Semiz kúz. Jonynan jarylardaı jumyrlanǵan dalanyń naǵyz maı shurqan kezi. Býyny qatyp, boıy nárlengen shóp-shaýannyń da degenbaı shabytty shaǵy. Ásirese, sur bórte jýsan men kók buıra ermen qutyrynyp alǵan. Tıip ketseń talaǵy tars aıyrylyp, shyńyltyr ıisi aspanǵa shapshıdy. Japyraǵy altyndaı qubylǵan boz taldar men qońyraýly túımesi syldyr qaqqan nar qaraǵandardyń túbinde, bitik ósken aqshóp pen sarala qıaq ýyzdaı uıyp tur.
Kún ekintiden aýǵanda Baıǵara aýylynyń kóp shoǵyrly baran jylqysy ózenge qaraı bettedi. Baýyry sheldengen Qarakól alqaby sonylaı jaıylǵan qyl quıryqtarǵa saýyryn tisteletip, súısine keriledi. Ózenge jylqydan buryn jetken Asý qozy kúreńniń aýyzdyǵyn ústinen alyp, atyn sýardy. Syrbaz qalpyna túsken kári Ertis te erekshe sabyrly. Shalqalaı kósilip, kók aspanǵa kóz salǵan máńgilik beınesinen jazbaı, baıaý kilkıdi.
Kenet tunyq sýdy syzdyqtata simirip jatqan kúreń besti eleńdep, qulaǵyn tige bas jaqqa qarady. Áýdem jer joǵarydan bir top ker qulan japyrlaı sýǵa kelip qalǵan eken. Ózen qabaǵyn qalqalaı turǵan buny baıqaıtyn emes. Arnaıy ań aýlaýǵa shyqpaǵan soń, Asý olardyń tynyshtyǵyn buzǵysy kelmedi. Osharyla sýǵa qulaǵan úıirli qulanǵa qyzyqtaı qarady.
Osy sát qulandardyń artyn ala, jaǵalaýdaǵy tápeltek sekseýilderdiń arasynan bir aqkók jylqy shyǵa keldi. Bastabynda Asý óz kózine ózi senbeı qalǵan. Óıtkeni ózenniń arǵy beti qańyrap ıen jatqan Kóksin taýy. Qysta ǵana otar qospen qoıshylar baryp qaıtady. Ázirge ar jaqqa basqa mal óte qoıǵan joq. «Iapyraý, bul ne qylǵan jylqy, ań qaraǵan ıákı, jolaýshy júrgen bireý aıyrylyp qaldy ma eken?» dep, oılady Asý. Ol ekiudaı kúımen jalǵyz jylqydan kóz almady. Alystaý tursa da, oqshaý bitim, bólek músin ańdatqan aqkók seter basyp, topty qulannyń ór jaǵynan ózenge tústi. Sýdy aǵysqa qarsy júre ishken onyń tús-turqynan jalǵyz ketip, erkin júrgen beınesi menmundalaǵandaı.
Qalyń jylqy da ózenge jaqyndap, aldy jaǵaǵa jetip úlgergen. Sony kútkendeı-aq, sý iship bolǵan qulandar keıin serpile berdi. Sympys quıryqtary sıpańdaı, Úshqaraǵa betalǵan olardyń sońynan jańaǵy beısaýat jylqy da jóneldi. Qulaqtaryn jymyra, eki jaǵyna kezek jaıqaqtaǵan aqkóktiń artynan Asý uzaq qarady. Betpe-bet kelgen jylqylardy kózge ilmeı, qulan úıirimen birge ketken ol jylqyshyǵa jumbaq sezilgen edi. Qýyp bergisi kelip bir oqtalǵan. Alaıda, Ertis kez kelgen jerinen óte shyǵýǵa keltirmeıdi. Beti jaıbaraqat kúı tanytqanymen sýy tereń, túbinde neshe túrli ıirim, oppa bar. Álkeýdelengen talaıdy atymen qosa astyna bir-aq tyqqan kezderi bolǵan. Ózenniń syryn biletin Asý, Danabaıdyń etegindegi jaıdaq qobyny órlep ketken qulandardy kózimen uzatyp, qala berdi. Sońdarynda aqkók.
