BOLAT BOPAIULY
TÁBIǴAT - ÓLEŃ
( Muqaǵaı Maqataevtyń tábıǵat óleńderi týraly lırıkalyq tolǵanysy)
Tábıǵat, jaratylys týraly oılanar bolsaq, bizdiń kóz aldymyzda ,bar baqytyn adam balasyna sılap, bar yrysyn ıip berip, nár qutyn úıip berip, bar jaqsylyǵyn jyıyp berip ,uly jer -ana ,jalpaq jahan- jannat alaqanyn Keń jaıyp ,kórkem kórnisimen kósilip , kóńil toıǵyzyp ,kóz aldymyzda jatyr. Basymyzdy Joǵyry kóterip qarasaq, aınadaı tunyq, kók jahut alyp aspandy kóremiz.
Ras, adam balasynyń tabany jerden, aýzy sýdan, murny aýadan bir sátke de úzilmeıdi, Tábıǵatpen bite qaınaıdy, birge tynystaıdy, birge týysady.
Birge týysatyny sol- Tórtkil dúnıe -Ot, Sý, Topyraq, Aýa ( jel ) syndy tórt qyramnan turady. Adam táni de ,osy tórt zattan jaralǵan. Adam minezi de tórt dúnıe - Topyraq , Ot, Sý , Jel,(Ashý, Qaıǵy, Qýanysh, renish ) syndy tórt juldyzdyq jarasymnan jarastyq tabady.
Adam táninde de- jerde, aýada , otta, sýda qansha qyram bolsa ,sol qyramdardyń barlyq jyıyntyǵy bar. Sondyqtan Adam - tábıǵattyń tiri pendesi, tirshilikti ıesi ,jerdiń qyramdas qúramy.Baqytty balasy, sanaly úrpaǵy.
Atam qazaq " Jer - ana" dep ataıdy. " Otan- ana" ," El - ana "degen sózi taǵy bar. Móldiretip sóılegen tilin de " Ana tili " deıdi. " Ata tili" degen til joq. Jer men Otannan , El men tilden basqany "Ana " dep atamaıdy. Anasyna teńep balamaıdy. Úıtkeni bizdiń qazaq joq, jalpy adam balasynyń eń zańǵar uǵymdarynda ALLAdan keıin ,anadan joǵary, anadan ardaqty bıik uǵym joq. Bolǵan da emes, bolýy da múmkin emes. JER, OTAN, EL, TİL degen , qasıetti uǵymdar ana uǵymymen teteles uly uǵymdar. " Ata- asqar taý, ana- saııaly orman, bala- balbulaq" mine ,oynyń ósirýshisi, óndirýshisi Jer- ana. Adam balasynyń astyna taq, basyna baq bolyp qonyp, qutty qonys, jannat meken bolyp otyrǵany da , sol Jer- ana.
Jer- ana - Erdi de ,eldi de , balany da, anany da, danany da , tipti tirshilik ataýlyny da ,alyp qushaǵyna syıǵyzady. Aıaly alaqanynda áldıleıdi, ózegin taldyrmaıdy, esh ýaqytta qyıyndyqqa qaltyrmaıdy. Basyndaǵy baǵynda baptap baǵyp keledi. Yqylym ǵasyrlardan tuqymymyn joǵaltpaı saqtap keledi. Sol qushaǵy qutqa toly " Jer- ana" . Jer- ananyń asyl qasıetin ar bıiginen erte tanyǵan , atam qazaq qutty jerdi, ardaqty mekendi -"Jer-Ana" dep atap, bar baqyttyń alyp anasyna balady. Ony barshamyz jaqsy biemiz, tereń túsinemiz.
Al bar óner týyndysyn el men jerge arnaǵan , ómir boıy el men jerin súıip jyrlaǵan , máıekti mándi jyryn syılaǵan . Bizdiń bir týar, aq ıyq aqyn, Muqaǵaı Maqataev kóp óleńinde tábıǵatpen, jer - anamen syrlas , syılas bolyp ketedi:
Keń dúnıe tósińdi ash men kelemin,
Alynbaǵan aqym bar sende meniń.
Buıra bulttar buıyǵyp shóldegenim,
Býra bulttar býsanyp terlegenim.
Aspanyńdaı keı sátte kursinemin,
Jas taldaı jaýhazyn burshik edim.
Keń dúnıe keremet qalpyńmenen,
Júrek bolyp keýdeme kirshi meniń.
Baıtaq el, balaýsa taý,bozań dalam,
Sekildi bári menen kóz almaǵan.
Keń dúnıe kende etseń sybaǵamnan,
Shyryldaǵan sábıdeı mazańdy alam.
( Muqaǵalı Maqataev)
Muqaǵalı Maqataevtyń myna óleńi ózinen bólek eki aqyndy eske eriksiz tusiredi. Biri Maıakovskıı " Eı, aspan qalpaǵyńdy al men kelemin" dese, Oljas Suleımen " jer - adamǵa tabyn" dep óleńniń kókjal minezin kórsetedi.
Ja, tyńdarman tusinbeı qalýy da ǵajap emes. Bireýi aspaǵa aıhaılaıdy " Qalpaǵyńdy al" dep, bireýi " Jer - adamǵa tabyn" deıdi...
Bul ne sóz.
Táıǵatqa bulaı til qatý -qaı sanańa syıady, qaı aqylyńa qonady, qaı talǵamyń qalaı tarazylaıdy. Óleń ózegindegi órmekti óner órkeshti ózendeı oıyńdy úrlap aǵyzady, belgisiz ıirimderge tartyp toǵytyp ketedi.
