı, ǵalym aýdarǵan qundy eńbektiń bir parasy basylym kórgenine 101 jyl ótkende tabylyp otyr.
«Maımyl men kózildirik» atty mysal kitapsha 1922 jyly Tashkentte basylǵan. Túrkistan respýblıkasynyń baspasóz shyǵarýshy mekemesi jaǵynan basylym kórgen bul jádiger Ult ustazynyń kózindeı qymbatty mura deýge bolady. Kitapsha óńdi-sýretti úlgide basylǵan. Bas-aıaǵy 12 betten turatyn kitapshanyń jobasy kisiniń kózin tartyp, kóńiline túrli oı salady.
Kitaptyń muqabasynda japa-tarmaǵaı aǵash basyna órmelegen maımyldar beınelengen. «Maımyl men kózildirik» atty kitap atynan keıin «I. A. Krylov hıkaıasynan qazaqshalap jazýshysy A. Baıtursynov» dep kórsetilgen. Bul bettiń bir jaǵy jyrtylylǵan bolsa kerek, keıbir sózderdiń basqy býyny kórinbeı qalǵan.
Kitaptyń aıqara betinde ár jerinen synǵan sary japyraqty aǵash butaǵynyń sýreti órnektelgen. Bul bettede kitaptyń atymen qosa, «I. A. Krylov hıkaıasynan qazaq tiline alýshy Baıtursynov» dep kórsetilgen. Muqabada «qazaqshalap jazýshy» dese, aıqara bette «qazaq tiline alýshy» dep berilgen. Osydan keıin «Túrkistan Respýblıkasynyń baspa isterin basqarý mekemesi» dep shyǵarýshy orynnyń aty berilse, onan tómenirek orys jazýymen «Tashkent, 1922 g.» dep basylǵan. Kelesi betten mysaldyń mátini sýrettermen qosa basylǵan.
Kitapshada sýret pen mátin (óleń) birge berilip otyrǵan. Qońyr tústi maımyldyń qımylyna Ahań aýdarǵan óleńniń mazmunynyń dóp kelgenine tań qalmaý múmkin emes. Sýretshiniń sheberligi menmundalap, maımyldyń ár sáttegi kóńil-kúıin bet álpetinen kórsetip tur.
«Maımyl men kózildirik» mysalynyń mazmuny da kóptegen oqyrmanǵa belgili. Maımyl kózildirik paıdaly degen soń alyp, biraq qalaı qoldaný jolyn bilmeı álekke túsedi, sońynda ony syndyryp tastaıdy. Mysaldyń máni: aqyly taıaz adamdar ózderin basqadan aqyldy sanap, ár nárseniń parqyn biletindeı kórinýge tyrysady, ózderi túsinbeıtin jaıttardy, quny men qajettiligin uqpaıtyn, ózi qoldana almaıtyn zattardy synap, jamandaıdy, sosyn kúsh qoldanyp joıýǵa kirisedi. Maımyl ǵylymdaǵy nadan adamdy beıneleıdi. Bilim de kózildirik sıaqty durys qoldana bilseń ǵana paıdaly. Tájirıbesizdik, alysty kóre almaý syrt kózge baıqalyp turady. El bıleýshi bilimsiz bolsa, aınalasyna, elge qaýipti. Ár nárseniń mánin uǵyp, taldap, salystyryp, túsiný qajet, bilmestikpen atústi qarap, talqandaýǵa jol berýge bolmaıdy.«Jarymdyq» degen sózge nadandyq, qarańǵylyq qasıettiń mánin syıdyrǵan. I.A. Krylov 1815 jyly mamyr aıynda qoǵamdaǵy nadandyqty, bilimsizdikti synap «Martyshka ı ochkı» mysalyn jazǵan. Mysaldyń kólemi I.A. Krylovta 21 jol bolsa, A. Baıtursynuly ony 28 jol kóleminde aýdarǵan.
Kitapshaǵa mysal óleńniń Ahmet aýdarǵan 28 joly tolyqtaı engizilmegen. Sońǵy bir shýmaqtaǵy aýdarmashynyń qorytyndy oıy (tórt tarmaq) alynyp tastalǵan. On eki bettik kitapshada sýretti betterge óleń shýmaqtaryn ornalastyra salmaı óleńde aıtylǵan mazmunnyń sýretpen birdeı shyǵýyna asa mán berilgeni baıqalady.