Jylqylardy túngi baǵymdaǵy jigitterge tapsyrǵan Asý, salyp uryp Sabyldyq shaldyń úıine keldi. At dúbirin anadaıdan estip, arsyldaı ushqan qara sheke tóbet ony tanyǵan soń jaıyna ketti. İle úıden shyqqan qoıshy bala Asýǵa ozandata sálem berip, atyn ustady. Aqsaqal úıde eken.
-Assalaýmaǵaleıkým!
-Ýaǵaleıkýmassalam! Sálemshi bolsań tórge shyq.
- Iá, inim! Mal-jan aman ba?-dedi Sabyldyq apaq-sapaqta alaburtyp otyrǵan Asýǵa barlaı qarap.
- Amanshylyq Sabaǵa. Jylqydan kele jatyr edim, jolaı sálem bere shyǵaıyn degenim ǵoı.
- E,e,e! Táńir tileýińdi bersin! Bıylǵy qys jaıly bolaıyn dep tur shamasy. Jaryqtyq jerdiń quıqasy qalyń, shyǵymy jaqsy. Qar qalyń tússe de jylqy tebinnen qınalmaıdy, kúıli shyǵady qystan,-dep shalekeń mal jaıyn áńgimelep ketti.
Shaı ústinde Asý Sabyldyqqa qulandarmen birge júrgen jylqy týraly aıtty. Onyń jaı-japsaryn ábden surap alǵan qart jylqyshy tańǵalǵan joq. «Qashaǵan» dedi úndemeı sál otyrǵannan keıin.
-Apyrmaý, sonda ań men birge ań bolatyndaı ol ne qylǵan qashaǵan?
- Qashaǵan bolǵanda da qatty shoshynyp qashqan mal. Jylqy balasy shamshyl da sekemshil bolady ǵoı. Mynaý shyǵandap ketken naǵyz qashaǵannyń ózi. Qýǵanǵa jetkizbeı ıen túzge laǵyp barǵan da, jalǵyz qalǵan soń ózine zábiri joq qulandardy es tutyp júrgeni ǵoı janýardyń.
- Qaı jaqtan qashty eken sonda? Iesi kim boldy eken,á?
Alystan kórinip, kóńiline ádemi áser qaldyrǵan aqkókti bireý alyp keterdeı alańdaǵan Asýdyń áldenege asyqqan túri bar.
- Aıdalada ań bolyp ketken maldyń ıesi kim deriń bar ma? Jaqyn-jýyqtaǵy elden ondaı jylqy qashty degendi estigen emespin. Bálkim Órden, bolmasa Qobyq-Saýyrdan, tipti Erenqabyrǵa, Jaıyrdan shyqqan jelaıaq bolar.
- Onda men sol qashaǵandy ustap alsam deımin. Aqy-alal ıesi aıǵaq-dálelimen tanyp jatsa qolyna salamyn. Óıtpegende ózim maldanamyn.
- Úshqaranyń tusynda júrgen bolsa osy mańnan kóp uzamaıdy. Qazir ol jaqtaǵy bastaýlar tartylyp qalǵan. Qulandar qar túskenshe Ertisti sýat qylady. Qar jaýǵan soń tústikke jyljyp Aqdalaǵa, ary qaraı qumǵa shyǵyp ketedi.
***
Sol kúnnen bastap Asý qozy kúreńdi qýǵynǵa jarata bastady. Jaılaýdan kósherde ustalǵan bestiniń onsyz da eti qatyp, babynda júrgen. Sársenbiniń sátinde qasyna jylqyshy Toǵyzaq pen Saǵaıdy ertken Asý, Ertistiń Sheńgeldi qaryn tusyndaǵy jaıylma ótkelden ar jaqqa ótti. Sý bolǵan kıimderin aýystyryp, jyly kıingen úsheý jańa taǵalanǵan attaryn jele jortaqtatyp, ózendi órleı tartty.
