Qadir aqsaqal jetpis jeti jasynda, Almaty qalasynda, oralmandarǵa bergen kóp qabatty sáýletti úıdiń birinshi etajynda, kenje uly Bolatbektiń qolynda dúnıeden ozdy. Qan qysymy órlep, júregine aqaý túsken qarıany uly men kelini, nemereleri bolyp qansha qasterlep, alaqandaryna salyp kútse de, aqyry mynaý qyzyq dúnıeniń eshqaısysyna moıyn burmaı, sap-saý qalpynda, sóılep otyrdy da, qısaıa berip, bir aýyz til qatpaı, qosh demesten júrip ketti.
Balalary, urpaǵy jylap-syqtady, árıne. Sóıtsede jasy jetken adamnyń qazasy tym qaıǵyly bola qoıǵan joq. Bolatbek dereý kóz jasyn tıyp, aqylǵa keldi de kórshi-qolań, týys-týǵandaryna habar aıtqyzdy.
Aqyldy qarıa ózi de buǵankúni buryn qamdanyp júrgen eken. Kıimderi de daıyn. Qattalyp, búktelip, ıissý, qalampyr, sabynymen birge sandyqtyń túbinde saqtaýly. Aıtatyn ósıetin de erte bastan ulynyń qulaǵyna quıyp qoıypty:
– Atamekenge aman jettim.Endi armanym joq,- depti qarıa byltyr osynda kóship kelgen alǵashqy kúnderdiń birinde,- Endi, balalarym, senderden tileıtin bir tilegim: Ajal jetip olaı-pulaı bolyp jatsam, jalǵyz aǵamnyń qasyna qoıyńdar. Bir áke, bir shesheden týsaq ta, qudaıdyń buıryǵymen jetpis bes jyl bólek jasappyz. Endi baqı dúnıede máńgilik birge jataıyq.
Árıne, uldary esh irkilmesten ýáde bergen.
Jalǵyz aǵasy Sadyr alysta emes. Osy Almatynyń túbinde, Keńsaı atty zıratta jatyr. Qadir aqsaqal byltyr balalaryn ertip baryp, basyna quran oqyp qaıtqan.
Ǵylym doktoryTákebaev Sadyrdyń zıraty kóp-kórim sáýletti edi. Appaq kirpishten soǵylǵan bıik qorǵannyń tórt buryshynda musylmandyq belgisi – jartykesh aı kún nurymenshaǵylysyp jaltyrap tur. Bir jaq qabyrǵasynda Sadyr aqsaqaldyń mármár tasqa qashalǵan úlken portreti. Qadir aqsaqal zırat basyna qoıylǵan portretti unatpasa da, appaq qorǵanǵa qyzyǵa qaraǵan. Sonan soń kózqaraqty qarıa sol mańaıdy aınalsoqtap, kóp júrip, sol tóbeniń etegine taman bir bos jerge kelip toqtaǵan.
– Aǵamnyń dál qasynda bolmasa da, bir tóbede jatsam, sol da jeter. Meni osy araǵa jerleńder. Ómir boıy saǵyndym ǵoı. Aıaǵyn qushyp jatýǵa da razymyn. Osyǵan da táýbe!- dep taıaǵynyń ushymen bir jerdi syzyp kórsetken.
Qadirdyń ákesiniń aty Qurmansart. Tákebaı – olardyń famılıasy. Sol Tákebaı óz kezinde myńǵyrtyp mal aıdaǵan, baı adam bolǵan kórinedi. Qos-qos jylqy, kele-kele túıe bitken, tabyn-tabyn sıyry men qora-qora qoılarynyń naq sanyn tipti ózi de anyq bilmeıtin bolsa kerek. Sol dáýletimen Mekke baryp, qudaı jolyna táýe etip, qajy bolyp ta qaıtypty. Osharbaı degen baıtaq bir ólkeni jalǵyz ózi ıemdenip, baqytty ǵumyr keshipti. Jasy ulǵaıǵan shaǵynda sol mekenniń bir tóbeshiginen ózine arnap, kúni buryn zırat ta turǵyztypty. Kirpishine jylqynyń qylyn qosyp soqtyrǵan alty qulaqty qorǵan, aı-juldyzdy munarasy alystan kóz tartyp, men mundalap tursa kerek.
Biraq bul zırat Tákebaıǵa buıyrmapty. Oktábr revolúsıasynan keıin Tákebeı baı-kýlak bolyp, halyq jaýy atanyp, Sıberıaǵa aıdalyp ketipti de sonan keri oralmapty. Jańaǵy zırat ta so boıy bos tura beripti. Keıin el ony «qur beıit» atandyryp jiberipti. Biletinder «sonan beri qanshama jyldar ótse de, qur beıittiń qalasy áli de bútin tur» desedi.
Sol jerdi mekendegen uly káriler buny ábden biledi. Oǵan qosa Qurmansarttyń bir erlik hıkaıasyn da kúni búgin jyr etedi:
Bul Qurmansarttyń eki balaly bolǵan tusy eken. Goloshekındik qyrǵyn juttan qashqan qalyń el Qytaı asqanda Qurmansart ta birge ketipti. Mal-múlikti tastap, jan saýǵalap bosqan el ol jaqta da toz-tozy shyǵyp, árkimniń qolbańy bolyp kete berse kerek. Qurmansart ta bir baıǵa kirme bolyp, jan baǵýǵa májbúr bolypty. Áıeli Aısara bet bitkenniń sulýy edi deıdi. Tórt tóńirekke aty jaıylǵan Aısara sulýǵa Qurmansart kezinde júz taılaqty matap berip alyp edi desedi biletinder.
