Halyq áni «Kerim sal- aı»
Oryndaǵan: Iaqyp KÓRKEM
«El ishi - óner kenishi» demekshi, «Kerim sal» Barkól óńirinde taralǵan halyq áni. Ótken ǵasyrdyń 30 jyldarynda kezindegi kesir zamannyń qysymynan shyǵysqa aýǵan halyqtyń kóńil-kúıi, arman-tilegi beınelengen bul án kóne kóz qarttardan, malshylardan, halyq arasyndaǵy ónerpazdardan birden-birge taralyp, qulaqqa sińip osy dáýirge jetti. Bul týraly avtonomıaly raıondyq partkom uıymdastyrý bóliminiń burynǵy orynbasar bastyǵy Káben Dáýituly bala kezinde Barkóldiń Pasdaýan degen jaılaýynda topty kisiler bas qosqan toı-tomalaqtarda «Kerim-sal» ánin kóp estigenin aıtyp, «Kerim sal-aı, kezigýge qalyń qalaı» degen joldarynyń esinde qalǵanyn, bertindep izdep júrip Barkóldegi Aqarqa taýynda bir malshynyń úıinde jasy toqsannan asqan bir apamyzdan tolyqtyryp alǵanyn, ókinishke oraı keıin arnaýly at basyn burǵanda ol kisiniń «O» dúnıelik bolǵanyn estip qatty ókinishte qalǵanyn, «Kerim sal» ánin osylaısha saharadan sahynaǵa kóterip oryndaýshylarǵa usynǵanyn aıtady.
Iá, saıyn saharany syrly sazyna bólegen halyq ánderiniń qıqý-qıqý ǵasyrlardy endeı ótip, búginge jetýin jalpy jaqtan dana halyqtyń eńbegine jazasalamyz ádette. Sol qara ormandaı halyqtyń ishindegi ónerge jaqyn jankúıer azdaǵan adamdar jalǵap kelgeni qaıyryla oılaǵan kim bar? Óner ózimen qosa janashyrlaryn, adal shákirit, jalǵaýshylaryn árqashan ala týyp otyrǵan. Búgin bizge maqtanysh bolǵan neshe myń án – kúıdiń ıesi halyq, týdyrýshy, jalǵaýshy áne sol úrkerdeı haqarman top. Ujym árıne, jekeden quralmaq-ty.
Káben Dáýitulynyń da osy óner jankúıerleriniń biri ekenin halyq áni «Kerim saldyń» taǵdyry aıtyp tur tereń ásermen. Shynynda uzaq ýaqyt ákimshilik salada jumys istep, el basqarǵan qadirli aǵanyń halyq murasyna, ásirese, rýhanı muraǵat halyq ánderimizdiń taǵdyryna degen yqylasy, joqshysy bolyp jol basqan áserli keshirmeleri ańyz bop keledi el arasynda. El tizginin ustaǵan aǵalarymyz dál osyndaı týǵan halqynyń rýhanı baılyǵyna basa nazar aýdara júrse nur ústine nur edi-aý deısiń oımenen.
Halyq áni «Kerim sal» 1950-1951 jyldary bala kezimizde Barkólde halyq arasynda kóp aıtylatyn. Ásirese, qyz uzatý, kelin túsirý, toılarynda jas qyz, jigitter bul áni naqshyna keltirip aıtatyn. Keıin bul án kóp aıtylmaı ketti. Men Shınjıańnyń kóp jerin araladym. Basqa óńirden «Kerim sal» ánin estip kórmedim. Sonymen 2003 jyly radıo-televızıa salasyndaǵy baýyrlaryma mádenıetimizdiń bir máıegi sanalatyn Barkól óńirinde taralǵan «Kerim sal» ánin izdep, rettep taspa túsirýdi tapsyrdym ári «Kerim sal» ániniń este qalǵan qaıyrmasyn aıtyp berdim. Ol bylaı aıtylýshy edi: «Aıt degende aıtaıyn árıaı-daı, aqyly artyq jaqsynyń dárıa-daı, kerim sal-aı, kezigýge jaıyń qalaı» aqyry ánniń sózi de tabylyp jarym ǵasyrdan astam ýaqyttan keıin 2008 jyldyń sońynan bastap jaı ortalarda aıtylyp júrdi. Halyq arasyndaǵy umyt radıosy qazaq bólimindegi Shınjıań televızıasyndaǵy baýyrlaryma qalyń qaýym atynan úlken alǵysymdy aıtamyn.