Aspandy juqa bult torlaǵanymen kún yzǵarsyz. Mal tuıaǵy tımegen tý jazyq qańqaıa shókken Kóksinge qaraı yńyrana kósiledi. Úshqaraǵa jaqyn bıikteý tóbeni tańdaǵan olar, attardy túıip tastap, qulandardyń sýǵa túser ýaqytyn kútti. Tús qıa Kókadyr jaqtan shubyryp qulandar da shyqty.
Bórideı baspalaǵan úsheý keýdelerimen butany japyryp únsiz jatyr. Báriniń kózi úıirdiń sońynda sylqym aıańdap, soza tartqan aqkókte. Janýar jylqy balasy qulandarmen qatar júrgende tipti aıbyndy bolyp kórinedi eken. Bir ýys qońyr marjannan bólek qadaǵan kógala jaquttaı jarqyraǵan aqkók, úsheýdiń kóz qurtyn qozdyryp, kóńilderin jeliktiredi. Úıirli qulan da ózinshe kerbez. Jasyl jaılaýǵa, túńkeli qoınaýǵa jaıylǵan aqtyly qoı, alaly jylqyny talaı kórip júr ǵoı, biraq Asýǵa eshkimniń baǵýynsyz, quryqpen jasqalyp, bıshikpen aıdalmaıtyn erkindik ózgeshe sezildi. Táńirge ǵana táýeldi topty qulan, sur jýsany sý betindeı tolqyǵan seri dalada beıkúná beıǵamdyq, takappar alańsyzdyqpen shertip barady.
Asý aqkókti erteń ustaıdy. Búgin tek baıyrqalatpaı úrkite qýyp, uzaq shaptyryp, tobanaıaqtana bastaǵan jylqyny qarasan qylmaq. Kúzdiń toq, semiz malyn birden bastyrmalatýdan da saq bolǵan jón. Áıtpese, úlpershek maıy aýzyna tyǵylyp ólýi de ǵajap emes. Sol úshin ózennen qaıqaıǵan qulandarǵa ol tasadan tap bermedi. İninen shyqqan sýyrdaı sepsıip, alystan boı tanytty. Dese de, qulandar men qashaǵan onyń bul baqaı qýlyǵyna birden jyǵyla ketken joq. Kórgen boıda ólgen-tirilgenderine qaramaı, beze qashty. Quıryǵyn kóp qoǵanyń arasyndaǵy jetim qamystyń shashaǵyndaı shanshyǵan aqkók, oshaqtan úrikken buzaý qulaqtanyp aldymen ketti. Bir qyzyǵy, jaı kúnderi ony artqa tastaıtyn qulan shirkinder, úrkin-qorqynda sońynan qalmaıdy eken. Topyrlaı dúrkirkep, izinen tanar emes. Alaıda, álginde ǵana sýǵa keńirdektep alǵan janýarlar tez alqyndy. Ókpe-baýyrlary óńeshterine tirelip, yrsyldap qaldy. Ókshelep kele jatqan eshkim baıqalmaǵan soń, saıabyrlap dem basqandaı bolǵan. Biraq, «endi qutyldyq pa» degende jańaǵy pále ata qazdaı qoqıyp jáne kórinsin. Tasyrlatyp taǵy qashty. Osylaı, qashqandar men qýǵannyń áreketi eki-úsh qaıtalanǵan soń, boı kóndiktire bastaǵan aqkók te, ıt kórgen eshki kózdenip tura edireńdegendi azaıta bastady. Basy-kózderin ter basyp, tirsekteri dirildegen qulandar da odan ozyp ketken joq. Qýǵynshynyń kútkeni de osy. Qara kórsetip, qasqyr shoqyraqpen ilesti de otyrdy. Kún uıasyna ıek artqanda aldylarynan oraı shyǵyp, Toǵyzaq pen Saǵaı qalǵan Beldeýbaı qorasy jaqqa betterin burdy.
