Qazaq halqynyń baǵdarshamy, ustanar temirqazyǵy – ǵulama Abaı jáne onyń ilimi. On toǵyzynshy ǵasyrda dúnıege kelip, ómir keshkenine qaramastan, onyń artynda qaldyrǵan ádebı murasynyń jıyrma birinshi ǵasyrda erekshe ózektilik sıpatqa ıe bolyp, odan ári kelesi urpaqqa jetkizýdiń jolynda búkil tutas bir memlekettiń kúsh salýynyń qupıasy nede? Hakim Abaı fılosofıalyq traktat jazǵan joq, ǵylymı eńbek te qaldyrmady. Al sonda onyń fenomeni nede degen suraq týyndaýy zańdy. Óıtkeni ol búkil adamzatqa tıesili adamı qundylyqty aıtyp ketti. Qazaqtyń bolmysyn ózine tanytty. Onyń óleńderi men ǵaqlıalaryn oqı ne estı otyryp, qynjylasyń, renjısiń, biraq moıyndaısyń, óıtkeni onda ashshy shyndyq pen ómir aqıqaty jatyr. Bir halyqtyń ózine ǵana tán bolmysy bolady, sol bolmys ýaqyt tezine tótep berip, ǵasyrdan ǵasyrǵa jalǵasyp kete barady eken. Mine, Abaı osyny kóre bildi jáne sony basqaǵa kórsete bildi. Sonymen qatar bir Jer ǵalamsharynda ómir súrip jatqandyqtan, búkil adamzatqa tutastaı ortaq qasıetter de bolary haq. Abaı ony da tanı bildi.
Árbir tulǵa ózin tanytý úshin, moıyndatý úshin, adam degen abzal atqa ıelik etý úshin adamzattyń bárine ortaq qundylyqtardy meńgergisi keledi eken.
Qytaı oıshyly Konfýsıı oıynsha qurmet, meıirimdilik, keń peıildilik sıaqty qasıetter qorshaǵan ortamen tepe-teńdikte bolýǵa múmkindik beredi. Adam ózin erkin sezinýge, ózgeni de qurmettep, ózi de qurmetke bólenýge yqpaly zor.
Endi osy oıdy jıyrma ekinshi ǵaqlıasynda ǵulama Abaı biraz sóz ete kele, «Jigitter, oıyn arzan, kúlki qymbat» óleńinde:
Birińdi biriń ǵızzát, qurmet etis,
Turǵandaı beıne qorqyp, janyń shoshyp.
Joldastyq, suhbattastyq - bir úlken is,
Onyń qadirin jetesiz adam bilmes, - deıdi.
Nemese:
Kemdi kún qyzyq dáýren tatý ótkiz,
Jetpese birińdikin biriń jetkiz.
Kúnshildiksiz tatý bop shyn kóńilmen,
Qıanatshyl bolmaqty esten ketkiz.
Negizi qurmet — rýhanı qundylyqtardy qasterleý. Elge, jerge, tilge, adamzatqa, ultqa qatysty mádenı-tarıhı qundylyqtardy joǵary baǵalaıtyn estetıkalyq jáne etıkalyq kózqarastar jıyntyǵy. Adamdy qurmetteı bilýdiń belgileri - adamǵa fızıkalyq, moraldyq zıan keltirmeý. Jas mólsheri, materıaldyq jaǵdaıy, qandaı din ustanatyny, jynysyna qaramaı, oǵan izet kórsetý qurmettiń belgisi eken. Bul Abaıdyń «tolyq adam» qaǵıdatyna da sáıkes keledi.
Adamzattyń qaýipsiz, emin-erkin ómir súrýi jáne qoǵamnyń tolyqqandy múshesi bolý úshin qajetti kategorıanyń biri jáne ádep pen moral normalarynyń ajyramas bóligi – ádildik. Ertede fılosoftar qoǵamnyń jaǵdaıyn baǵamdaý maqsatynda ádildikti negizgi sanatqa jatqyzǵan.
Bul másele hakim Abaıdyń «Allanyń ózi de ras, sózi de ras» degen óleńinde:
Mahabbatpen jaratqan adamzatty,
Sen de súı ol Allany jannan tátti.
Adamzattyń bárin súı «baýyrym» dep,
Jáne «Haq joly osy» dep ádiletti,- deıdi. Búgin estip, bilip júrgenimizdeı, qazaq halqynyń bas aqynyna deıin «Adamzattyń bárin súı «baýyrym» dep súıý jáne oǵan úndeý eshbir fılosof, eshbir aqyn, ǵulama danyshpandarda kezdespepti. Bul jerde oıdy tujyrymdy jetkizý, búkil adamzat moralin jasap berý degen ulylyqtyń belgisi bolar.
Al 45-shi qarasózinde: «Bulardyń (mahabbat pen ádilettiń) kerek emes jeri joq, kirispeıtuǵyn da jeri joq. Ol - jaratqan Táńiriniń isi» deı otyryp, adamzat tirshilik etip jatqan ǵalamnyń mahabbat jáne ádilet zańy arqyly basqarylyp, retteletinin aıtady. Mahabbat degen uǵym sanaly tirshilik ıesi – adamzat ómiriniń ajyramas quramdas bóligi, máni tereń, maǵynasy aýqymdy fılosofıalyq uǵym. Ony eki adam arasyndaǵy qarym-qatynasty retteýshi sezim dep qana qaraý tym taıazdyqty tanytady. Ol -adamnyń tabıǵatpen jarasymdy ómir keshýiniń kepili. Mahabbat ta ádildikke júginedi.
