50 jyldan beri qazaqtyń turmys-tirshiliginen, salt-dástúrinen syr shertetin bir tamasha kıno túsire almaǵanymyz uıat boldy. «50 jyldan beri» dep otyrǵan sebebim qazaq kınosynyń ańyzyna aınalǵan «Qyzjibek» fılmi 1967 jyly túsirilipti. Sodan beri qansha zaman ótse de, «Qyzjibek» fılmi jaryq etip ekrannan shyǵa kelse, jalp etip otyra ketip qaraýdan jalyqqan emespiz. Al odan beri qazaq turmysynan syr shertetin qanshama kıno túsirildi?! kóbi bir ret kórýden asqan joq, menshe, jaqynda qazaqstan tele arnasynan taratylǵan «Abaı» fılmi de bir-aq ret kóretin fılm eken. Men bul arada akterlerdiń, túsirilim tobynyń eńbegin múlde joqqa shyǵarýdan aýlaqpyn. Biraq meniń de Abaı fılminen kútkenim kóp edi.
Bul fılmnyń sátsiz shyǵýynda mynadaı sebepter bar:
Memleket basa nazar aýdarmaǵan. Qarjy bólgenimen, sol qarjyǵa saı jumys istetý jaǵy qadaǵalanbaǵan. Ásili bul fılmdy mınıstrlikterdi bylaı qoıǵanda, prezıdenttiń ózi qadaǵalap otyrǵany durys edi. Eger bul faılym jurt kóńilinen shyǵyp, «Qyzjibek» fılmy sıaqty ǵumyrly bolsa, jurt «Toqaevtiń kezinde túsirilgen» dep aýyzynan tastamaı aıtyp júretin edi.
Fılmnyń sátsiz shyǵýyna fılmdy túsirgen top ǵana emes, Mádenıet jáne sport mınıstrligi de kináli. Aty «Mádenıet mınıstrligi» eken, endeshe qazaq mádenıetin tanystyratyn, kúlli qazaqtyń pasportyna aınalǵan Abaıdy beıneleıtin fılmge nazar aýdarmaǵanda mádenıet mınıstrligi nege nazar aýdarady sonda?! Eger Mádenıet jáne sport mınıstrligi osy fılmnyń basy qasynda bolyp, túsirilimniń ár qadamyn qadaǵalaǵanda, qazaq josynyna jat kúlkili kórinister efırge shyqpas edi. Máselen, «Qyzjibek» fılmyn túsirerde júzge jýyq stýdıa qyzmetkerleri eki jyl boıy daıarlyq, ázirlik jumystaryn jasapty. Al kúlli qazaqtyń maqtanyshyna aınalǵan Abaıǵa arnalǵan fılmnyń túsirilim jumysy aıaq astynan bastalady da, attyń jaly, túıeniń qomynda túsiriledi. «Qazaqstan» RTRK» AQ basqarma tóraıymy Lázzát Tanysbaıdyń aıtýynsha, tele hıkaıany túsirýge korporasıa baıqaý jarıalaǵanda usynys jasaǵan 4 kompanıanyń arasynan tarıhı fılmderdi túsirgen rejıser Murat Bıdosovqa tańdaý túsip, kıno túsirý jumysy byltyrǵy jyldyń qarasha aıynda bastalǵan. Tele hıkaıanyń senarıyn Serjan Zakeruly jazsa, jazýshy Dýlat Isabekov kórkemdik keńesshi, tanymal jýrnalıs Qaınar Oljaı bas redaktorlyq jasapty.