Jarty kún maza bermeı, aqkókti de, qulandardy da ábden dińkeletken jylqyshy, olardy taý ishindegi Shaqıdyń qorasy tusyna barǵanda jaıyna qaldyryp, Beldeýbaıǵa týra tartty. Ashty teri shyqqanymen, aıyzy qanyp shaba almaǵan arda kúreń aýyzdyqty súze basyp, «jiber de, jibermen» julqynady. Asý kelgende qaraquıryqtyń jyly-jumsaǵyn qara toǵaǵada shymyrlatqan jigitter, tas oshaqta qozdaı janǵan sary qıdyń shoǵyna qyzdyrynyp, maýjyrap otyr eken...
***
Naǵyz qýǵyn erteńinde bastaldy. Qaljyraǵan qulandardyń tańǵy jaýsaýy uzaqqa sozylsa kerek. Ózderi de keshegi mańnan alys ketpepti. Qýǵynshylar Úshqaranyń shetki bıigi – Ojeke qyzylynyń bir shyntaǵyn aınala bergende, anadaı alańqaıda tyraıyp jatqan úıir, oryndarynan úıme-júıme turyp, taǵy da ólermendene qashty. Aldyda ádettegideı aqkók. Biraq, keshegideı emes, quıryǵy jartylaı jyǵylyńqy. Eki shet taý bolǵan soń, qashaǵan dańǵyraǵan saımen betalysty Kóksinniń kúńgeıine týralady. Mingenderi bir-bir mańdaıǵa basar Toǵyzaq pen Saǵaı da at qoıdy. Kúzdiń tańerteńgi qorǵasyn aýasy betti sıpaı osqylap, qulaq túpten gýlep qoıa bergen. Saıdyń usaq shaǵylyn tostaǵandaı tuıaqtarymen zyńǵyta yrshytqan qulandar, mezgilsiz úrkitken kezekti sarpaldańnan esteri shyǵa, quıǵytyp barady. Qýǵyn kúńgeı betke ótip, Narynqaranyń jazyǵy bastalǵanda, taı-qunandary táltirektep, aıǵyr-bıeleriniń aıaq alysy qoıýlaǵan qulandar jan-jaqqa shashylyp qala berdi. Toǵyzaq pen Saǵaı da keıindep, qý medıen, quba túz aq bókendeı orǵyǵan aqkók pen sileýsindeı búktetilgen kúreńniń enshisine tıdi. Qashaǵannyń sháýgimdeı tuıaǵy tas-topyraqty kúerektep laqtyrady. Odan yǵysqan Asý, aqkóktiń jel jaǵynda otyrýǵa tyrysty. Bul kezde Kóksinniń qyr jelkesinen syǵalaǵan kún sál uıalshaqtap turyp, keń jazyqqa alqyzyl araıyn tógip kep jibergen. Apaıtós dalanyń jonynda shúıkedeı eki aq syzyq qaldyrǵan jel qanatty janýarlar, jumyr jerdiń júregin qaqtyryp, oı men qyrdyń ókpesin túsirerdeı dúsirletedi.
Keshegi tynym bermegen túrtinek qýǵyn aqkóktiń sińirin sozyp, boıyn uryp tastaǵan sekildi. Súıekteri syrqyrap, eki sany saldyraǵan onyń aıaqtary anda bir, munda bir tıip, shalynysa bastaǵan. Qashaǵannyń quty qashqan saıyn, kúreńniń mysy basa tústi. Qýǵyn Muqyrtaıdyń taýyna taıaǵanda Asý oǵan arqan boıy jaqyn keldi. Qutylýǵa úmitti aqkók olaı-bulaı bultalaqtap edi, talaı qashaǵandy tirsektegen kúreń bultartqan joq. Qalaı burylsa, solaı «jalt» etip, janyn murnynyń ushyna tiredi.
Túıe jún kúpisiniń bir jeńin sheship, shúperek belbeýine qystyrǵan Asý tosylǵan joq. Quıryq-jambastyń maıymen jyltyraǵan órme qaıys arqandy jalǵyz-aq siltedi. Baýyzdaýdy bastyra, týra qyl moıynnan «sart» etken shalmany qashaǵan julqa tartty. Biraq, arqandy segiz qabat úzeńgi baýdyń astynan ótkizip, taqymǵa nyǵarlaı basqan jylqyshy, bir ushyn erdiń jalpaq qasyna orap úlgerdi.