Qartaıyp, nashar kórdi maımyl kózi,
Oılady em eterge oǵan ózi.
«Kóz azsa, kózildirik – emi», – degen
Tıetin qulaǵyna jurttyń sózi.
Bes-alty kózildirik maımyl tapty,
Birazyn quıryǵyna tizip, taqty.
Qarady birin ıiskep,
Birin jalap.
Mine, osylaı mysaldyń mazmunyn tolyq bildirý úshin sýretpen qosa keıde birer sóz tirkesi ǵana berilse, al birde birneshe shýmaqty túgel qosyp otyrǵan.
Qarańyz, maımyl ne etti sonda turyp,
Bir tasqa urdy bárin laqtyryp.
Ashý men jarymdyqtan paıda bar ma?
Kúl-kúl bop kózildirik qaldy synyp.
Aınalasy 12 betten turatyn kitapshanyń ár betin tolyqtaı tápsirlep jatýdy artyq jumys dep sanadyq. Degenmen, shaǵyn da bolsa shanaǵyna shartarapqa úlgi bolarlyq salmaǵy qorǵasynnan aýyr oı syıdyrǵan ustazdyń kitabyna qýana qaıran qalýdan jalyǵar emespiz.
Alashtanýshy ǵalymdardyń kórsetýinshe, Ahmet Baıtursynulynyń 23 kitaby jaryq kórgeni belgili. Búgingi tańda ǵylymı aınalymda barynyń da, tabylmaǵan joǵynyń da qatarynda biz taýyp alǵan «Maımyl men kózildirik» kitapshasy joq. Demek, jalǵannan jazyqsyz jalamen attanǵansha ultyna qyzmet etken egeı tulǵanyń bir murasy tabyldy dep jar salýdyń ábestigi joq. Ahmetteı arystyń bir kitabyn qoıǵanda bir paraq jazbasy, bir sóılemi de ult rýhyna máńgilik azyq ekeni daýsyz.
Sózdiń reti kelip turǵanda, Ahmet Baıtursynulynyń «Qyryq mysaly» týraly da tolǵaqty oıdy ortaǵa sala ketkendi jón kórdik.
Ult ustazy A.Baıtursynuly alýan taqyryptarda kitap jazǵan kemeńger ekenine eshkimniń talasy joq. Jasynan-aq qalamgerlik pen aýdarmashylyqqa tóselgen A.Baıtursynuly aǵartýshylyq jolynda jazǵan kóptegen oqýlyqtaryna deıin de talaılaǵan eńbekter jazyp úlgirgen.
Orys tilindegi keıbir basylymdarǵa tyrnaqaldy maqalalaryn jarıalap shyǵarmashylyqta shyńdala túsken A.Baıtursynulynyń tuńǵysh aýdarma kitaby «Qyryq mysal» (óleńder) 1909 jyly Sankt-Peterbýrgte jaryq kórdi. Sóz ıesi Krylov Ivan Andreevıch (1768-1844) degen aqynnyń mysal óleńderinen tańdap qazaq tiline aýdaryp, «Qyryq mysal» degen atpen jınaqtady. Kitap 1909 jyly baspadan shyqqanymen, basylymnyń aıqara betinde berilgen «Orysshadan qazaqshaǵa 1901-1904 jyldarda tárjime etken: Ahmet Baıtursynuly» degen eskertýge qarap, qalam ıesiniń bul kitapty munan áldeqaıda erte aýdaryp, baspaǵa daıyndaǵanyn shamalaýǵa bolady. Bul kezde aqyn 28-30 jastar shamasyndaǵy tepse temir úzetin jalyndy jas edi. A.Baıtursynulynyń bul kitabynyń baspadan shyǵýynyń ózi nebir buralań joldardy basyp ótken. Arada on jylǵa jýyq basylmaı turǵan kitap, aqyry 1909 jyly jurtqa jarıa bolǵan.
Kemeńger ǵalymnyń jastyq dáýreninde tárjimelegen bul eńbegi óziniń kózi tirisinde úsh ret basylym kórgen. Atap aıtqanda, alǵash 1909 jyly Sankt-Peterbýrgtegi Imperatorlyq Ǵylym akademıasy baspahanasynan jeke jınaq etip jarıalady; keıin 1913 jyly Orynborda «Karımov, Hýsaınov» baspahanasynda jáne 1922 jyly Qazanda «Tatarstan» baspahanasynda jaryq kórdi.