Sol Aısara sulý ash-jalańashtyqta azyp-tozyp júrse de, tipti eki balaly bolǵannan keıin de óńin bermegen, kelbetti adam bolǵan kórinedi. Qorasynyń shetine bosyp kelip, qara qospen otyrǵan Aısara sulýǵa sol aýyldyń myrzasynyń da kózi túsedi. Pende ǵoı, onyń ústine óte sulý áıelder kóńilshek, kópshil bolatyn da uqsaıdy. Aısara da jańa kezdesken myrzanyń arbaýyna ket ary demese kerek. Aınalasy az kúnniń ishinde kóńil qosyp, tabysyp ta alypty. Tipti soǵan nekeli jar bolýǵa ýáde de beripti. Keýdesine nan pisken jerlik myrza bir kúni Qurmansartqa kelipti:
– Tozyp júrgen qańǵybasqa sulý qatynnyńkeregi ne?! Qansha kórikti bolǵanmen, qarashy áne, ústi-basynda túk joq. Aısaradaı aı men kúndeı sulý zatqa úlde men búldege oranyp, gúldeı jaınap otyrý ǵana jarasady. Sonda ǵana onyń sulýlyǵynyń bargúli ashylyp, tolysqan kemel shaǵy jetedi. Bul álemge shanda ǵana bir týatyn mundaı sulýdy beker qor qylma. Maǵan ber. Tegin emes, árıne. Jer qaıysqan myna maldyń shetinen qalaǵanyńsha bólip al,- depti sol myrza.
Qurmansart áıeline qarapty. Áıeli kımesheginiń ushyn tistelep, eki kózi jer súzip, etiginiń tumsyǵyna qadalyp, sazaryp otyryp qalypty.
– Jaraıdy. Qyzyqqanyń bir qyzyl bet qatyn bolsa, berdim saǵan. Tekke-aq al. Biraq bir shartym bar.- depti Qurmansart.
– Iá, aıt.
– Anaý omyraýdaǵy balany aman saqta. Aty-jónin ózgertip, ata-tegin umyttyrma. Erkek bolsań, osyǵan ýáde ber.- depti ol tisin tisine basa otyryp.
– Jaraıdy,- depti anaý.
Sonymen Qurmansart eki jasar uly Sadyrdy arqalap, aryp-ashyp, aqyry shekaradan qaıta ótip, burynǵy mekenine kelipti. Ákesiniń izimen birge ol da Sıberıaǵa aıdalyp, ol da ákesinshe sol jaqta qalyp qoıypty. Al Sadyr meıirimdi, aqyldyaǵaıyn-týystarynyń, jaqsy adamdardyń kómegimen Keńes azamaty bolyp erjetipti. Joǵary bilim alypty. Doktorlyq qorǵapty. Ǵylymǵa eńbegi sińgen áıgili ǵalym atanypty. El-jurty ony ólgennen keıin de qadirlep,mármárdan qulpy tas qoıyp, basyna bıik munara ornatypty.
Qadir aqsaqal Qazaqstan táýelsizdik alǵannan keıin aǵasyn izdep Almatyǵa kelip qaıtqan. Birge týsa da birge óspegen aǵaıyndy ekeýi uzaq-uzaq áńgimeler shertken. Qalǵan ómirlerinde bir jerde bolýǵa kelisken. Biraq, sol ýáde boıynsha inisi munda kóship kelgende aǵasy taǵy da kóz jazdyryp, ana dúnıege máńgilik sapar shegip ketip edi. Endi mine kóp kesheýildemeı, aǵasynyń artynan Qadirde attanyp otyr.
Sonymen Bolatbek eń aldymen kórshisinen kómek suraǵan: «Súıekti alyp júretin mashına qajet. Qabyr qazatyn adam kerek. Aqsha degen bar, árıne. Tek oryssha bilmeıdi. Jergilikti jaǵdaıdan da habarymyz az…» degen.
Kórshisi Tıto pysyq ta, aqyldy jigit bolatyn. Jas shamasy Bolatbekpen shamalas. Oqyǵan, minezdi azamat. Aty bóten demeseń qazaq tiline de, qazaqtyń salt-dástúrine de sýdaı aǵyp tur. Alǵash ret Bolatbekti erýlikke shaqyra otyryp:
– Bir kezde bizde ult bolmady ǵoı. Onyń ústine, ıá, aıtpaqshy, erjúrek Iýogoslavıa degen eldi estýiń bar ma edi?- dep suraǵan.
– Iá, bilem.
– Sonyń kóseminiń aty Tıto edi ǵoı. Ákem meni de sol sıaqty kósem bolsyn dedi me eken, atymdy Tıto qoıypty. Biraq, men kósem bolmaı, jaı qazaq bolyp qaldym,- dep tanystyrǵan ózin.
Sol Tıto búgin de Bolatbekke irkilmeı jaýap berdi:
– Horosho. Bári de bolady. Mashına da, adam da tabylady. Sonda qaıda qoıamyz?
– Keńsaıǵa,- degen Bolatbek ákesiniń ósıetin, soǵan qatysty jalpy jaǵdaıdy túsindirip.
Kórshisi Bolatbektiń betine qarap, ańtarylyp turyp baryp til qatty:
– Ruqsat qaǵaz alyp qoıyp pa ediń?
Bolatbek túsinbeı onyń betine tańdana qarady:
– Ne jóninde?
– Oı, baýyrym, sen áli bilmeıdi ekensiń. Keńsaıǵa jerleý úshin qalalyq ákimshiliktiń ruqsat qaǵazy kerek.
Bolatbek tań-tamasha boldy.
– Ol qalaı? Bizde – Qytaıda qazaq balasyna ólgen adamdy jerleý úshin eshkimniń ruqsat qaǵazy kerek emes. Atameken jerimiz. Baıaǵydan kele jatqan qalyń zırat. Baramyz da bir shetinen qaza beremiz.
– Joq. Bul jaqta ondaı emes. Aldymen keshe ǵana tiri júrgen adamdy áldekimder ún-túnsiz aparyp jerleı salýy qalaı bolady!?
– Men oǵan áldekim emespin ǵoı.
– Qandaı dálelmen?
– Oıbaı-aý, ony jurttyń bári biledi emes pe!? Tipti, mine, sen óziń de kýásiń. Mine mynaý meniń pasportymda da tur ǵoı. Bolatbek Qadiruly dep.
– Joq. Ol zańdy dokýment bola almaıdy. Ol qaı Qadir? Osy qadir ma, álde basqa Qadir ma? Oǵan zańdy dálel kerek.
– Apyraı-á! Endi oǵan qandaı dálel qajet?- dedi Bolatbek eki alaqanyn jaıyp.
