Ulttyq ıdeologıa negizi halqymyzdyń án-kúıi tabıǵattyń ózinen alynyp otyr

Biz jańa, ádil, jarqyn bolashaqqa qadam basyp baramyz. Jahandaný úrdisi beleń alǵanda da qazaqy mentalıtetimizdi saqtaý paryz. Halqymyzdyń dúnıetanymy, kózqarasy – bári tirshilik ataýlymen tyǵyz baılanysty. Ónerdiń ózin ómir dep túsingen. Osyǵan oraı ulttyq ónerimizdi dáripteýshi, belgili kúıshi Arshyn KÁSİMBAIULYMEN áńgimelesken edik.

MURALARYMYZDY ÓZİMİZ QADİRLEP, DAMYTÝYMYZ QAJET

– Qazaq óneri arqyly óz ıdeologıa­myzdy, dástúr-saltymyzdy óskeleń urpaqqa nasıhattaı alamyz ba?

– Árıne! Biz óner uǵymyn keńeıtip aıtqanymyz jón. Bunyń aıasyn taryltyp qaramaıyq. Buǵan barshasy kiredi. Jiktep aıtar bolsaq, jurtymyzdyń turmys-sal­ty, sóz óneri – barlyǵy enip ketedi.

Qazaq ónerin memleket pen halyq bo­lyp birlesip jolǵa qoıý qajet. Ony jeke­legen toptar, jalǵyz adam jańǵyrta qoı­mas. Ne bolmasa birer mekteptiń jumysy emes. Ol úshin zor qajyr-qaırat kerek. Bul tek qana etnograf, fólklortanýshy, jazý­shylar aınalyssyn degen qaǵıda bolmaýy tıis. El-jurt bolyp birlesip bolashaq úshin osy sarabdal isti atqaratyn bolsaq, asyǵymyzdyń alshysynan túskeni dep bi­lemiz. Sonda ǵana óskeleń urpaqqa nası­hattaı alamyz. Sony jastarymyz boıyna sińirip, oı-eleginen ótkizedi. Odan ary da­mytatyn bolady. Qolda bar jaýhar mura­larymyzdy ózimiz qadirlep, damytýymyz qajet.

– Jalpy kúıshilik qaı kezeńde paıda bolǵan?

– Kúıshilik óner qazaq dalasynda yqy­lym zamannan beri qazaqtyń turmysymen birge jasap keledi. Kúı ańyzy aýyzdan- aýyzǵa, kúı kúmbiri qulaqtan-qulaqqa óz dáýiriniń kúıshilik mektebin qalyptasty­ryp, erekshe oryndaýshylyq arqyly jetip otyrǵan. Jer-jahandaǵy tabıǵatpen egiz ult qazaq der edim. Osylaı deýge tolyq negiz bar. Bizdiń án-kúıimiz tabıǵattyń ózinen alynyp otyrǵan. HİH ǵasyrdan beri ǵana qaǵaz betine túsip hattalyp keledi. Etnograf ǵalym Aqseleý Seıdimbektiń «Kúı ańyzy» degen eńbegi bar. Sonda eg­jeı-tegjeıli zerttelip jazylǵan. Kúı qa­zaq dalasynda ózimen birge bite qaınasyp jatyr.

ALTAI–İLE–TARBAǴATAI – ÚLKEN MEKTEP

– Umyt bolǵan kúılerdi qaıta jan­dandyrýǵa bola ma?

– Bul – ózekti másele. Sanadan joǵa­lyp, birli-jarym kisiler ǵana biletin kúı­ler bar. Arǵy bettegi aǵaıyn ózdiginshe zerttep júrdi. Biraq óz ýaqytynda Qazaq eline jetpedi. Búginde zaman ońaldy. Alys-beris, qarym-qatynas túzeldi. Endigi kezekte oıda turǵan ıdeıa­lardy júzege asyrýǵa tıispiz. Shyńjań qazaqtarynda Altaı–İle–Tarbaǵataı úl­ken mektep bolyp qalyptasqan. Sol jer­degi qazaǵymyzdyń qońyr kúılerin atame­kenge jetkizýge barynsha jumys jasap jatyrmyz. Iaǵnı barlyǵyn júıelep, nota­ǵa hattap, aýdıo nusqasyn qurastyrý ke­rek. Sony dombyramen oryndap, jańǵyr­ta bersek deımiz. Osy isterdi saralap, qazaqtyń rýhanı qazynasyna qossaq degen nıettemiz. Bul árbir azamattyń boıyndaǵy boryshy dep oılaımyz. Sonymen qosa, patrıotızmdi is júzinde júzege asyrǵany­myz bolar edi.

– Aspapty qalaı tańdaısyz?