A. Baıtursynuly tek I. A. Krylovtyń ǵana emes, «Kalıla men Dımna», «Panchatantra», ál-Mýkaffa, Ezop, Fedr, J. Lafonten mysaldaryna ortaq sújet jelisin qazaq uǵymyna túsinikti tilmen jetkizgen, ǵıbratty, kórkem, tárbıelik máni basym satıralyq nusqalardy da aýdarǵan. Al bul kitaby arqyly qalyń uıqyda jatqan qarańǵy elge jar salyp, olardyń oı-sanasyn oıatýǵa bar jiger-qaıratyn, bilimin jumsaıdy. Aqyn árbir aýdarmasynyń sońyna óziniń negizgi oıyn, aıtaıyn degen túıindi máselesin halqymyzdyń sol kezdegi turmys-tirshiligine, minezine, psıhologıasyna sáıkes qosyp otyrǵan.
Ahmet Baıtursynuly repressıaǵa ushyrap, onyń esimin ataýǵa tyıym salynǵan 1930-1940 jyldary da onyń keıbir shyǵarmalary balalarǵa arnalǵan jınaqtarda, oqý quraldarynda esimi keıde kórsetilip, keıde kórsetilmeı jarıalanǵanyn aıtady zertteýshiler. Al Ult ustazy «halyq jaýy» atanyp, atylyp ketkennen keıin de, Túrkıa Respýblıkasy túgel túrikke ortaq osy bir tulǵanyń ómiri men shyǵarmashylyǵyn zertteýin toqtatqan joq. Qytaıdaǵy qazaqtardyń oqýlyqtarynda A.Baıtursynuly aqtalmaı turǵan ótken ǵasyrdyń ekinshi jartysynda da ol aýdarǵan mysaldar kóptep engizilip otyrdy.
Aqynnyń esimi resmı aqtalǵannan keıin «Qyryq mysal» mátini 1989 jylǵy «Shyǵarmalary» jınaǵyna, 1991 jylǵy «Aq jol» jınaǵyna, 2003 jyly bestomdyq shyǵarmalar jınaǵynyń 1-tomyna, 2013 jylǵy altytomdyq shyǵarmalary jınaǵynyń 1-tomyna engen. Ahmet Baıtursynulynyń «Qyryq mysaly» 2022 jyly ǵalymnyń on eki tomdyǵyna jáne akademıalyq tolyq jınaǵyna endi. Ózge de kóptegen jınaqtarda «Qyryq mysal» barynsha qalys qalmaı keledi. 2004 jyly jáne 2008 jyly da jeke jınaq retinde jaryq kórgen.
A. Baıtursynulynyń «Qyryq mysal» jınaǵy Á. Bókeıhan, M. Áýezov, B. Kenjebaev, Sh. Eleýkenov, J. Ysmaǵulov, B. Baıǵalıev, R. Syzdyqova, Sh. Sátbaeva, R. Nurǵalı, Ó. Ábdımanuly, Q. Muhamedhanov, S. Qırabaev, D. Ysqaquly, R. Imahanbet t.b. birqatar ǵalymdardyń eńbekterinde qarastyrylady. Al T. Shańbaev, M. Kópbosynov kandıdattyq dısertasıa kóleminde zerttedi. Sonshama kóptegen jınaqtarda «Qyryq mysal» san qaıtara basyldy. Sonshama ǵalymdar toby Ahańnyń bar murasyn baptap, joǵyn túgendeýmen aınalysýda. Ǵasyrdan astam ýaqyt qupıa qoınaýda jatqandaı bolǵan bul kitapsha ózgeniń emes, aınalyp kelip bizdiń aldymyzdan shyqqany bir ǵanıbet.
Osylaısha, Ult ustazy, Alashtyń teńdessiz kóshbasshysy Ahmet Baıtursynulynyń «Qyryq mysalynyń» bir qıqymy ispetti bir kitapshasy tabyldy. Kitapty alystan at terletip izdemeı-aq, ǵalamtordan taýyp aldyq. Anyǵyraq aıtqanda, Qazaqstandyq ulttyq elektrondy kitaphananyń resmı saıtynan «https://kazneb.kz/kk» Ahmet muralarynyń áldebir nusqalaryn qarap otyryp taýyp aldyq. Kitaptyń túpnusqasy QR Ulttyq kitaphanasynyń sırek kitaptar men qoljazbalar bóliminde saqtaýly.