– Sen bylaı iste, baýyrym. Eń aldymen dárigerdiń «óldi» degen anyqtamasyn al. Onan soń…
– Tiri adamdy eshkim jerlemeıdi ǵoı.- dedi Bolatbek osy arada onyń sózin bólip.
– Joq. Jerleıdi. Bizde bári de bolǵan. Bola da beredi. Sondyqtan munda sózsiz túrde dárigerge júginý kerek. Onan soń, polısıanyń kýáligi kerek.
– Polısıa deısiń be?- dedi Bolatbek daýysy qaltyraı.
Kóshede neshe ret ustap alyp, birde «pasportyń qaıda?» dep, endi birde ákesiniń qaltasyndaǵy bákisin tartyp alyp, «sýyq qarý alyp júrgeniń úshin keńsege baryp jaýap beresiń…» dep talaı qorqytqan, aqsha surap áýre qylǵan polısıany ol tym jaqsy kórmeıtin.
– Iá, polısıa. Seniń ákeń keshe ǵana sap-saý júr emes pe edi?
– Iá, qaza qas qaǵymda degen. Sóılep otyrdy da júrip ketti.
– Bálkim, sen uryp óltirgen shyǵarsyń?
– Astaǵypyralla!- dedi Bolatbek eki kózi sharasynan shyǵa. Aýzyna sóz túspeı alaqtap shegine berdi.
– Mine, polısıa soǵan bola kerek. Qaıdan bilesiń, erteń basqa bir áńgime shyǵyp, ákeńdi kórinen qazyp alyp, qaıta tekserip jatsa, jaqsy ma? Bul sol úshin. Muny eki de. Onan soń ólgen adamnyń tiri kezindegi laýazymy, salaýaty boıynsha qalaı, qaı jerge jerleý kerektigi jónindegi ákimshiliktiń sheshemi bolýy tıis. Bul – úsh. Tórtinshi, qalalyq jerleý búrosyna baryp, tirkelýiń kerek. Onan soń, aqsha tóleý…
– Ne dep otyrsyń-eı, janym-aý, aqsha tóleý deısiń be taǵy da?
– Endijerdi tekke beredi ǵoı dep pe ediń!? Aıtpaqshy, ákeń pensıa alýshy ma edi?
– Iá, kárilerge tıisti járdemaqy alatyn.
– Olaı bolsa, jerleý búrosy bergen ákeńniń ólgendigin rastaıtynqaǵazdyń bir nusqasyn raıondyq halyqty áleýmettik qorǵaý mekemesine aparyp tapsyrýyń kerek.
– Iá, bar-joǵy eki myń toǵyz júz teńge. Bylaısha jıyrma úsh Amerıkan dollary.
– Árıne, ol saǵan az bolǵanymen, úkimetke kóp aqsha. Óletin jalǵyz seniń ǵana ákeń emesqoı. Búkil Qazaqstan boıynsha bir kúnde qanshama shal-kempir óletinin bilesiń be? Árbir ólgen shal-kempirdiń uly men qyzy áke-sheshesiniń jardem aqysyn zańsyz qymqyra berse…?!
Bolatbek kórshisiniń jumylǵan saýsaqtaryna qarap turǵan. Bir qolynyń saýsaǵy túgel jumylyp bolyp, endi ekinshisi jumyla bastaǵanda qolyn biraq siltedi.
– Áı, qoı. Mıymdybosqa ashytpa. Mynaýyńnyń sanyna da jete alatyn emespin. Dáriger de, polısıa da shaqyrarmyz. Meni aldymen anaý jerleý búrosy degen mekemeńe alyp barshy. Soǵan ózim bir sóılesip kóreıin ,- dedi.
Bolatbek te qara jaıaý adam emes. Qytaıda bir aýdannyń ákiminiń orynbasary bolyp, uzaq jyl dáýirlegen azamat. Sózge de sheshen, utymdy sóıleıtin jigit edi. Kezinde qadalǵan jerinen qan almaı toqtamaıtyn jylpostyń ózi bolǵan. Talaı-talaı ónbeıtin sharýa úshin talaı qytaıdyń aldyn kórip kóp tájirıbe alǵan, «qaıta-qaıta dýalaı berse, qara tas ta jibıdi» degenge senetin, ysylǵan pysyq. Kórshisiniń kóp nárseni bastyrmalatyp áketkenine qarap, biraz kúdiktenip te qalyp edi. «bar páleni úıip-tógip, ádeıi qıyndatyyp otyrǵan shyǵar. Sol arqyly ózine paıda túsirgisi kelip turǵan bir aramdyǵy bolýy da múmkin-aý» dep oılaı qalǵan. Jasynan sińgen ádeti. Kim kóringenge sene salý degen, ol – aqymaqtyń qylyǵy. Ózi baryp, óz kózimen kórip, et qulaǵymen estigeni durys.
Kórshisiniń mashınasymen jerleý búrosyna qaraı tartyp otyrdy. Lezde jetip te bardy. Biraq Bolatbektiń oılaǵany bolmady. Keńsede otyrǵandardyń bári orys eken. Bulardyń kelgenin kórip otyrsa da, «adam kelgen eken-aý» dep emeýrin jasaǵan degendi bilmeıdi. Árqaısysy óz sharýasymen. Tuqyrǵan qalpy.
Aqyry Bolatbek kórshisiniń betine qarady. Ol shetkerirek otyrǵan sary kelinshektiń aldyna baryp til qatty.
Ekeýi byldyrlap birdeńeler sóılesti. Sońynan kórshisi buǵan burylyp:
– Baǵana aıttym ǵoı, kórshi. Sol dokýmentter. Dárigerdiń anyqtamasy, polısıanyń kýáligi, forma úsh, tirkeýde turý kýáligi, úkimettiń sheshimi. Sony suraıdy.
– Toqta, sen aıtshy.- dedi Bolatbek onyń sózin bólip,- Oralman edi de. Teginde osy Qazaqstanda týǵan. Sonan oktábr tóńkerisinde Qytaı asqan. Sonan aǵasy ekeýi…
– Baýyrym, bul seniń ol pátýálaryńdy tyńdamaıdy. – dedi kórshisi onyń onan ary uzaq tarıhty túgel sóılep shyqpaq bolǵan nıetindál taýyp.
– Sen durys aıttyń ba ózi?
