Alty Alash kósemi, 20-ǵasyr basyndaǵy qazaqtyń ult kóshbasshysy, qaıta jańǵyrǵan qazaq memleketiniń tuńǵysh tóraǵasy (prezıdenti) Álıhan Bókeıhandy «tuńǵysh abaıtanýshy» deýge uly oıshyl aqynnyń kózi tirisinde 1889 jyly «Osobye prıbavlenıa k «Akmolınskım oblastnym vedomostám» men onyń qazaq tilindegi qosymshasy – «Dala ýálaıaty gazetinde» eki tilde qatar jazǵan «Pısmo v redaksıý» jáne «Hat baspahanaǵa» atty maqalasy negiz bola almaıdy. Maqalanyń oryssha nusqasynyń qazaqshasy sonyń sózbe-sóz aýdarmasy: «Siz, tekti qarıalar, gazetke kómek berińizder, kórgen jaqsylaryńyzdy bárin aıtyńyzdar! Ózderiń jazdygúni keshke taman aıtatyn, tóbeniń basynda, qudyqtyń qasynda otyryp, ıa qysty kúni – aýyldastaryńnyń úıinde qonaqta otyryp aıtqandaryńdy, kórgenderińdi – qazaqtyń jaqsylarymenen birge júrip, qalaısha ataqty bılerdiń bılik qylǵanynan, daý bitirgeninen – Jarylqap, Alshynbaı, Musa, Qunanbaı hám ǵaırı jaqsylardyń para alyp, jibek shapanǵa, qaltasynyń paıdasyna qyzyqpaǵandyqtaryn; osy kúngi bılerge, «laı sýdan balyq ustaımyz dep júrgen, ósıet etip, ǵıbrat berińizder!». Maqalada avtor uly aqynnyń aǵa-sultan bolǵan ákesi Qunanbaıdy emes, ádil bıligimen aty shyqqan Abaıdyń ózin aıtyp otyrsa kerek.
Belgili alashtanýshy-jýrnalıst, marqum Jaıyq Bekturov 1989 jyly «Ortalyq Qazaqstan» gazetinde jaryq kórgen kólemdi «Úsh Álekeń» atty maqalasynda jazǵandaı, Abaıdyń kózi tirisinde onyń óleńin 1900 jyly orysshaǵa aýdaryp, «Kırgızskaıa stepnaıa gazeta»-ǵa jarıalaýy da «abaıtanýshy» deýge onsha kelmeıdi. Tipti «Rossıa. Geografıcheskoe opısanıe nashego Otechestva» kóptomdyǵynyń qazaq ólkesine arnalǵan 18 tomyndaǵy Abaıdyń jańashyl aqyndyǵy týraly bir jol pikiri de emes. Ol pikir, ashyǵyn aıtqanda, «Álıhannyń aqyl-keńesimen jazyldy» degen eshbir dálelsiz topshylaý bolmasa, avtory tipti ózgeler-di.
Álıhannyń abaıtanýshylyǵy týraly áńgime bola qalsa, ádette kópshilikti, arasynda abaıtanýshylary da, jýrnalıseri de, basqalary da bar, «osy Abaı men Álıhan júzdesti me?» degen saýal oılandyrady. Tarıhı derek-aıǵaqtar qazaqtyń baǵyna týǵan qos alyptyń ómirde bir emes, talaı ret júzdeskenin bultartpaı dáleldeıdi. Abaı men Álıhannyń jaqyn týystyǵy – óz aldyna. Álıhannyń týǵan inisi Smahan tóre 18 qoıyn dápterden turatyn «Álekeńniń ómiri» atty esteliginiń 1-dápterinde: «Álıhannyń sheshesiniń ákesi (tobyqty Mamaı batyrdan) Dýlat batyr – ury, bir jegende bir ýaq maldyń etin jep, sorpasyn iship ketedi eken… Dýlattyń eki qyzy: biri Bekjan – Álıhannyń sheshesi, biri – Boshantaı (Ryzyqbaı sheshesi) – Hudaıberdi áıeli, Qunanbaı kelini» dep jazdy. Demek, Álıhan men Shahkárim Qudaıberdiuly ekeýi – týǵan bóleler. Bul – bir. Ekinshiden, Abaı men