Ras, bıylǵy jyl aýyr jyl boldy. Fılm túgil elge bastyń amandyǵy ýaıymǵa aınaldy. Soǵan qaramastan eńbek etken fılm qyzmetkerleriniń jumysyn jan keshtilik dep baǵalaýǵa bolady. Biraq «Asyqqan saıtan isi» degendeı, ýaqyttyń tyǵyzdyǵy fılmniń basty sátsizdigine aınalǵan. Tym qurysa, qys, jazǵytury, kúz, jaz týraly óleń jazǵan Abaı fılnmde tórt maýsymnyń kórinisi tolyq bolmaǵanynyń ózi fılmnyń basty kemshiligi. «Qazaqstan týrızmin damyta almaı otyrmyz» dep qaqsaıtyn quzyrly oryndar qazaqstan týrızmniń mańyzdy úgit-nasıhaty bolatyn «Abaı» fılminde qazaqtyń dástúrimen qosa, qazaqstannyń kórkem jerlerin de kórsete ketýdi múlde eskermegen. «Qyzjibek» fılminde qazaqtyń keń ólkesiniń kórkem beınesin barynsha ásem kórsetý maqsatynda Ulytaý, Aqtaý, Altaı, Jaıyq, İle jaǵasy, Qarqaraly, Alataý tabıǵaty túsirilgen joq pa?! Endeshe, «Abaı» fılminde qazaqtyń kórkem jerleri túgel Abaıdyń ósken eli, júrgen jerin kórsete almaǵanymyzdyń ózi uıat emes pe?! Almatynyń irgesindegi adyrdyń arasyna aparyp túsirgen fılmde Bı aýyly otyratyndaı bir jazyq jerde joq. Aǵa sultan Qunanbaıdyń aýyly álde kimderden jasyrynǵan qaraqshynyń nemese qoby-qobyny qýyp jan baqqan Qarashalardyń aýyly sıaqty kózge qorash kórinetin jylǵaǵa tigilgeni uıat. Onyń ústine, «Jurt tozyp ketti» dep apta saıtyn kóshetin qazaqtyń salty da eskerilmegen. Shańy shyqqan jurt, súrpeti ketken kıiz úı. Orazbaıdy Ospannyń Semeıden shanaǵa baılap ákeletin kórinisin Shyǵys Qazaqstan dalasynda qysta túsirse qandaı keremet bolar edi. «Qyzjibek» fılmy sıaqty Býrabaı, Baıanaýyl, Qarqaraly jerleriniń de kórinsi qosylsa, Semeıdiń sary jazyǵy kórsetilse, Katonqaraǵaı da qaǵys qalmasa, eki jep bıge shyǵar edik qoı?!
«Qan sonarda búrkitshi shyǵady ańǵa» dep jazǵan aqyn Abaı týraly fılmde qan sonar da joq. Kúzdik qara sýyǵynda nemese kóktemniń qara ózek shaǵynda qoıan qýyp, ony búrkitke ustatýdy dástúr degennen kóri dástúrge keraǵar kórinis retinde baǵaladyq. Qanshama kórkem shyǵarma oqysaq ta, qanjyǵasyna qoıan baılady dep jazǵan jazýshyny kórgenmiz joq. «Qoıannyń ózin kórip qaljasynan túńil» degen qazaq qoıandy qarshyǵaǵa ustatyp, tazyǵa qýǵyzyp qyzyq kórse kórgen shyǵar, biraq qoıan alýdy ańshylyq sanatyna qospaǵan.
Kıiz úı demekshi, fılmde óńi túzý bir kıiz úı joq. Kıiz úılerdiń bári jaý shapqandaı jutań. Onyń ústine, úıdi tikken adamdardyń qazaq mádenıetinen habarsyz ekeni de kórinip tur. Tapatal túste kıiz úıdiń túndigin qymtap jaýyp tastap, tórdiń aldyna balaýyz sham jaǵyp qoıýdyń ózi ábestik ári kúlkili. Atamyz qazaq úıdegi adamy túgel qyrylyp, artynda urpaǵy qalmaǵan adamdy «túndigi ashylmaı qaldy» dep aıtatynyn, qazaq aýyldarynda sıyr túske deıin túndigi ashylmaı qalsa, «Úı ıesi ólip qalǵan joq pa» dep arnaýly baryp habaryn biletin saltyn kıno túsirgender de, keńesshiler de uqpaıtyn bolsa kerek. Beıbit kúnde túndigi, týyrlyǵy joq úı bilgen adamǵa jaý shapqannan keıingi aýyldyń kórinisi sıaqty elesteıdi. Sol kıiz úıdi tigýshiler úıdi basqurmen beldeýlegendi, bas qurdy kerege nyń arǵy jaǵynan ustamaı, bergi betinen ustap, kerege basyn jaýyp tastaǵandy qaı atasynan kórdi eken?! úıdiń ishi de kórgen kisiniń qarnyn ashtyrady. Tósektiń ústinde aıqastyryp tastaı salǵan ań terilerinen basqa múlik joq. Tym quryǵanda qazaqtyń shaǵı kórpe, qus jastyǵyn tabýǵa bolar edi ǵoı. Mási emes, qos taban etik kıgen bıler aıaq kımin de sheshpesten tórge shyǵyp, maldas qura almaı qınalyp otyrady. Aldyǵa jaıǵan dastarqannyń ózi jutań. Aq sarbas qoı, kók qasqa taı soıatyn qazaqtyń dastarqanynda bas bastaǵan bir kádeli jiliktiń joqtyǵy qynjyltady.