– Endi bul jaǵyna asa mán berip, ǵyly­mı jaǵyn qazbalamaımyn. Ár maman ár­túrli aıtyp, túrli baǵa beredi. Bireýler qalaq dombyra durys dese, keıbiri belgili bir aǵashtan jasaý, shanaǵyna mán berý qa­jettigin aıtady. Men ondaı bir usta emespin. 20 dombyra tursa, maǵan ózi kóri­nedi. Ózime jaqynyn sezemin, kózime bir­den túsedi. Sóıtip, unaǵanyn alamyn. Dy­bysyn teksermesem de, tańdaǵanym jaqsy bolyp shyǵyp jatady.

Máselen, qalaq dombyrany dástúrli ánge paıdalanady eken. Shertpe kúıge de paıdalanýǵa bolady. Qazir ulttyq aspaby­myzdyń túri kóp. Buryn Abaı, Jambyl, keıin Arqa dombyrasy dep bóletin boldy. Olar ózara úndestikke jikteledi. Ánge ke­letinderi bolady. Tókpe, shertpe kúıdiki basqashalaý bolyp keledi. Al elektrondy dombyra kúıge jaramaıdy. Qansha degen­men elektr togy únge teris áser etedi. Báribir dybys boıaýyn aǵash aspabyndaı bere almaıdy ǵoı. Ony sahnanyń túrle­nýine paıdalanýǵa bolatyn shyǵar. Qazaqı úndi elektrondy dombyra shyǵara almaı­dy.

Kúıdi tek dombyramen oryndaıdy de­gen jańsaq pikir. Babamyz Qorqyt ata Qo­byzben kúı tartqan ǵoı. Ataqty sybyzǵy­shy Qaıraqbaı Shálekenuly sybyzǵy kúılerin shertken. Onyń nemeresi Zaman­bek dombyraǵa aınaldyrǵan. Biraq oryn­dalý reti ár basqa bolady. Degenmen, bar­shasy kúı bolyp sanalady.

ATY SHYQQAN KÚILERDİ ǴANA EFIRDEN BERE BERMEIİK...

– Kúmbirlegen kúı óneriniń qudiretin sezinetin jas urpaqty qalaı qalyptas­tyramyz?

– Jas urpaqty tárbıeleý – qajyrly eńbekti qajet etedi. Ony sózben aıtý ońaı, ispen dáleldeý qıyn. Dese de, urpaq tár­bıesine tikeleı áser etetin qundylyqtar jeterlik. Basqany bylaı qoıǵanda, túpki negizge baýlý shart. Bul arada bizge taptyr­mas qural, ol – ulttyq qundylyqtar. So­nyń ishindegi ásemi – kúı. Bir oıdy túrtip óteıin. Dombyrany qolǵa alyp ǵajap shertemiz. Nebir oryndaýshylardyń saý­saqtary júıtkip tartyp otyrady. Sonyń arqasynda tek ekpindetip oryndalǵandar­dy qudiret dep túısinetin bolyp aldyq. Kóptiń kózi soǵan úırenisip qaldy. Bul bir jaq qyrynan ǵana sezinýge járdemdesedi. Túpki máıegi astarynda qaınap jatyr.

Kúı – shertpe, tókpe, ilme dep bólinedi. Terme kúıler de bar. Osynyń barlyǵyn tereń uǵynatyn jastardy qalyptastyrǵan durys. Sodan keıin óńirlerge qalaısha, nendeı sebepten bólingendigin árbirimiz ańdap otyrsaq deımiz. Dálirek Arqa, Jeti­sý, Mańǵystaý, Syr óńiri, Shyǵys, Batys Qazaqstan jáne t.b. dep bóline beredi. Bir olqylyqty baıqap júrmiz. Kóbine radıo, telearnalardan belgili bir aımaqtyń aty shyqqan kúılerin efırden bere beredi. Ózgesin tańdaýǵa zaýqy bolmaı ma, úıre­týshiler úıretpeı me, áıteýir qaıtalaı salady. Al negizi qansha mektep bar, sonyń bárin halyqqa jetkizý qajet. Onyń shyǵý tarıhyn, dástúrin túsindireıik. Búgingi urpaqtyń zerdesi keń, óresi joǵary. Qaı ónerdi bolsyn qaǵyp alýǵa beıim, ýaqyty, energıasy jetedi. Sondyqtan el men jerge bólinbeı, árkim óz jaǵyna tartyp dáripte­meı, jalpy ortaq jádiger dep qaraǵan jón. Mine, osy aıtylǵandar oryndalsa, qazaq dalasynyń barlyq kúı ónerin urpaq sana­syna sińire alamyz.

– Shyǵarmashylyqta nendeı ózgeris­ter bar...