– Aıtyp turmyn ǵoı.
– Áı, men de mólsherlep turmyn. Tolyq aıtpadyń-aý tegi. Ernińniń qybyrynan bildim. Buldanasyń ǵoı…Óz tilim bolmaı turǵanyn qarashy. Amal qansha, qytaısha aıtqandy uqpaıdy-aý. Áıtpese qara tas bolsa da balqytyp jiberer edim,- dedi Bolatbek kúrsinip,- Desede… Qaıtalap bir aıtshy. Atamekenim, týǵan elim dep kelip edi de. Qytaı jerinde de eshkimnen kem bolmap edikdeshi. Tek qazaǵym dep, tarıhı otanym dep, ólsek te súıegimiz osynda qalsyn dep ańsap kelip turǵanda eki metr jer degen… deshi.
Kórshisi Bolatbektiń betine qarap az-kem irkilip turyp baryp, qaıtadan kelinshekke burylyp, birdeńeler aıtyp jatty. Ol da birdeńe dep qysqa ǵana qarý qaıtardy da, onan arǵy myljyńdy tyńdaǵysy kelmeı, telefondy alyp, óz jumysyna bireýmen sóılese bastady.
– Bolmaıdy. Áne, aıttym ǵoı,- dedi kórshisi naraýlaý beınede.
– Oı, bizde Qytaıda ondaı emes. Qandaı ulyq bolsa da, myjyp, basyn qatyryp aıta berseń birdeńe ónýshi edi. Qytaı degen jol-josynshyl halyq qoı. Júıege jyǵylatyn. Onyń ústine jumystyń kóbi aýyzben bitetin. Qudaı saqtasyn, mynadı qaǵazbastylyqpen qalaı jan baǵyp júrgenderińdi bilmeımin. Basqasyn aıtpaǵanda, ákeń ólse de qoıa almaý degen…- dedi Bolatbek renjip, eki kózin aldyndaǵy sulý kelinshekten almaı turyp.
«Ózi de ádemi neme eken.- dep oılady ol kenetten kelinshektiń nur jaınaǵan kelisti óń-shyraıyna, uzyn kirpigi men qyl qalammen sheber syzylǵan jińishke qasyna, uıasy úlken, dóńgelek kógildir kózine qyzyǵa qadalyp. Nesi bar, qazir de qylshyldap turǵan jigit aǵasy kezi. Qytaıda da erkek balasyna qajetti bir talaı lázzáttyń dámin tatqan, kánikken qý. Aýdan ákiminiń orynbasary bolý degen ol jaqta da kishkene mansap emes. Iá, bir aýdan. Talaı sulýlar bar edi-aý! Olardyń tilin de tez tabýshy edi. Qaıran zaman degen… Onyń kózi myna otyrǵan kelinshekti de iship-jep bara jatty.- Erttegen arǵymaqtaı-aq neme eken. Átteń, qolǵa túspeıdi-aý. Otyzdar mólsherinde bolar. Áı, bular jas kórinedi. Shyn sulý kárteımeıdi. Qashan kórseń ýyljyp turady. Bireý aıtyp edi, eger sáti kelip bir rýmka ishkize almaısyń-aý, erni ernińe jabysa ketedi dep. Áı, sol yshqyr jaǵy bostaý bolǵanymen, keńsejumysyna kelgende jibimeıdi-aý…»
– Já, endi ne turys. Keteıik,- dedi kórshisi.
Bolatbek selt etip, esin jıdy. «qudaı óziń keshir, shaıtan ǵoı. áıtpese…» – dep kúbirledi táýbesin úıirip.
Úıge qaıtyp kelse,polıseıler de jańa ǵana kelip tur eken.
– Morkqa áketemiz,- dedi tústerin salyp.
Bolatbek shoshyp ketti. «Onda aparsa ishek-qarnyn túgel alyp qalady-aý» dep qoryqty. Áneýgúni bireýdi kórgen. Qarnynan qasqartyp biraq tilipti. Ony sym temirmenkóktep, shandyp tastapty. Ákesi de aıtyp edi… Sol úshin emhanaǵa da barmaıtyn. Bolatbek endi qysyldy.
– Oralman edim. Kári adam ǵoı. Atamekenim dep kelgende…- dep jalynyp-jalpaıdy.
– Zań solaı. Bizdiń basymyz ekeý emes,- dep zildendi kelgender.
Bolatbekonyń bireýin ońasha shaqyrdy. Shekaradan bir ótip qaıta barǵan qytaılar kúletin: «áı, bular ma, bular ońaı. Pasporttyń arasyna bes júz teńge qystyryp jiberseń, tipti, vızasyz da óte beresiń» dep. Aqyry, bul da endi amalsyz qaltasyna qolyn saldy.
Biraq, munymenjumys bitpedi. Kórshisi ekeýi keshke deıin shapqylyp, talaı esikti ashyp-japsa da, eshteńe óndire almady. Qudaı saqtasyn, Keńsaıǵa jatý degen. Oı, qaıda!? Qadir sıaqty oralman shal emes, myna osynda týyp -ósip, ómirbaqı osy arany mekendegen adamdardyń ózine de túgel buıyra bermeıtinine kózi jetti.
Erteńinde tańeteń kórshisi buǵan aqyl aıtty:
– Saǵan keshe aıtaıyn dep edim. Óziń Keńsaıǵa qoıamyn dep turǵan soń kóńilińe kelmesin degem. Keńsaı ma? Ol- qıynnyń qıyny. Onda jatýdy keshe ǵana kelgen sen tur ǵoı,ómir boıy osy Almatyny mekendep kele jatqan biz de arman ete almaımyz. Kórdiń ǵoı. Endi basqa zırattarǵa baraıyq.- degen.
Sonan ekeýi salyp uryp, qalanyń batys jaq shetindegi bir zıratqa jetip bardy. Aınala tutas temir qorshaý. Ólgen adamdy qoıyp, tiri adam kire alar emes. Ázer degende adamyn taýyp sóılesti.
– Bos jer joq. Túgel tolyp ketti. Senderdi qoıyp ózimizge de qıyn bolyp tur.- dedi qaba saqady uıǵur jigiti.