At basyndaı altynǵa aıyrbastaýǵa qımaıtyn ǵalymnyń kóz janaryndaı qundy aýdarmany atalǵan saıttan bizden basqa eshkimniń kórmegeni ári qýanysh ári jubanysh syılaıdy. Qýanatynymyz – qalaı degen kúnde de ǵalymnyń bir murasyn basylǵanyna bir ǵasyr aýnaǵanda biz taýyp, oqyrmannan shúıinshi surap otyrmyz. Qynjylatynymyz atalǵan resmı saıttan bul jádigerdiń betin ashyp kórýshi eshkimniń bolmaǵany. Tulǵatanýǵa kelgende kóshimizdiń baıaýlyǵy da jasyrýǵa kelmeıtin olqy tusymyz. Ózge elderde bolsa, Ahmetteı kóshbasyshysynyń árbir paraq eńbegi men jaryq dúnıedegi árbir sáti júıeli zertteledi. Al bizdegi jaǵdaı aıtpasaq ta belgili.
Kitapshanyń bet-beınesine qarap, bul eńbek qazaq basylymdarynyń ishindegi óńdi-sýretti basylymdardyń alǵashqy qarlyǵashtarynyń biri deýge bolady. Sebebi, basqa arystar men zıalylardyń eńbegin aıtpaǵanda, Ahmet Baıtursynulynyń kózi tirisinde jaryq kórgen ondaǵan kitabyn túpnusqadan zerdelegen azamat retinde, bul qazirge deıin tabylǵan Ahań eńbekterindegi jalǵyz-aq óńdi-sýretti basylym ekenin kesip aıtamyz. Óńdi-sýretti basylymdar ótken ǵasyr basynda qazaq baspasózinde múldem bolmady deýden aýlaqpyz. Degenmen, ózge avtorlardyń óńdi-sýretti basylymda shyqqan kitaptary 1929-jydary tóte jazýdan latyn álipbıine zorlyqpen kóshý barysynda kózge túse bastaıdy. İlıas Jansúgirovtyń 1929 jyly latyn árpinde jaryq kórgen «Balalarǵa bazarlyq» atty kitaby osyǵan mysal. Al, búgin ǵana oqyrmanmen qaýyshyp otyrǵan Ahmet Baıtursynulynyń «Maımyl men kózildirigi» 1922 jyly ǵalymnyń 50 jasqa tolǵan kezinde Tashkendegi jastar jaǵynan usynylǵan tosyn syıy bolmasyna kim kepil. Aǵa da, ini de Ahań dep atap, aldynan kese ótpegen biregeı kemel tulǵanyń izbasar ini dostary arysy Ýfadan, berisi Tashkennen Alashtyń Ahmetin emirene súıýshi edi. Ol týraly jazbalar da, qaǵazı qazynalar da jetkilikti. Tipten, ǵulamanyń shuǵylaly elý jas kezinde kitaptary qaıta-qaıta júz myńdaǵan taralymmen ár qaladan basylyp turǵan kezde, Túrkistandyqtar ustaz aýdarǵan «Qyryq mysaldy» balalarǵa uǵynyqty ári qyzyqty beınede qyryq bólek shaǵyn kitapshalar etip shyǵarýǵa talpynys jasaǵan joq pa eken degen de boljam ózdiginen kókeıimizge keledi.
«El búginshil, meniki erteń úshin» dep parasat tunǵan júregimen ún qatqan Ult ustazynyń eńbegi sap altyndaı jarqyrap ǵasyrdan soń qaıta qaýyshqan sátinde oqyrmanǵa, kúlli alash balasyna qýanysh qutty bolsyn, Arystar murasy túgendele bersin dep izgi tilekpen aqjarma jazbamyzdy aıaqtatamyz.
Ádilet Ahmetuly
Aqyn, Alash muralaryn zertteýshi,
Ahmet Baıtursynuly mýzeı-úıiniń meńgerýshisi
"Jas Alash"
https://zhasalash.kz/ruhaniyat/ahmet-bajtursynulynyn-tagy-bir-kitapshasy-tabyldy-24938.html