Onsyz da áli quryǵan aqkóktiń artyq qımyl jasaýǵa shamasy joq bolatyn. Ári-beriden soń, janasalaı shapqan Asýdyń bura tartyp, býyndyra qysqan arqany aqkókti sendelektete baryp toqtatty. Jylqyshy kúreńniń basyn keri buryp, ony qylqyndyra bergen. Bir kezde sońǵy tuıaq serpiske salǵan qashaǵan shapshýyrlaı qarǵyǵanda, shuǵyl tartqan áleýetti qol shalqasynan túsirdi. Turýǵa talpynyp, tór taıaǵy typyrlaǵanymen, aıaýsyz býnaǵan órme arqan álsiretip jiberdi.
Atynan asyqpaı túsken Asý, arqandy bosatpaı turyp, kúreńniń shylbyryn sheship aldy. Sosyn arqandy yspalaǵan kúıi jaqyndap bardy da, qyrqyraı býynyp jatqan aqkóktiń qulaǵynan shap bergen. Qoly jylqynyń qulaǵyna bir tıgen qazaqtyń qudaıy jasady degen sóz. Qarýlylarǵa kezikse nebir shý asaý, qur aıǵyrdyń da jyny qaǵylady.
Kózi aqshıyp, dirildeı qylqynǵan qashaǵannyń qulaqtaýsyz-aq qaýqary qalmaǵanyn szegen Asý, jalman-jan qyl shylbyrdy onyń moınynan kúrmep, basyna qyspa noqta jasaı bergeni sol edi, denesi oqys túrshigip, qolyn tartyp ala qoıdy. Aqkóktiń shúıdesin qıyp ótip, eki jaǵy men keńsirigine etimen et bolyp kirip ketken qaıys noqta bar eken.
Tań qalǵan jylqyshy ıt jandy janýardyń beınetin elestetkende, jany ashyp ketti. Dereý tamaǵyn sıpalap edi, saǵaldyryǵyn taba almady. Túsip qalsa kerek. Anyqtaı qaraǵan ol noqtaǵa jalatylǵan kúmistiń bolymsyz jyltyraǵyn baıqady. Arpalysyp júrip ańǵarmaǵan uqsaıdy, noqtanyń ushynda jez shyǵyryq oqshaý deldıip tur.
Noqtanyń ústinen noqta salǵysy kelmegen Asý býnaǵan arqandy bosatty. Álden ýaqytta tynysy keńip, jan shaqyrǵan qashaǵan sozyla ornynan turdy. Jylqyshy «jaıaý súırep ketpesin» dep qaýiptegen de joq. Qaıta janashyr sezimmen ony barynsha aıalaýǵa kóshkendeı. Azdan soń boıyn tez jınap, bir silkinip alǵan janýar sańlaqtanyp shyǵa keldi. Ózine shekeden qaraǵan aqkók naǵyz qamys qulaq, qaz moıynnyń ózi eken. Aıaqtary syryqtaı, taılaq túıedeı bıik janýardyń kúltelengen quıryq-jaly tógilip tur. Osy sátte dúbirlete shaýyp Toǵyzaq pen Saǵaı de jetti. «Julyp ketpesin» dep saqsynǵan Asý arqan men shylbyrǵa teń jarmasqan. Alaıda aqkók bolmashy eleńdegeni bolmasa, tasyrańdaı úrikken joq. Bir jaǵyna qıystaı baryp, tura qaldy.
Kesheden beri jerdiń túbine túsip keterdeı qashqan qý aıaqtyń mynadaı jýas túrine Toǵyzaqtar tańdaılary shyqylyqtaı tańdanysty. Basyna kirip, etine bitip ketken noqtany kórgende tipti qaıran qaldy.
- Paı, paı, paı! Ne degen jany temir edi janýardyń, sonshalyq azap kóretindeı ne jazyp qashty eken beıshara! Taskenedeı jabysyp, mıyna deıin kirip ketetin qandaı berik noqta edi mynaý.