Basqur osylaı tartylady
Qatysty derekterge súıensek, «Qyzjibek» fılmin túsirý úshin 8-10 qanatty shańqan aq úıler arnaıy jasalsa, túrli tústi shı, taza aq jún, keregeni taldan ıý úshin solqyldaǵan jas boz taldar qoldanylypty. «Abaı» fılminde ondaı kórinistiń bireýi joq. Álde kimderdiń tozǵan úıin áreń surap ákelgeni kórinip tur. Ásili Abaı fılmi úshin 6, 8 qanat kıiz úıden bir qanshaýyn jasatsa, kóp qarjy da ketpeıtin edi. Mońǵolıa qazaqtary jasaǵan kereginiń qaryna deıin kúmistegen kıiz úıdi ákelip, Qunanbaıdyń úıi dep kórsetse, saltanatymyz kimnen kem soǵar edi?! ol qymbat desek, 2 mıllıon teńgege kelisken kıiz úı jasatýǵa bolar edi. «Qyzjibek» fılminde jeke adamdardyń qolynan er- turman, saýyt- saıman, kıiz úı jıhazdary jáne basqa da satýda joq kilem, tekemet, syrmaq sekildi zattardy satyp alý úshin 10 myń somǵa deıin aqsha jumsaýǵa ruqsat etilgen. Al «Abaı» fılminde «Saılaý ótedi» dep ár bolys ákep tikken bes alty úıdiń ishinde «Qandaı keremet» dep tańdaı qaǵatyndaı bir úı joq bolǵany uıat sharýa. Al kıiz úılerdiń alyndaǵy qaraǵaı syryqtan salynǵan ne qora emes, ne úı emes abalardyń nege qajet bolǵanyn túsine almaı dal boldyq. Tipti keıde bılerdiń sonda turyp bılik aıtatynyn qaıtesiń!? Ataǵy alataýdaı bılerdi qorada kóriniske túsirip qorash kórsetkenshe, tóbe basynda keńes quryp otyrǵan kórinisi retinde alýǵa da bolar edi ǵoı.
Fılmniń senarıy durys tańdalmaǵan. «Qyzjibek» fılmniń senarıy alǵashynda «Aqqý» degen taqyryppen 1944 jyly jazylyp, 1967 jyly jańa senarılerdi bekitý kezinde daıyn senarı retinde eske túskenin eskersek, fılmdy túsirýden buryn aldymen senarıǵa báıge jarıalap, sonyń ishindegi eń úzdik bir qanshaýyn tańdap alyp, olardy qaıta biriktirip, ony jazýshy, etnograftarǵa qaıta talqylatyp súzgiden ótkizý kerek edi.
Bizshe bolǵanda, Abaı fılminde shildehana, tusaý keser, qyz uzatý, mal soıý, et jilikteý, bas tartý, jún sabap, kıiz basý, kókpar, asaý úıretý, shalma salý, quryqpen jylqy ustaý, at taǵalaý... sıaqty dástúrdiń bárin kórsetip ketýge múmkindik bar edi. Biraq Takejannyń shurqyraǵan jylqysyn eki jaıaýǵa baqtyryp, olar ot jaǵyp otyrǵanda Bazaralynyń qýyp ketkenin barymtany beıneleý úshin alǵanyna qaraǵanda, ondaı qosalqy elementterdi eskermegen. Burynǵy qazaq jylqyshylary «Jaýdyń kózine tez túsedi» dep túnde ot jaqpaıtynyn kıno túsirgender bilmese kerek. «Qyzjibek» fılminde arnaıy qaýly negizinde, aýyl sharýashylyq mınıstrligine fılmge kerek tańdaýly 40 at taýyp berý júktelgen eken. Al bul fılmde uzasa 20-30 at qana bar sekildi.