– Bir kisilik oryn tabylyp qalar,- dedi Qytaıdaǵy ádetinshe myljyńdaı, jalynyshty túrde múseýreı sóılep.
– Joq. Baıaǵyda úlken alań edi. Bir kisiden, bir kisiden tolyp ketti. Aqyldy shaldar óletinin bilgen ǵoı. Dúnıeniń, jer-jahannyń keń kezinde árqaısysy aqsha shyǵaryp qorshap alǵan eken. Ózderi ıemdengen jer ózderimen toldy. Endi bizge túk te qalǵan joq.
– Áı, sen tarylma, aǵaıyn,- dedi Bolatbek oǵan ajyraıa qarap,-Uıǵur degen elmen Qytaıda qoıan-qoltyq júrgen aıaǵaıyn emes pe edik. Qıyn qylsa bir qyryq jyl buryn kelgen shyǵarsyń. Eki metr jerińdi qımaısyń ba?!
– Aınalaıyn, baýyrym-aý, «joqtyq jomarttyń qolyn baılaıdy. Joqqa júırik jetpeıdi» degendi aıtqan men emes, seniń ata-babalaryń edi ǵoı. Endi ne qyl dep tursyń maǵan?- dedi eki alaqanyn jaıyp.
– Jaraıdy. Myjyma. Joq pa, joq. Aıtty ma, aıtty. Boldy. Endi basqa jerden izdeıik.- dedi kórshisi Bolatbektiń taǵy da daýlasa túspek bolǵan raıyn sezip.
– Uıǵur degen bir uqypty, pysyq halyq qoı,- dedi bylaı shyqqan soń.
– Onyń ras-aý. Já, osy senderde – bizdiń qazekeńde nege osyndaı tirlik joq?
– Bizdiń aqazaq keń-mol pishilgen, ulan baıtaq saharada týyp ósken, basqadan tarshylyq kórse de, jerdentapshylyq tartpaǵan, qaıda jaılap, qaıda qystaımyn dep ýaıymdamaǵan keń qoltyq elmiz ǵoı. Sondaı ańǵal, salqylyqtan talaı dúnıeden aıyrylyp, talaı jerde barmaǵymyzdy tistep qalǵanymyz da bar. Shet-shegi joq, qıyrsyz jerimiz bar dep, boıdy keńge salatyn ádetimizden bir aıyǵa almaımyz. Súıekke sińisti degen sol. Aqyry mine eki metr jer úshin kim kóringenge jalynyp kele jatqan keıpimiz mynaý.- dedi Tıto ol da búgin oılanǵan pishinde.
Ekeýi taǵy eki-úsh zıratqa bardy. Bárinen de bir kisilik oryn ala almady. Keshke taman, ásirese, Bolatbek qatty qapalanyp, taryǵyp ketti.
– Sen buǵan qamyqpa,- dedi Tıto kórshisiniń kóńilin aýlap,- Eshteńe etpeıdi. Qazir kún salqyn. Onyń ústine jasy jetken, etten arylǵan adam. Keshe ýkol da saldyrdyq. Tipti bolmasa, erteń qalanyń syrtyna aparyp, bir jerge qoıarmyz. Qazaq dalasynyń bári bir emes pe!? Nemenege qysylasyń?
– Nemenege qysylasyń!- dep qaıtalady Bolatbek yza bolyp, tisin shyqyrlatyp,- Adamyń qaısy dese mynaý deıtindeı-aq ınabatty, kisilikti jigit edim. Atamekenim degende ishken asymdy jerge qoıyp, eldiń qoly jete bermeıtin mansabymdy, abyroı-ataǵymdy, baılyǵymdy – bárin qaldyryp, tek apsport alý úshin ǵana talaılarmen tartysyp, renjisip, talaı kerý ótkelekten ótip júrip áreń kelgede, dos bar, duspan bar, «keshe ǵana ákim bolyp,alshań basyp júrgen Bolatbek búgin Almatydan ólgen ákesin qoıatyn eki metr jer taba almaıqańǵyryp júr eken» dese, súıekke tańba ǵoı. Estigen qulaqtan uıat ta áýeli.
Bolatbektiń kesek júzine qan tepshidi. Qalyń qabaǵy syzdap, isine tústi. Uıqysyzdyqtan qyzarǵan kózderi onan ary qantalap, jasaýrap aldy. Keń tanaýy jıi-jıi jelbirep, deldıe bastap, salpıǵan astyńǵy ernin qatty tistedi. Et-jendi, zor basy dýyldap, quj-quj jýan, qysqa moıny talaýrap, kúp-kúreń qan tasydy. Tyrsyldap uıyp bara jatqan júndes, baqal saýsaqtaryn álsin-áli shyrtyldatyp, qysa berdi. Tórtbaq, jýan denesin ashý kernep, ón boıynda ystyq aǵyn júgirdi. Álde nelerdi oılap, qaı-qaıdaǵyny esine alyp, ózine me, basqa bireýge me, áldekimge yza bolyp, qaradaı qapalandy. Jaıshylyqta oıǵa-túske ene bermeıtin kóp sýretter qaıta tirildi. Kóptegen qyjyl oılar oıandy.
Iá, Bolatbek kópti kórgen, esti jigit. Onyń syrtynda estip-bilgenderi qanshama!? Ákesi de suńǵyla adam bolǵan. Keı-keıde áke keshirmeleri men bala túsinigi qabysyp, qyzyq-qyzyq túıin túıip, tujyrym jasaıtyn tustary da bar. Buryn da talaı shertilgen áńgime. Qazaqtyń basy týraly. Búgin de sol esine tústi.
Ákesi marhum áńgimeleıtin: Qytaıda, kereı degen elde Bóke degen batyr bolǵan. Bir tusta sol Bóke Shynjańdaǵy qazaq bıleýshilermen sıysa almaı, jeruıyq izdep, «keń túp, tar túp» degen jıdelibaısyn jer bar dep, aýa kóshedi ǵoı. Qandy maıdan soǵys sala júrip, Shynjań ólkesinen asyp, Tıbet degen ústirtke barsa kerek. Sol arada aýyryp, qazasy jetip, qaıtys bolypty. Qytaı bıleýshileri basshysy joq tul eldi qaıta kóshirip ákelipti. Bókege ósheskeni sonsha kórin qaıta qazyp, basyn kesip alyp, denesin sonda tastap, kesik basty Úrimji qorǵanynyń qaqpasyna ákelip ilipti. Qarsy shyqqandardyńkóretini osy dep aıbar jasapty. Keıin Bókeniń basy shyr etip týǵan jeri Shińgilge aparylyp jerlenipti. Dene qaıda, bas qaıda!? Arasy tórt myń shaqyrym. Bassyz dene Tıbet ústirtinde. Denesiz bas ór Altaıda.