Odan ári adamdar arasyndaǵy qarym-qatynasty retteıtin, sol arqyly qoǵamdyq keleli máseleler júzege asyrylatyn adaldyq týraly da sóz etken. On birinshi qara sózinde: «Ulyqtar páli-páli, bul tabylǵan aqyl dep, men seni búıtip súıeımin dep, anany jep, seni búıtip súıeımin dep, mynany jep júr. Qara halyq meniń sonsha úıim bar, sonsha aýyl-aımaǵymmen soıylyńdy soǵaıyn, daýyńdy aıtaıyn dep, qaı kóp bergenge partıalas bolamyn dep, qudaıǵa jazyp, jatpaı-turmaı salyp júrip basyn, aýylyn, qatyn-balasyn satyp júr. Osy bir ury, buzaqy joǵalsa, jurtqa oı da túser edi, sharýa da qylar edi. Baı baryn baǵyp, kedeı joǵyn izdep, el sekildenip talapqa, tileýge kiriser edi. Endi jurttyń bári osy eki búlik iske ortaq, muny kim túzeıdi? Anttyń, serttiń, adaldyqtyń, uıattyń bir toqtaýsyz ketkeni me? Uryny tyıý da ońaı bolar edi, biraq osy buzaqynyń tiline eretuǵyn, azatuǵyn baılardy kim tyıady», dese, Qyrqynshy qara sózinde: «Bireýdiń aǵaıyny torqaly toı, topyraqty ólimde, adaldyq berekede alysýǵa tabylmaı, barymta alalyq, urlalyq dese, tabyla qoıatyny qalaı? Báıgege at qossań, atyńdy tartyspaıtuǵyn aǵaıyn, atyń kelse, báıgesine ókpeleıtuǵyny qalaı?», dep túıedi oıyn. Osy ǵaqlıa sózderinde adaldyq uǵymy oıshyl Abaıdyń ómir súrgen dáýirinde barymta, urlyq pen qarlyqqa qatysty aıtylǵanymen, odan keıingi kezde túri ózgerse de, mazmuny, fılosofıalyq máni sol qalpynda qalyp otyr. Ǵulama oıshyldyń aıtqan «mal tabý», «urlyq pen qarlyq» degen máni tereń, ony týra maǵynasynda qabyldamaý qajet.
Mine, osy sıaqty jalǵyz qazaq qana emes, búkil adamzat úshin mańyzy erekshe minez-qulyq qasıetterdi sanamalap taldap bergen. Aıtqan oıy kúni búginge deıin ózekti. Olaı bolsa, qazaq halqynyń danyshpan oıshyly, suńǵyla aqyny, halyqqa jol kórsetýshi shamshyraǵy - Abaıdyń ǵaqlıa sózderi men «İshi altyn, syrty kúmis sóz jaqsysyn» kelistirip jazǵan poezıasyn organıkalyq tutastyqta ala otyryp, aqyn ilimi retinde qarastyrǵan jón sıaqty. Sonymen qatar:
«Ynsap-uıat, ar-namys, sabyr, talap –
Bulardy kerek qylmas eshkim qalap.
Tereń oı, tereń ǵylym izdemeıdi,
Ótirik pen ósekti júndeı sabap» júrgen qazaq qoǵamynyń moral men etıka normasyn jasap ketken hakimniń oılary memlekettik ıdeologıa men ulttyq qundylyqqa da ózinen-ózi suranyp tur.
Adamzattyń bárin súı baýyrym dep, jáne haq joly osy dep ádiletti,- degen dana Abaıdyń artyna qaldyrǵan osy sózi tek bir ǵana qazaq ulty úshin emes, búkil adamzattyń ustanar temirqazyǵy, altyn arqaýy ispettes.
Aqyn murasyn onyń mereıtoıy jyldarynda ǵana keńinen nasıhattap, kelesi bes jyldyqqa deıin jyly jaýyp qoıý nemese esep berý úshin úzip-julyp is-shara ótkizýmen shektelý, ǵulamanyń bolmysyna tereń boılaýǵa azdyq etedi. Bizdiń zamanymyzǵa deıingi 551 jyldary dúnıege kelip, ómir súrgen qytaı halqynyń oıshyly Konfýsııdiń aıtqan ǵulama oılaryn kúni búginge deıin óz halqy ıdeologıa quralyna aınaldyryp otyr.
Al qazaq oıshyly – Abaı Qunanbaıulynyń aıtyp ketken keleli oılary odan birde-bir kem emes desek, artyq bolmas. Tek nasıhattalýy jetispeı jatyr. Onyń óleńderi nemese ǵaqlıalaryn jattap alyp, chellendj uıymdastyrý da durys shyǵyr. Degenmen, onda aıtylǵan oıdy tereń túsiný, túsindirý isi jolǵa qoıylýy kerek. Abaıǵa tereń boılaý úshin onyń aıtqandaryn men oryndap otyrmyn ba, ol synaǵan minezder meniń boıymda bar ma, odan qalaı arylamyn dep, oılanǵan jón bolar. Sonymen qatar onyń ǵulama oılaryn dıplomatıalyq salada basqa elge baryp, elimizdiń keleli máselelerin sheshýde dáıeksóz retinde qoldanyp otyratyndaı deńgeıge jetkizsek qana búkil álemge tanyta alamyz jáne sol arqyly tanı da alamyz. Taǵy bir aıta ketetin jáıt, jatqa aıtylyp júrgen aqyn óleńderi sanaýly ǵana, ol úrdispen biz ony jaqsy tanyp, tereń boılaı almaımyz. Nazardan tys qalyp jatqan tamasha óleńderi, sol óleńderdegi tereń oılar nazardan tys qalyp jatyr. Sol sebepten de Abaıdy tanydym ba, degen suraq árqaısymyzdyń kókeıimizde turýy kerek.
Sálıma ORALHANQYZY
fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty
«Turan-Astana» ýnıversıteti
"Astana aqshamynan" alyndy
6alash usynady