At ábzelderi týraly da aıtar kóp. Attyń basyna noqta salmaı, tizginnen baılap qoıý, Abaı, Qunanbaılardyń jalǵyz tós aıly ǵana bar osy zamandyq úlgidegi er toqymdy minip júrgeni de kınodaǵy basty qatelik. Murajaılarda turǵan Abaıdyń er-toqymy sıaqty bir er toqym joq. Aǵa sultan Qunanbaıdyń astynda tórt turmany túgel bir kúmis er toqymnyń, atynyń basynda bir kúmis júgenniń, qolynda ádemi bir qamshynyń bolmaǵanyn qalaı túsinýge bolady?! qazaqta er toqymnyń túriniń ózi onnan asady, odan da kóp bolýy múmkin, sony eskermeı, osy zamandyq úlgidegi jónsal erdi shalǵa da, balaǵa da mingizgen durys emes. Qamshy demekshi, qazaq qamshyny atty qamshylaýdan syrt, sán úshin, qarý úshin de ustaǵan. Egerlesken eki adam pátýaǵa kelgende ortaǵa qamshy tastap kelisken kezi de bolǵan. Biraq dál «Abaı» fılmdegideı tórdiń basynda otyrǵan bılershe qoldaryna shbyrtqy ustap shoshańdap otyrmaǵan. Sondaı-aq aýyl arasyndaǵy tóbeleste shoqpardan kóri qamshy kóbirek qoldanylady. Atpen aýylǵa deıin tasyrlatyp shaýyp kelý de qazaq saltynda joq. Ony da eskerý kerek edi.
Abaıdyń er-toqymy
Fılm túsirgen kezde qyz Jibektiń 10 túrli kıimi bolý kerek dep bekitilipti. Jasandy, boıalǵan materıaly ekranda bilinip qalady dep kostúmderge qajetti barqyt, maqpal, Jibek, sháıi, batsaıy, púlish, kóılek- kamzoldy ádipteıtin qundyz, sýsar, eltiri, kıimdi oqalaıtyn jaqat, injý- marjan qoldanylǵan eken. Fılm sýretshisi Gúlfaırýz Ysmaılova bastaǵan tańdaýly sheberler qyzdardyń kamzoldary men kóılekterine, júzdegen, myńdaǵan monshaqtardy bir- birlep óz qoldarymen qadaǵan eken. Al «Abaı» fılmindegi keıipkerler jazdyń shilińgir ystyǵynda túlki tymaq, syryǵan shapanmen júredi. Qarap otyryp pysynap ketesiń. Uzyn shapandary atqa minse attyń artyn jaýyp, jalbyrlap júredi. Atqa mingen qazaq eki etegin jınap, taqymnyń astyna qysyp alatynyn, kıimniń etegi atqa tıse, ter sińip ketetinin bilmeı me, eskermeı me?!
Qazaqtyń sán-saltanatyn áıgileıtin taǵy bir kórinis kósh. «Abaı» fılminde ataqty Bójeıdiń qaraly kóshi Aýǵanstannan aýyp kelgen bosqyndardyń toby sıaqty kórsetilgen. Bójeıdiń tuldanǵan atynan basqa ulttyq dástúrimizge saıatyn qandaı kórinis bar? Kóshkende keregesin arqasyna kóterip kóshken qaı qazaqty kórdi eken bizdiń kıno mamandarymyz? «Qyzjibek» fılminde «Syrlybaıdyń aýyly» dep atalatyn kórinisterdi túsirý kezinde «qyryq kósh» úshin aýyldardan 60 túıe ákelinipti. Al «Abaı» fılminde túıeli kósh joq. Qodardy asyp óltirgenge bir túıe ákelgeni bolmasa, túıe túligi atymen joq. Túlik demekshi, Qunanbaı aýylynyń myńǵyrǵan maly da dalanyń sáni emes pe, aýylyna kelgen qudaıy qonaqqa qazaq saltymen bir aq sarbasty kóldeneń ustap bata suraý da dástúrdi ulyqtaý bolatynyn eskergen jón.
Al qamaýdan kelgen Abaıǵa áıelderdiń shaptyǵýy, Abaıdyń shaı suraýy, ólimdi jol-jónekeı shaýyp kelip estirte salýy, Abaıdyń jer baýyrlap, shańǵa aýnap jylaýy, ony qoltyǵynan demeıtin bir adamnyń joqtyǵy, Dildanyń enesi kelgende jalańbas, aıaǵyn da jımaı bóksesin enesine qaratyp jylap jatýy... sıaqty kórinisterdiń bári fılmniń qunyn túsirip tur. Al fılmniń tili týraly aqyn-jazýshylar aıtar...
Qalıakbar ÚSEMHANULY
6alash usynady