Álıhannyń 1896-1904 jyldary Semeı oblystyq statısıka komıtetiniń músheleri retinde komıtettiń jıyndarynda kórisýi múmkindigin de eshkim teriske shyǵara almaıdy. Tamyzdyń 16-19 aralyǵynda Abaı elin saparlaǵan «Uly Abaıdyń izimen» atty ǵylymı-tanymdyq ekspedısıasy Qarqaralyda jas kúninde Abaı toqtaǵan Hamı Bekmetevtiń murajaı-úıin qyzyqtady. Alaıda Abaıdyń oqta-tekte aıaldaǵan ol úıde Álıhannyń aılap jatqanyn ne ekspedısıa músheleri, ne murajaı-úıiniń dırektorynan bastap qyzmetkerleriniń bári de beıhabar. Sol sebepti de, árıne, murajaı-úıde bolashaq ult kóshbasshysy, Alash Ulttyq Respýblıkasynyń atasy ári tóraǵasy Álıhan Bókeıhan týraly biraýyz sóz, fotosýret ne tarıhı qujat joq. Al Smahan tóre esteliginiń 1-dápterinde: «Áýeli jeti jasynda Qarqaralyda noǵaı Zarıev mollaǵa musylmansha oqýǵa beripti. Toǵyz jasynda Qamı Bekmetev úıine qoıyp oryssha oqytypty. Sodan kútimsiz bolyp, ınternatqa óz betimen túsipti» dep jazdy.
Naǵyz «abaıtaný» Álıhan Bókeıhannyń jas kúninen-aq aqynnyń ulylyǵyn tanýynan, onyń poezıasynan ult ádebıetinde, dálirek aıtsaq, endi ǵana qalyptasa bastaǵan jazba ádebıetinde áli joq jańashyldyǵyn kórip baǵalaı alýynan bastaldy. Álıhannyń mundaı sezimtaldyǵyn, kóregendigin onyń 1889 jyly «Osobye prıbavlenıa k «Akmolınskım vedomostám» jáne «Dala ýálaıatynyń gazetinde» jarıalaǵan eń alǵashqy oryssha-qazaqsha 16 maqalasynan aıqyn ańǵaramyz. Sol maqalalarynda avtor Abaı poezıasyndaǵy synı kózqarasyna eliktep, buqara halyqty adastyrǵan nadan, dúmshe moldalardy, bolys-bı, tilmáshtardy, «ár elden óleńmenen qaıyr tilep, sóz qadirin ketirgen» aqyndardy aıaýsyz áshkereleıdi. 1904 jyldyń jazynda qyrdan qaraly habar alysymen, Álıhan Ombydan «Abaı marqumnyń óleńderin kitap qylyp basyńdar dep balalaryna hat jazady». Kákitaıdyń mezgilsiz qaıtys bolýyna oraı 1915 jyldyń basynda «Qazaq» gazetinde jarıalaǵan bul azanama maqalasynda Álıhan ári qaraı: «1905-inshi jyldyń áprel aıaǵynda Kákitaı (Ysqaquly Qunanbaı) Abaıdyń jazba kitabyn alyp, Ombydaǵy maǵan keldi. 1905-inshi jyly jazǵyturǵy saıasat isi ne ekenin bizdiń «Qazaq»-ty oqýshylar biler. Kákitaı bizdiń úıde birer juma jatty. Abaı, Pýshkın, Lermontov sózderin birge oqyp, máz-meıram boldyq» dep esine aldy. Mine, Abaıdyń óz óleńderi, A.Pýshkın, M.Lermontov, I.Krylovtan aýdarǵandary men qara sózderiniń Turaǵul jınap kóshirtken qoljazbasy qolyna tıip, Ombydaǵy óz úıinde «birer juma jatqan» ári týysy, ári dosy Kákitaımen syrly áńgimesiniń nátıjesinde uly oıshyl aqynnyń ómiri qysqa da nusqa baıandalǵan, al shyǵarmashylyǵyna «Eýropanyń áıgili aqyndaryna maqtanysh bolady» dep asqaq baǵa berilgen tuńǵysh «Abaı (Ibragım) Qunanbaev» atty múnaqyp-maqala dúnıege keldi.