- Minezdisin qaramaımysyń! Neshe jyl ıende júrdi deýge qalaı qıasyń. Kúmistelgen noqta salǵanyna qaraǵanda bir baıdyń, ne bı men batyrdyń mańaıǵa basqan seteri bolǵan-aý. Ózi de as pen toıǵa, topqa minetin saıgúligim-aq eken.
- E, báse! Pishtirilgen eken ǵoı. Qulannyń aıǵyrymen qalaı syıysyp júr desem. Qunanynda, ne dóneninde qashqan qý ǵoı deımin. Tisin kórdiń be óziniń, jasy neshede eken?-desip, biraz keý-keýlesti.
«Alty jasar eken» degen Asýǵa «buıyrtyp mingizsin», «taqymyńnan ketpesin» dep, aq nıetterin arnaǵan serikteri aqkóktiń súmbedeı denesine qyzyǵa qaraǵan.
Asýdyń aqkók atty noqtalaýǵa dáti shydamady. Ne qylar eken dep, shylbyrdan tartyp edi, azdap qorǵanshaqtaǵan ol syltı basyp, jetegine ilese bergeni. Áýeli, moınyndaǵy arqandy alǵanda da, azdap osqyrynǵany bolmasa, jabaıylanyp jatyrqaǵan joq.
Aqkók rasynda jetekshil eken. Ony qaıtar jolda kórsetti. Alǵashynda tartynyp kele jatyr edi, sálden keıin kúreńmen quıryq tistesip, lypyp otyrdy. Japan dalada jabaıy bolyp ketken jylqyny moınynan shylbyr taǵyp qana jetektep kele jatqanyna jylqyshylar sengisi kelmeı, oǵan jaltaq-jaltaq qaraı beredi. Qulyn, taı kezindegi daǵdysyn tez tapqan esti janýardyń tektiligi olardy shyn tánti etti. Moınyna baılanǵan shylbyrǵa jýas kóngen aqkók, adam qojalyq eter taǵdyryna qarsylyqsyz moıynusyndy. Múmkin, ózinen de júırik tuqymdasyn mingen eki aıaqty pendeniń qutqarmasyn sezgen bolar. Aıla men aqyldyń kúshin tanyǵan soń da, jylqy zaty atamzamanda adam qolyna aldymen úırengen sıaqty. Bul «jylqy adam sekildi» dep, biz kóp áspetteıtin qasıetteriniń áseri de shyǵar. Ony jabaıy ańnan daralap, adamǵa jaqyn etken de sol setiligi bolar. Al, myna qashaǵan ortasynan jerip, úıirinen bólinip adasqanyna ózin aıypty sanap kele jatýy da múmkin ǵoı. Qalaı bolǵanda da aqkók jylqy balasynyń, adam ardaqtaǵan asyl qasıetin bir tanytty. Tanytyp qana qoıǵan joq, tańǵaldyrdy, tamsantty...
Asýlar Úshqaraǵa ilingende qańǵylestep taýǵa qaıta kirgen eki qulan kezige ketti. Toǵyzaq pen Saǵaı olardy syrqyrata qýyp bergen. Kóp ótpeı túp quıryqtan ustap, noqtalap alypty. Ábden dyǵyrlaǵan baıqustar kóp qashýǵa dármenderi jetpegen sekildi. «Osy kúıi aparaıyq, úıretip alamyz, balalar qoıǵa minedi» deıdi eleýregen ekeýi. Bastaryna noqta túsken qulandar eriksiz dedektedi. Ózderin kórgende oqyranyp jibergen aqkókti de es tutsa kerek, soǵan qaraı yqtaı jaldap, tympyńdaı ilesti.