Aspan sóz tyńdaı ma, Qalpaǵyn ala ma?
Jer aqylyńa baǵyna ma, adamǵa tabyna ma?
Mine, áńigimeniń tereń tupsiz shyńyraý ıirimi de, bógeý bermes bólek bógenaıy da osy jerde jatyr.
Óleń- óner. Sóz- patshasy. Júrektegi kushti kúdikti tolqynysty, oıdaǵy ormandaı nýly tartysty ,sezimdegi selkeýsiz senimdi , qıal qaıǵyna otyrǵyzady da, Ómirdi órnekti ónermen órbitedi. Kúmiljip turǵan kúmándi joııady, senimdi bekitedi. Onyń bárin óner órisine kóshirip óleń etip jazady. Óleń tiline tán - Ásireleý , salystyrý, teńeý, sheneý, shendestirý, balaý , ulǵaıtý, kishiretý, astarlaý, T.B . lar óleń tiliniń kórkemdeý tásilderine jatady. Aqyn sol tásilderdi tártipti tárbıeli qoldanady. Sol arqyly oıyn utyqty uqtyrady. Biz sony bilýimiz shart. Teńeý, áserleýsiz óleń jaza almaımyz, óleń oıyn tusine bermeımiz.
Mine, óleńniń bar qúpıasy men qazynaly qasıetin boıyna tolyq tartyp, nárin árimen ándetip sińirgen Muqaǵalı Maqtaıev ta " Keń dúnıe tósińdi ash men kelemin " ,- dep kúlli álemge jar saldy, naızaǵaı otyndaı jarqyldap án salyp keldi. Bul bir aýyz sózde boıyn kók tiregen alap aq ıyq aqyn Muqaǵalı Maqtaıev beınesi- kóz alda mańdaıy jarqyrap qasqaıyp tur.
Turaǵanda da, Muqań obrazyn álem sulýlyǵynan oıyp alyp, oı tereńinen jasap , aqyl jetpes zańǵar tulǵaǵa aınaldyryp tur. Synyq súıem sóılemde aqıyq aqyn beınesi anyq aıshyq taýyp tur.
Áne , Muqaǵalıdyń ár tamshy sózi nar júkgin arqalaıdy. Uly ulaǵatty uǵymdardy enshileıdi , sol tolaǵaı jukterdi túıedeı kóterip, oqyrmandaryna da entikpeı jetedi . Muqań ,qoldanǵan sózder- qúryshtaı qortylǵan , ar núrymen somdalǵan , sezim marjanyna oranǵan ,qydyr qıalyna qondyrylǵan , altynmen qaptalǵan, armen aptalǵan arǵymaq asaý sózder. Kóregen kózdi , kórkem kósem sózder. Qanjyǵasy maıly , oıy jaıly , qazynasy qambaly, qorjyny toq, sezimi shoq, uǵymy utymdy , úpaıy útyqty sózder.
Biz joǵarydaǵy óleń tarmaqtanda taranyp , tarmaqtalyp , taralyp tańdaıy taqyldap turǵan teńeý sózderdi sóıletip kóreıikshi " Búıra qum" , " Býra bult" ," Balaýsa taý", "Bozań dala" degen metafýralar aqyndy bir sát bútindeı tábıǵat dúnıesine aınaldyryp jiberedi. Búırat qumyndaı buıyǵyp shóldetedi, býra bultyndaı býsanyp terletedi. Edi bir sátte keń dúnıe aqynnyń júregine aınalady, keýdesinde lúp- lúp soǵady. Súıtip aqyn beınesin beý dúnıe pishinine ózgertedi .Taǵy bir sátte " Baıtaq el, balaýsa taý, bozań dala" aqynǵa japaq- japaq qarap turady. Aqyn onyń sábıindeı " Kende etpe sybaǵamnan" dep shyr - pyr bolady, bal til emizip baǵasyn alady, enshisin súrap esin ketiredi. Osylaısha aqyn tábıǵatqa , tábıǵat aqynǵa aınalady .Kóz aldyńda tamsanar tańǵajaıyp tamasha beıneli syr oınaıdy. Súıtip oılannyp oıaý otyrǵan oqyrmanyn oqshaý obrazdyń orda tórine bastap alyp kiredi. Odan ary oılanýǵa jebep jetelep ketedi.
Sodan ne bolady?
Sodan soń ary qaraı aq jaýyndaı nóserlete tógile jóneledi. Nóserletken tústarynda ,astarly oı aǵyny aq bulaqqa aınalady. Bar oıyn tábıǵat syryna sýarady. Sýaryp otyryp , qúpıa mándi bederli bedeldi beıeler somdaıdy, Sol bederli beınelermen oqyrman júreginen jol tabady. Bul Muqaǵalı óleńderiniń bir syrly qatpary dep taný qajet. Múndaı tábıǵat sulýlyǵyna shomylyp, qúpıa syrmen tolyǵyp tolǵatyp turatyn beıneler Muqań óleńinen keń óristi órnek taýyp otyrady.
Keremeti sol- ondaı bekzat beıneler birin- biri jarqyn ,birinen- biri sylqym, syry bólek, syıpaty sulý turde jolyǵady. Baqyty basqa- basqa , baǵyban oıdan súıkimdi syr týǵyzady. Uly uǵymnan úlaǵat ularyn úshyrady. Osy sózimizdiń dáleline aqynnyń " