Orbulaq shaıqasy – jaýynger qazaq sarbazdarynyń jońǵar shapqynshylyǵyna qarsy turyp, eren erlik kórsetip, artyna adam sengisiz ańyz qaldyrǵan ataqty oqıǵa.
800 qazaq sarbazy jońǵardyń jer qaıysqan 50 myń sarbazyn oısyrata jeńgen delinetin bul tarıhı oqıǵa týraly talas-tartys ta kóp. Biz bul máseleni ǵalymdar talqysyna qaldyryp, taqyrypqa oıysaıyq. Qalaı bolsa da, tarıhta Orbulaq shaıqasy dep atalatyn qazaqtyń meımanasyn tasytyp, abyroıyn asqaqtatqan bir shaıqastyń bolǵany ras. Mine, osy bir tarıhı oqıǵany eske saqtap, búgingi urpaqtyń ulttyq rýhyn oıatý, keler urpaqqa babalardyń teńdessiz erligin nasıhattaý maqsatynda túsirilgen «Orbulaq shaıqasy» telehıkaıasynyń kórermenmen júzdeskenine de uzaq ýaqyt bolǵan joq.
Ulttyq tarıhymyzdan bir móltek syr shertip, erlik pen eldikti ulyqtaýǵa shaqyratyn bul telehıkaıanyń qoıýshy operatory – Aıdyn Maqsat. Senarıin Qolǵanat Murat pen Murat Bıdosov jazsa, Beksultan Nurjekeev keńesshilik etipti. Biraq telehıkaıanyń aty alataýdaı «Orbulaq shaıqasy» bolǵanmen, hıkaıany túgel kórip shyǵýǵa tózimdilik kerek eken. Sebebi oqıǵasy kórermendi tartpaıdy, jaı baıandaýdan aspaǵan sújette kórip otyrǵan adamdy «endi qaıter eken» nemese «qap, áttegen-aı» degizetin shıelenisti oqıǵalar joq. Sypyra baıandaý, retimen kórsetýden asa almaǵan. Tipti basqa qyrynan baıandap, astarlap beınelep te jap-jaqsy oqıǵa jasaýǵa bolatyn jansyzdardyń áreketi de «Aýyl úıdiń monshaǵyn kúndiz urlap, túnde taǵatyn» deńgeıde ǵana beınelep óte shyqqan. Hıkaıanyń ózekti oıyn ashyp kórsetýge septigi tımeıtin qajetsiz kórinister óte kóp. Qısynǵa qıǵash tustary da barshylyq. Sonyń biri Aǵyntaı men Qarasaıdyń túnde syrtqa shyqqan Qontaıjyny uryp-jyǵyp, qapyda qolǵa túsip, qamaýda jatqan Jáńgir sultandy qutqaryp shyqqan kórinisi bes jasar balanyń ózin ılandyrmaıdy. Kúzette júrgen jasaýyldar bolsa bir sóz, ataǵy Alataýdaı Qontaıjynyń ózin «at qorada» júrgen jerinde bizdiń batyrlar qalpaqtaı ushyryp, uryp-jyǵyp ketedi eken. Sonda onyń samsaǵan sary qoly, qaraýylda turǵan kúzeti qaıda? Joq, álde bizdiń batyrlar ǵana er, jaýy ez bolǵany ma? Osyndaı qorash kórinis kimge kerek?
Batyr Qontaıjynyń ordasy da orda sıaqty emes, áldekimniń ıen qalǵan kiletin ıemdenip alǵan bir top sodyr-sotanaqtyń beınesin kóz aldyńa elestetedi. Onyń ústine han ordasyna qarý kóterip kirmeıtin kóshpendilerdiń zańy turǵysynan alǵanda da han taǵynyń aldynda sarbazdardyń qylyshtasyp, kúresip, asyr salyp júrgeninen de fılm túsirýshilerdiń qandaı tarıhı detalǵa súıengenin túsingenimiz joq.
Han Jáńgirdiń shatyry da alba-julba. Matamen orap, yldaldap jasaǵan shatyrsymaq, shatyr degennen góri ózbektiń masadan qorǵaıtyn qaltqysyna kóbirek uqsaıdy. Joryq ústindegi jaǵdaı ǵoı desek te, ne boranǵa, ne jaýynǵa tótep bere almaıtyn, ultymyz ómirinde joq nárseni búgingi urpaqqa «Sultannyń shatyry» degen osy dep kórsetýdiń túk te qajeti joq sekildi. Tikken kıiz úıleri de túgel jutap tur. Úı ishindegi múkamaldardy aıtpaǵan kúnniń ózinde, kıiz úılerdiń keıbiriniń shańyraǵynda túndik joq, úńireıip tursa, al keıbir úılerge beldeý arqan da tartylmaı, týyrlyqtyń jelmen jelpildep turǵany da qazaqy turmystyń qutyn qashyryp-aq tur.
Jekpe-jekke shyqqan Talaı taıshyny aıqasta atynan aýdaryp túsirgen Jáńgirdiń «bórini tóbetke talatqandaı» kergilep óltirgeni kóshpendilerdiń baıaǵydan qalyptasqan dala dástúrin kelse-kelmes burmalaýdan basqa eshteńe emes. Osyǵan deıin qanshama batyrlar jyryn oqysaq ta, jekpe-jekte jeńilgen adamdy ustap ákelip, kergilep óltirdi degen epızodtardy kórgen emespiz. Jaýynyń da artynan oq atpaǵan, aýlaıtyn ańyn da ysqyryp baryp atatyn degdar qazaq jekpe-jekte jaýynyń basyn kesip tabanyna salsa salǵan shyǵar, biraq myna kınodaǵydaı qol-aıaǵyn baılap ákelip qorlap óltirmegen.
Al telehıkaıanyń negizgi túıini, oqıǵanyń sharyqtaý shegi bolǵan Orbulaq shaıqasy da, bizshe, dittegen bıigine jete almaǵan. Qadaý-qadaý jartastary bar jylǵanyń boıynda alynǵan kórinis kóp kórermendi «álemdi tańǵaldyrǵan ataqty shaıqasy osy ma sonda?» degen jadaǵaı oıǵa jeteleıtini anyq.
Qysqasy, ulttyq kıno-telefılm qorymyzdyń taǵy bir telehıkaıamen tolyqqanyna qýansaq ta, qatardaǵy kórermen retinde ózimiz baıqaǵan olqylyqtardy kórip, únsiz qala almadyq. Maqsat – kelesi túsirilimderde osyndaı qatelikterge jol berilmese eken degen úmitimizdi búlk etkizip bildirý ǵana.
Qalıakbar ÚSEMHANULY
"Astana aqshamy" gazetinen
6alash usynady