Sol Tıbetke bir kezde dám aıdap Qadir aqsaqal da barǵan. Onda jas kezi. Týǵan ákesi Qurmansart komýnıserden qashyp Qytaı assa, ógeıákesi keıin taǵy da sol komýnıserden qashyp, Tıbet asyp, Formýzaǵa ketpek bolǵan. Ákesi ol áńgimeni neshe kún, neshe tún aıtyp taýysa almaıtyn. Taklamakan oıpatynda olar Qytaı Prezıdenti Chan Kaıchıgeerip, ózi de qashyp bara jatqan shyǵys Shynjańdaǵy Qumyl gýbernatory Jolbaryspen ushqasyp qalady. Az kún birge júredi. Jol ortaǵa barǵanda Jolbarys buzylady da, qazaqtardy bir-aq keshte qyryp tastap, mal-múlkin tonap qana qoımaı, ishek-qarnyn aqtaryp altyn izdeıdi. Qadirdiń sonda on bes, on alty jastaǵy kezi. Bir jyrada tyǵylyp alyp, dalaǵa jaqqan ottyń jaryǵynda bárin kórip jatady. Erteńinde qandy jurtty qaıta tintken Jolbarys jasaqtary aman qalǵan úsh balany taýyp alady. Tıbetke taıaǵansha dep olarǵa qoı aıdatyp qoıady.
Keıin úsh bala úsheýi de tiri qalady. Qadir sol arada birneshe jyl qalyp qoıady.
– «el-eldiń zańy basqa» degen. Bulardyń ólgen adamdy jerleý salty da qyzyq edi,- deýshi edi ákesi sol kezde túrshige esine alyp,- Býdda dininiń zańy boıynsha ondaǵylar tórt túrli jerlenedi eken. Olar ony: Aspanǵa jerleý, sýǵa jerleý, jer qoınyna jerleý, otqa jerleý dep ataýshy edi. Aspanǵa jerleý degeni máıitti arnaýly orynǵa aparyp, borshalap shaýyp, usaqtap tastaıdy. Ómir boıy soǵan dánikken qalyń qara qus kópshilik sol aradan kete bere-aq dúr silkinip, jabyrlap kelip, qujynap basyp qalady da, ýlap-shýlap júrip, bir-bir japyraqtan alyp, ushyp ketedi. Sýǵa jerleý degeni ózen, sýy mol jerlerde bolady. Máıitti kóterip ákelip, asaý aǵynǵa laqtyryp jiberedi. Ártúrli nanym-senimge qaraı keıbireýler, árıne, jer qoınyna jiberedi. Al, eń sońǵysy otqa jerleý. Qazir búkil Qytaıǵa mıras bop qalǵan, jerleýdiń eń ozyq úlgisi de osy otqa jerleý. Iá, muny Bolatbektiń de óz kózimen kórgeni bar.
Bir aýdanda ákimniń orynbasary bolyp turǵan kezi. Aımaqtyń (oblystyń! Birinshi sekretary Jao Zyhe deıtin bireý qyltamaq bolyp, Úrimji bolnısalarynyń birinde qaıtys boldy. Jao famılıaly sekretar yzǵarly, susty, halyqqa jaısyz adam bolǵan edi. Mádenı revolúsıanyń sońǵy kezinde bılik tizginin qolyna alǵan qyzyl belsendi ózi basqaryp turǵan tórt-bes jyl ishinde» tú» degeg túkirigi jerge túspegen, qadalǵan jerinen qan alǵan, azýy alty qarys ulyq bolǵan. Qol astyndaǵy kadrlerge de, qarapaıym halyqqa da tizesin bir batyrýynda batyryp-aq kórgen. Ásirese, kóshpendi, malshy qazaqtarǵa bar zilin, ashty zapyranyn aıamaı-aq tógip edi.
– Qazaq degen týada mesheý halyq. Myna jańa zamanda burynǵy eski ádet-salt, dástúrdi endi ózgertýi kerek. Ólgen adamdy jerleımiz dep bir aýyl bir kún jumystan qalasyń. Bir adamdy bir adam da kóme salmaı ma? Qalaısha jurt bolyp túgel jınalasyń? Muny ózgert. Bul – bir. Ekinshiden, bir qatyn bosana qalsa, qalja dep bir qoı soıady ekensińder. Qytaı áıelderi qoı soıǵyzbaı-aq, taýyqtyń jumyrtqasymen-aq ornynan turyp ketedi. Osyny sender de úırenińder. Tym bolmasa birneshe áıelge bir qoı soısań da jetip jatyr ǵoı,- depti qalyń halyq bas qosqan shyryshtaı bir jıyn ústinde.
Eldiń bári únsiz tyńdap, múlgip otyryp qalypty. Sonda bir qaıqy tanaý qara kelinshek sóz surapty:
– Iá, ne demeksiń? Aıt!- depti sekratar murnyn shúıire, syǵyraıa qarap.
– MártebeliJao famılıaly sekretar, nusqaýyńyzǵa quba-qup. Erkekter ózderine qatysty isterine ózderi jaýap bere jatar. Al biz áıelderge qaratyp aıtqan sózderińizdi estidik. Túsinbegen eki jerim bar. Birinshi, qalja ornyna sergip ketetin qytaı kelinshekterin mysalǵa keltirdińiz. Zamandastarymyzdyń bul saltyn úlgi etýge daıynbyz. Biraq, biz olar sıaqty irgesi bútin tamda, ornyqty jerde otarǵamyz joq qoı. Mal sońyna erip, taý-tasty kezip, tentirep júrgen kóshpendi halyqpyz. Sonda kóshkende birli-jarym túıe men ógizge qara qosymyzdy artamyz ba, álde dalbyrlatyp taýyq artamyz ba? Osyǵan mıym jetpeı tur. Ekinshiden,on shaqty áıelge bir qoı qaljy jetedi dedińiz. Onyńyzǵa da quldyq. Biraq, on shaqty áıeldi bir kúnde týǵyzatyn amalyn aıta ketseńiz. Osyny suraıyn dep edim,- depti.