Biraq, boldyrǵan kezde qoıdan qońyr qulandar, tynyǵyp alǵan soń tik sekirgen tarpańdyqqa kóshpesi bar ma. Balyqtyń jonyndaı bultyńdaǵan arqasy butqa tolmsyz, ornyqsyz bolady eken. Týlaı móńkigende ústindegi adamdy eki aınaldyrmaı «yńq» etkizip, laqtyrady. Qaıyryp ustaı qoıýǵa tógilip turǵan quıryǵy da joq, seleýdeı syptyǵyrlanǵan taıǵaq birdeńe. Tizgindi shalqalaı tartyp, eki aıaqty qoltyqqa tyǵyp alýǵa da yńǵaısyz. Sıraqtary qysqa. Moıynyn ishine alyp shyńǵyra tepkilengende jan shaq keltirmeıdi. Sonymen, «qulan úrıretý» kútpegen oqıǵaǵa aınaldy. Olardyń bulaı «qyryp-joıyp» jatýynyń da sebebi bar bolatyn. Óıtkeni, Sabyldyq aqsaqal asaý úıretýshilerge «qulanǵa temir jaqpaıdy» dep, aýyzdyq saldyrmaı qoıǵan. Ne kerek, aýyzdyqsyz asqaqtaǵan haıýandar jigitterdi shetinen jyǵyp shyqty. «Men» degen asaý úıretýshilerdiń aldy qolyn syndyryp, arty betin súrgizdi. Aqyrynda, bir jaq qabaǵyn shıdiń túbirine jyrǵyzǵan urdajyq Toqtaýbaı ekeýine de aýyzdyq salyp mindi de, ezýlerin ıtshe tildi. Alaıda qulandar báribir ózderine mingizip qoı jaıdyrtqan joq. Erteńinde aýyzdary qyzyl soqta bolǵan janýarlar bastary kúp bolyp isip, ólip tyndy.
Buǵan Toqtaýbaı ǵana emes, «qulandy úıretemiz» dep alyp kelgen Toǵyzaq, Saǵaılar da ózderin kináli sanap, ishteı ókindi. Ári aýyzdyqtan ushynyp ólgen janýarlardyń jankeshtiligi júrekterin shaılyqtyrdy. «Nege ólip qalady, aýyzdyqty taıǵa da salamyz ǵoı, jylqydan qaı jeri artyq bul jazǵandardyń» dep edi teńkıip jatqan qulandarǵa kirjıe qaraǵan Toǵyzaq.
«E, paqyr-aı,-degen sonda Sabyldyq shal tilin almaǵan teris azýlarǵa degen renishin jasyra almaı,- qulan degen dalanyń qońyr ańy emes pe, olar temirden aýyzdyq salyp, tepkilep minip alatyn taı-baıtalyń emes. Ashyqqanda aýlaıtyn yryzdyq, nesibe retinde jaratylǵan. Olar en dalanyń erkesi ǵoı. Erkindigi aıaqqa basylyp, bolmysyna jasalǵan qıanat-qorlyqtan ólip qana qutylady. Al, esti degen jylqyń, jylqy emes-aý, aqyldy adam myna seni qınasa ne ister ediń?! Erkindigiń úshin óle alasyń ba? Shynaıy tabıǵatyń úshin tózimdilik jasaı bilesiń be? Temir aýyzdyq bylaı tursyn, jaǵyńdy jippen kerse-aq, basqa adamǵa ózgerip, ózińnen zor shyqqanyń quly bolyp ketersiń bálkim!..»
Turǵandar únsiz tómen qarady.
Sol Sabyldyq qarıa aqkókke bir kórgennen kóńili aýdy. «Janýar óte sergek, jylqynyń aqsúıegi eken. Bizdiń Kóksin, Saýyrda kóp buta-búrgen joq, al qumdaǵy sekseýil men torańǵyǵa shyǵyryǵyn bir ilgizbeı aman júrýi sergektigi emeı nemene!? Basqa jylqy bolsa noqtasynan aspaqtalyp, bir jerde aram qatar edi. Biraq, mynaý jany názik, júregi tez jaralanatyn jylqy sekildi. Qashýǵa sebepshi bolǵan da sol jany náziktigi. Áıtpese, erekshe mal bolǵan soń, ıesi etin búldirip, janyn qınap en-tańba da salmapty. Janýar baýyzdalyp jatqan iri qara maldy, ne óz tuqymy jylqyny kórip, sodan shoshynyp qashqan bolýy múmkin».