Aıt degende aıtaıyn árı-aıdaı,
Aqyly artyq jaqsynyń dárıá-daı.
Bir eki aýyz jamannan jón surasań,
İshiń qapa bolady jarı almaı.
Kezigýge jaıyń qalaı, kerim sal-aı
Qyrmyzy qyzyl jibegim-aı,
Ózińdi oılap júdedim-aı.
Taýystaı tamaq, burań bel-aı,
Qondyrý jolyn óziń bil-aı.
Aıt degende aıtaıyn án baıaýly-aı,
Jarly bolar jigittiń jany aıaýly.
Tirshiliktiń barynda oınada kúl,
Ótip dáýren barady kún sanaýly-aı.
Án-tarıh, án-bolashaq, árbir ánde qanshalaǵan notalyq beıneleý dybstary bolsa sonshalaǵan ómir órnekteri bolady. Halyq áni halyqtyń syrlas dosy, onda tarıhı astar bar bolyp ásem áýenge órbigen asyl ánder júregińdi terbep oı sanańdy izgilikpen ádámgershilikke jeteleıdi. Jan dúnıeńdi sulýlyq pen meırimge yzdenis pen mahabbatqa túbegeıli ińkár etedi. Sondyqtan da halyq ánin jurt júrekterimen sezinip jyly qabyldaıdy. Sondyqtan da halyq ániniń qasıeti ulytqa, jerge bólinbeıdi. Ol on ret, júz ret qaıtalanyp aıtylsa da tyńdarmanyn jalyqtyrmaıdy. Qaıtalanǵan saıyn sýdaǵy malta tas sıaqty jarqyraı beredi. Belgili sazger, ánishi Erbolat qyzyken uly ardaqty muramyz halyq ánderi jaıly partıa Men úkimet taıaý jyldardan beri beızattyq mádenı murlarǵa aırqsha mán berip halqymyzdyń Rýhanı óresin joǵarylatýǵa edáýir kúsh salýda. Ádebıet synshysy, kompýzıtor Tursynjan Shapaev «Halyq áni barlyq qazaq ánderiniń - anasy» dep baǵalaǵan. Endeshe, osy ana ánderimizdiń qadyr-qasıetin jete tanyp saralap sahynaǵa shyǵarýymyz kerek.
Men qalaı aqynmyn dep aıta alamyn,
Halqymnyń óz aıtqanyn qaıtaladym.
Qazaqtyń kúpi kıgen qara óleńin,
Shekpen jaýyp ózine qaıtaramyn - dep aqıyq aqyn Muqaǵalı Maqataev aıtqandaı halyq ánderin unatyp aıytyp sol úlgide ánder jazyp júrsemde el aralap júrip talaı halyq ánin úırendim. Máselen: Qulystaıda Abdyrahım degen aqsaqal aıtyp júretin «Altyn garmon» degen halyq ánin balasy Janaıolladan, Shaǵantoǵaıdaǵy qurmet degen kisiden «Tarbaǵataı bıik taý» degen halyq ánin, sol sıaqty halyq áni «Kók torǵaı» ánin taspaǵa túsirip aldym. Mine osyndaı halyq ánin jattap, taratyp júrgender aramyzda barshylyq eken dedi.
Halyq áni jaǵady janymyzǵa,
Halyq áni sıaqty baǵymyzda.
Halyq áni máńgilik óshpeıtin án,
Halyq áni sińgen án qanymyzǵa.
Olaı bolsa, halyq áni syndy asyl qazynadan máńgi nár ala otyryp, osy asyldarymyzdyń áýenin asqaqtatyp bilekpen emes búgingideı bildeı bilimniń báıgesinde, baıashat ómirde jalpaq álemge halyq ánimen halqymyzdyń aıbynyn nege asyrmasqa! «Ániniń de estisi bar, eseri bar», «Uıyqtap jatqan júrekti án oıatar» degen abaı taǵylymy oralad án haqynda oılansań. Alyp ushyp sahnaǵa kóterilip, alty kún jasar kóbelekteı joǵalyp jatqan ánderimizdi túlki almas tazydaı súırelep, aq ter, kók ter bolǵansha, ýaqyttyń synaǵynan ótken, halyq rýhyna sińgen halyq ánderiniń joqshysy, qoldaýshysy bolsaq, babalar aldynda, halyq aldynda eńsemiz tik, maqtanyshpen ómir súrer edik aǵaıyn.
Sońy
Bazan Qudaıbergenuly
6alash usynady