Sekretardyń qysyq kózderi jypaqtap ketedi.
– Ta-ma-dy!-dep bir boqtaıdy da syrtaınalyp júrip ketedi.
Sol sekreter ózi ólgenmen de artyndaǵy zili áli de dereý óle qoımaǵan bolatyn. Aımaqtyń qalǵan tiri bastyqtary aqyldasyp, árbir aýdannyń ákimderine buıryq túsirdi: «Qyzyl sekrtardyń Úrimji qalasynda ótetin jerleý saltana, azaly jıynyna ár aýdannan bir-bir delegasıa barasyń. Qur barmaısyń, qaltalaryńdy qampaıtyp barasyń!»
Aýdannyń basshylary bul delegasıany bastap barýǵa eki tilge birdeı aǵyp turǵanBolatbekti uıǵarǵan. İske pysyq, sózge sheshen jigit. Onyń ústine zaty qytaı Jao famılıaly sekretardyń qazaq halqyna jasaǵan qamqorlyǵyn, izgi isterin,jaqsylyǵyn aıtyp, atasy basqa qazaq jigiti jylap tursa, bul da kompartıa saıasatynyń ulylyǵynyń bir belgisi, dáleli bolmaq.
Bolatbek Úrimjige barǵanda bildi. Jao famılıaly sekretar óler aldyndados-jarandaryn, týystaryn shaqyryp, «óz máıitin otqa jerleýdi, súıek kúlin ózi uzaq jyl qyzmet etken Altaı taýyna shashyp jiberýdi» ósıet etipti.
Osy arada, ıá, óziniń burynǵy bastyǵyna ábden jaǵymsyp ádettengen bir jaǵympaz, ıakı ishine qýlyq búkken bir zalym kóz jasyn kóldetip turyp, qazaq ókilderi atynan mynadaı bir ótinish bildiripti.
– Biz qazaq degen halyq aramyzdan baqı dúnıege attanyp bara jatqan janashyr, jaqyn adamymyzǵa eń sońǵy ret bir ýys topyraq salyp, qosh aıtýshy edik. Ol búgin múmkin bolmaıtyn syńaıly. Sondyqtan ózimiz janymyzdaı jaqsy kóretin Jao famılıaly sekretarǵa degen sheksiz mahabbatymyzdy bildirýdiń bir tásili retinde osf súıikti basshymyzdyń otqa jerleý rásiminiń basy-qasynda bolyp, onyń asyl janynyń bir býdaq tútin bolyp, aspandaǵy jannatqa qalaı ushyp ketkenin óz kózimizben kórip tursaq,- dep tilek qoıypty.
Onyń bul usynysy da qabyl etilipti. Ol kezde otqa jerleý tehnıkasynyń áli tym jalpylasa bermegen órteý peshteri áli jetile qoımaǵan bir tusy bolsa kerek. Nan pysratyn taba sıaqty elektr kózderine jalǵanǵan úlken plıtkaǵa salynǵan máıitti ashyq alańǵa alyp keldi.
«Ólgen adam shaıtanǵa aınalyp ketedi» dep ólerdeı qorqatyn qytaılardan bólek, ózge eldiń bári aldyǵa taman jaqyndap, entelep kelip qaraı bastady. Bolatbek te kórip turdy. Buryn mundaıdy kórmegen qazaq balasyna bári tańsyq. Sondaǵy sýret Bolatbektiń kóz aldynda áli de sol qalpynda saırap tur.
Aldymen bireýler Máıittiń keýdesine jabylǵan kompartıa týyn aqyryn sypyryp aldy. Osy kezde bes juldyzdy partıa týynyń nart qyzyl shuǵylasynan qýat alyp, áli óńin bermeı nurlanyp jatqan sekretardyń júzi de dereý qýań tarta jóneldi. Bara-bara tipti appaq qýdaı bolyp, bozaryp ketti. Bıikten , mekrofonnan qaraly mýzyka azynap, saı-súıegińdi syrqyrata, kúńirenip qoıa berdi. Syńsyp baryp, óksip toqtady. Dál osy kezde… Qudaı saqtasyn, ishki qatarda, Bolatbektiń aldynda turǵan ákimder kenet túgel keıin shalqaıyp, shalqalap qulap kele jatty. Artynda turǵandardy jaýyrynymen yǵystyryp, kótkenshektep, shegine berdi. Bolatbek sonda ǵana baıqady: Óldi dep órtep jatqan Jao famıláıly sekretar júzine qyp-qyzyl nur júgirip, basyn jerden julyp alyp, túregelip keledi eken. Taza júnnen toqylǵan kezdemeden tigilgen, tórt qaltaly penjek kıgen kesek keýdesi kenet kóterilip, qolyn qalt kóterip, shyntaqtary tez búgilip, bireýdi qushaqtaǵaly umsynǵandaı alǵa taman umtylyp qozǵala berdi. Jaryqtyq tiri kezinde sóılegende ashýlana, atyǵyrlana aqyryp, eki qolyn kerip silbep turatyn ádeti bolýshy edi. Qazir de dál sol beınesi. Aýmaıdy. Tipti bilegindegi altyn saǵaty jarq ete tuskenin de Bolatbek anyq kórdi. Tez qarmanyp, shapshań qozǵalyp, bassalatyn nysaı baıqatady…Bolatbektiń júregi tas tóbesine shyqqan. Esi ketip, áli quryp, qozǵalýǵa dármeni qalmaı , sileıgen qalpy kózin juma bergen…
Qansha ýaqyt ótkenin, ne bolǵanyn ózi de bilmeıdi. Murnyna qońyrsyǵan ıis jetti. Bir sát óli men tiriniń arasynda siltideı tunyp qalǵan el túgel «ýh» dep jalyn ata, óksik dem shyǵardy. Bolatbek plıtkanyń túbinde qalǵan bir ýys qoqym kúldi kórdi…
Keıingi jyldary Qytaı qalalary erekshe jdmydy ǵoı. Basqamen birge máıit órteý tehnıkasy da jańalandy. Oǵan arnaýly zaýattar salyndy. Estýge qaraǵandakeıingi kezderi el zaýattyń morjasynan burq ete túsken, bir úzik demdeı, bulyńǵyr aq tútindi ǵana shala-sharpy kórip qalatyn bolsa kerek. Al, onyń esesine ádemi altyn, kúmis jalatqan farfor qumyraǵa salynǵan súıek kúli árkimniń úıiniń tórinde, qasıetti orynda qasterlenip turatyn bolǵan.