Qart jylqyshynyń sózin qaperde saqtaǵan Asý atyn mal soıǵandardan aýlaq, adam aıaǵy kóp baspaǵan taza jerde ustaýǵa tyrysty. Alǵashynda aqkókti arqandap baqqan ol, sońyna taman shiderlep, órelep jiberetin boldy. Aqkók at sonda da qashýǵa nıet tanytqan emes. Buny kórgender aqkókti qasıetti jylqy sanap, tańǵalysyp júrdi.
Asý ózine ábden baýyr basqan atyn birden mingen joq. Áýeli basyndaǵy noqtany alyp, talaı jyl azap qyspaǵyndaı bolǵan qaıystan qutqarýdy oılady. Noqta óziniń basyn qysyp júrgendeı qınalǵan ol, aqyry ataqty emshi Qaldybaıdy shaqyryp, kóńilge alǵan jumysyn sátti aıaqtady. Aldymen noqtanyń nobaıy bar tusyndaǵy túkti taqyrlap qyrǵan emshi, oǵan sýyrdyń maıyn úsh kún shylqyta jaǵyp, kón bolǵan qaıysty jibitti. Kelesi kúni atty jyǵyp, tórt aıaǵyn tas qylyp býdy da, noqtanyń beri qaraı qopsyp qalǵan jerlerin aqyryn syrtqa tartty. Kúmis jalatyp, qaıyp otyryp tikken noqta etke tereńdep kirgen eken. Ondaı tustaryn qandaýyrmen syryldata tilip, eń sońynda noqtany bólek-bólek kesip aldy. Noqtanyń orny terisin sypyrǵan jylandaı qyzyl shaqa jolaq bolyp shyǵa keldi. Qaldybaı jaraǵa sańyraý qulaqtyń bopyry men kúıdirilgen qurym kızi basyp, qanyn toqtatqan soń, neshe túrli emdik shópterden jasaǵan qoımaljyń dárini jaǵyp tastady.
Qystyń yzǵary bastalǵansha aqkóktiń jarasy tolyq jazylyp ketti. Mine qalsań jel qaıyqtaı syrǵıtyn saıgúlikti Asý janyna balap, kózinen tasa qylmady. «Qashaǵanym edi, qoltýmam edi» dep, izdep kelgen adam da bolǵan joq. Biraq, noqtadan azattyq alyp, jarasy jazylǵanymen onyń orny qara daq bolyp, qalyp qoıdy. Alystan qaraǵan adamǵa bos júrgen aqkóktiń basyna noqta salyp qoıǵandaı kórinetin.
«Kórkem-aq janýar ǵoı» degen oqtaýdaı jaraǵan aqkóktiń sulýlyǵyna mastyǵy tarqamaǵan Asý birde Sabyldyq shalǵa. Ekeýi sýyǵan attaryn otqa qoıyp turǵan. «Tek basyndaǵy noqtanyń belgisi symbatyna syzat túsirip turǵany bolmasa».
«Oǵan bola kóńilińdi túsirmeı-aq qoı,-degen edi sonda Sabekeń qarıa,- bul aqkóktiń basyna Táńir jazyp, taǵdyr salǵan noqta ǵoı. Ol japan dalaǵa jalǵyz qashyp, jabaıy ańdaı erkin bolǵysy kelgenimen, báribir basynda noqta júripti. Tipti ol, jylqy ósken saıyn qursaýyn kúsheıtip, taryla túsken. Endi mine, etke kirip, súıekke batqan noqtany alǵanyńmen, qaraıtyp tabyn qaldyrdy. «Noqtaly basqa bir ólim» degendi burynǵylar qalaı tolǵap aıtqan. Kózge kórinbegenimen sol noqta meniń de, myna seniń de basyńda tur. Keıde jaryq, keıde jalǵan dúnıe sol noqtadan sezdirmeı jetelep, erkińnen tys áketip barady. Syzyǵynan qaı kúni attatatynyn da bilmeısiń».
Osylaı degen qart saptama etigin syqyrlatyp, úıge betaldy. Oılanyp qalǵan Asý jalpaq alaqanymen bet-aýzyn uzaq sıpalap, bederi de, bereri de belgisiz «noqtasyn» ustap kórgisi keldi.
Sońy.
04.12.2014
6alash usynady