Nazar aýdaratyn másele, múnaqyp-maqalanyń sońynda avtordyń ózi marqum Abaıdyń ómiri týraly málimetti uly Turaǵuldan (Abaıdyń ózi Týraul dep ataǵan eken. – S.A.) alǵanyn atap kórsetedi. Al avtordyń óz qolynda oıshyl-aqynnyń óleńderi jazylǵan qoıyn dápteri bolǵan. Mine, sol dápterin ol 1903 jyly Ombyǵa kelgenine bir-aq jyl bolǵan qandasy, shákirti ári bolashaq eń jaqyn úzeńgilesi – Ahmet Baıtursynulyna berdi. Ol týraly «Qazaqtyń bas aqyny» atty maqalasynda Ahmettiń ózi bylaı dep jazdy:
«Aqmola, Semeı oblystarynda Abaıdy bilmeıtin adam joq. Aqmolamen sybaılas Torǵaı oblysynda Abaıdy biletin adam kem, tipti, joq dep aıtsa da bolarlyq. Olaı bolýy – sózi basylmaǵandyqtan. Abaıdyń sózderi kitap bolyp, basylyp shyqqansha Abaıdyń aty da, sózi de Torǵaı oblysynda estilmeýshi edi. Aqmola, Semeı oblystarynda Abaıdyń atyn, sózin estimedim degenge edáýir tańyrqap qalady. Men eń áýeli Aqmola oblysyna barǵanymda Abaıdy bilmegenime, sózin estigenim joq degenime tańyrqap qalýshy edi… 1903-inshi jyly qolyma Abaı sózderi jazylǵan dápter tústi».
Al Álıhannyń múnaqyp-maqalasy aldymen semeılik «Semıpalatınskıı lıstok» gazetiniń 1905 jylǵy 3 sanynda, odan keıin Orys ımperatorlyq geografıa qoǵamy Batys Sibir bólimi Semeı bólimshesiniń «Zapıskı Semıpalatınskogo Podotdela Zapadno-Sıbırskogo Otdela I.R.G.O.» jınaǵynda bolar-bolmas ózgerispen ekinshi ret jarıalandy. Maqalanyń gazette jarıalanǵan nusqasynda atap kórsetilgendeı, Abaı shyǵarmalarynyń tuńǵysh jınaǵyn Álıhannyń redaksıalaýymen taıaý arada Geografıalyq qoǵamnyń Semeı bólimshesi basyp shyǵarýy kerek edi.
Alty Alash kóseminiń ómirine qatysty erekshe nazar aýdara ketetin jaıt: Álıhan Bókeıhan otarlyq ezgisinde otyrǵan «qalyń eli qazaǵynyń» quqy men azattyǵy úshin qıan-keski kúresin ǵylymı-pýblısıstıkalyq qyzmetimen, onyń ishinde abaıtanýshylyǵymen qosa qatar atqaryp júrdi. Sonyń birden-bir aıǵaǵy: Álıhan otarshyl ımperıanyń İ Memlekettik dýmasy depýtattyǵyna túsý úshin saılaýaldy naýqanyn ótkizý jáne is arasynda ózi redaksıalap bolǵan Abaı shyǵarmalarynyń qoljazbasyn baspaǵa tapsyrý oıymen 1906 jyldyń 8 qańtarynda Ombydan Semeıge kele jatqan jolynda – Tuzqala (Pavlodar) irgesindegi kazaktardyń Iamyshevskıı kentinde tutqynǵa alynady. Qoljúgi (portfeli) ishindegi Abaı qoljazbasymen birge tárkilenedi. Iamyshevskıı kentinen Tuzqalanyń abaqtysyna jabylǵan kúnniń ertesine – 10 qańtar kúni Álıhan Pavlodar qalalyq 2 ýchaskesi sýdıasyn shaqyrtyp alyp, óziniń qylmysy bolsa tergeý júrgizip dáleldep, sotqa berýin, bolmasa, dereý bosatýyn talap etýmen qatar, qoljúgimen birge tárkilengen qoljazba – qazaq aqyny Abaı Qunanbaıulynyń óleńderi ekenin, quny 5 myń patsha rýbline teń ekenin aıtyp, ony saqtaýdy qatań talap etedi.(Jalǵasy bar)
Sultan Han AQQULY
"Astana Aqshamy"