Bolatbek osylardy esine aldy. Kókeıindegi baǵanadan bergi ashý-yzamen birge, mynadaı qorlyqtan keıingi qorǵasyndaı shókken aýyr oı qozǵaldy. Almatyǵa kelip, keıin osy kórinisti esime alamyn dep múlde oılamaǵan edi. Ualan baıtaq mekende, Túrkıadaı tórteý, Fransıadaı beseý, Qyrǵyzstandaı… oı, qoıshy, tutas Evropa qurlyǵymen teń túsetin, bir mıllıon jeti júz myń sharshy kılometr terıtorıasy bar, álemdegi segizinshi úlken el Qazaqstanda ákemdi, osy óhlkeniń qyzyl kómmýnısteriniń, qyzyl óńesh batyraqtarynyń qýǵynymen amalsyz aýyp ketip, shetelde jetpis bes jyl boıy kórmegendi kórip, saǵynyp qaıta oralǵan sherkókirek bir urpaǵynyń denesin jerleıtin eki metr jer taba almaımyn-aý dep úsh uıyqtasa oıyna kirmegen.
Tıtomen kelisip qoıǵan. Erteń úshinshi kún ǵoı. Erterek turyp, aýyldaǵy zırattardyń birine aparyp, betin jasyrmaq. Oǵan ákesi ókpelemes. Aǵasynyń qasyna jata almasa, oǵan Bolatbektiń jazyǵy da, amaly da joq. Bir kisideı-aq júgirdi. Qolynan kelmedi. O dúnıege barǵanda ózi taýyp alar. Komýnızm degen tozaqta júrip te, jetpis jyldan keıin taǵy tabysyp edi ǵoı. Sonan qıyn bolmas.
Bolatbek osylaısha úshinshi túndi de uıqysyz ótkizdi. Alýan-alýan oı mazalap, qaıdaǵy-jaıdaǵy esine túsip, kirpi aıqastyrýǵa mursha bermedi. «degenmen, sol Qytaıdiki de jón-aý,- dep oılady ol dóńbekshı túsip,- Aqyldy halyq. Jer betine ǵana emes, jer astyna da sımaıtynyn erte bilgen. Mynaý Qazaqstan parlamentindegiler osyny nege oılamaıdy eken?! Jańa bir zań shyǵarsashy. Osylar qyzyq. Óz qolynan kelmegenniń bárin keremet kóredi. Bylaısha, túk te qıyny joq qoı. Mynaý irgedegi sol uly kórshiden oqymystylaryn qoı, álipti taıaq dep bilmeıtin on jaman qytaı shaqyrsa…Qoly jetkeni erttegen arǵymaqtaı, ádemi-ádemi orys qyzdarynan, qoly jetpegeni qara kóz qazaq qyzdarynan bir-birden, qaltasy qalyńdary ekiden-úshten alyp, júz jyldyq kúıeý bolyp sińip keter edi. Máńgilik qalyp qoıar edi. Jerlesteri men qandastaryn da júzdep, myńdap emes, mıllıondap shaqyrar edi. Az-aq jyldyń ishinde qara qorym qalyń el bolyp shyǵa keler edi. Nesi bar, qyp-qyzyl paıda. Ásirese,qazaqtyń mynaý ata-babasyn, tegin bilmeıtin, aqshadan basqany kózi kórmeıtin, ar úshin emes, jan úshin emes, nan úshin, sán úshin dep ómir súretin, jıyra-otyz jyl ala qaǵazben ǵana aınalysyp, ábden oqý soǵyp, máńgúrt bop ketken, sonyń jolynda kerim kelbetein de, ýyljyǵan usqynnan da aıyrylyp, qıqy-shoıqy, myj-tyj bop qalǵan shóp jelke, shoqynshy qyzdary bir jyrǵap qalar edi-aý. Sonan soń álgi baı kúıeýler ata saltyn quryp, aýyl basy birden máıit órteıtin zaýattar salar edi. Ólgen adamǵa kómetin jer izdep, kebin-ketpen alyp áýre bolyp júretin mynaý qazaq degen tas qarańǵy, qarasha halyq ta bu álekten bir qutylar edi. Árkimniń óz úıiniń tór aldynda, bıik sórelerde, ata-babasynyń, áke-sheshesiniń súıek kúlderi salynǵan ádemi tas qadyralar, farfor qumyralar susty aıbynmen saltanat etip, sáýletin asyryp, qatar-qatar tizilip turar edi!…
Basynyń myńǵy-dyńǵysy shyǵyp, kózderi qyp-qyzyl bolyp ketken Bolatbek, aqyry uıyqtamaı turyp ketti. Tıto ekeýi júgirip júrip, bir mashına ákelip, qalanyń syrtyndaǵy bir zıratqa aparyp, jetpis bes jyl shetelde júrip kóz jasyn atameken dep saryqqan Qadir aqsaqaldyń súıegin jer qoınyna tapsyryp qaıtty.
Neshe kúnnen beri qabaǵynan qar jaýyp, qapaly júrgen Bolatbek qaıtar jolda, mashına ishinde túnerip kele jatyp, kenetten myrs etti. Tıto tań qalyp betine qarap edi, Bolatbek uzaq ysqyryp kúrsinip aldy:
- Baıaǵyda bizdiń elde bireýdi mazaq qylatyn. Ákesin jerlep qaıtyp kele jatyp: «bul da bir bitken sharýa boldy» depti dep. Ol baıqusta osyndaıdan aıtqan eken-aý,- dep sýyq kúldi.
Sońy
Almaty. 2006.j.
6alash usynady