– Álbette óner adamy bolǵandyqtan tynymsyz eńbek, izdenis qajet. Sonda alǵa qoıǵan nátıjege qol jetedi. Birqatar oı- pikirlerimdi tarqatyp aıtaıyn.

HİH ǵasyrdaǵy, odan burynǵy ónerpaz­dardyń kúılerin tyńdap, estip óstik. Ata- babamyzdyń daǵdysyn baǵamdadyq. Ustaz­darymyzdan taǵylym aldyq. Oryndaýshy retinde ózimizge qajettini ala bildik. Orta jasqa taıaǵan soń biraz tolǵana bastaıdy ekensiń. Ózim de osy ónerdi damytsam dep oılanyp júrmin. Osyǵan saı birqatar oı­lar mazalaıdy. Bireýler qalaı olaı oılan­dyń deýi múmkin. Meniki kóbine «arnaý kúılerge» negizdelgen. Osy jaǵyna asa mán berdim. Negizi nasıhattalýy az, endi zerttelip jatqan tulǵalarǵa nazar bura­ıyq. Janrlary arqyly taldap, kópshilik­ke tanytaıyq. Osyǵan deıin kúı arnalma­ǵan tulǵalarǵa kúı arnasam degen oı týdy. HH ǵasyrda ákem Shyńjań qazaqtary ara­synda sońǵy sal-seri atalǵan. Ol kisini sol jaqtyń jurty tanyǵanymen, atajurtta­ǵylar tolyq tanı bermeıdi. Birer kúıi jetkenmen, tolyq bile bermegendikten ar­naǵym keledi.

Keıbireý «Ata tulǵa» kimge arnalǵan­dyǵyn surap jatady. Sonda shejiresin aıtyp beremin. 2006 jyly osynda kóship kelgende Taldyqorǵanda Aqyn Sara deıtin aýyl bolǵan. Sol kezde apamyzǵa arnap «Aqyn Sara kúıi» týǵan-tuǵyn. Sosyn er Jánibek batyrdy bilersizder. Qazaq elinde 300 jyldyǵy atalyp ótti. Ózim de «Er Jánibek kúıin» shyǵardym. Abylaı han tusynda Qojabergen degen eń senimdi ba­tyry bolǵan. Ol da hannyń oń tizesinen oryn alǵan. Ony da nasıhattap «Qojaber­gen joryǵyn» shyǵarǵanbyz. Qytaı qazaq­tary arasynda Aqy Tólenshiuly deıtin kemeńger, aǵartýshy kisi ómir súrgen. Osy atamyzdyń esimi jalpyǵa tanymal bolsa deımiz. Sondaı alpaýyt tulǵalarǵa kúı jazý oıda tur. Osy jyldyń 26 mamyryn­da «Otyrar sazy» orkestriniń súıemel­deýimen ózimniń shyǵarmashylyq keshimdi ótkizdim. Táp-táýir ótken sıaqty. Kórer­mender jaqsy qarsy aldy. Jurt keshtiń arqasynda talaı dúnıemen qanyqqandy­ǵyn aıtty. Osynyń ózi ónerge úlken úles dep oılaımyn.

– Dástúrli ánshilerge kóńilińiz tola ma?

– Oılanyp qarasam, ár dáýirdiń ózindik erekshe darynmen týatyn adamy bolatyn kórinedi. Solaı topshylaımyn. Bári birdeı ánshi-kúıshi bola bermeıdi. Sonyń ishinde bireýine darıdy. Baıaǵyda Qaırat Baıbosy­nov aǵalarymyzdan keıin dástúrli ánshi joq pa dep oılanatynmyn. Sodan soń jo­ıylyp kete me dep te qoryqtyq. Sóıtsem, olaı emes eken. Búginde Erkin Shúkimandy tyńdap, qazaqtyń dástúrli án óneri ólme­gen eken ǵoı dep qýanyp qaldyq. Qajybı Qostybaıuly jaqsy óner kórsetip kele jatyr. Ol Erkinniń ustanymyn ustansa, jolymen júrse, jalǵasyn tabady. Keıbi­reýler estradaǵa ketip jatyr. Qazaq on­daılardy «jorǵasynan buzylǵan» dep aı­t a d y . D á s t ú r l i k ú ı sh i l i k t e n d e aýysatyndar tabylady. Olardy zamannyń talabyna saı ánshi deýge bolady. Óıtkeni, zaman sony talap etedi. Estradaǵa qaraı beıimdeıdi. Qara dombyrany janyna serik etip saqtap qalǵandar, dástúrli ónerimizge zor septigin tıgizedi. Bolashaqtan, jaqsy­lyqtan úmitimiz mol.

– Kóp rahmet!

Áńgimelesken Oljas JOLDYBAI

«Almaty-akshamý», №84, 15 shilde, 2023 jyl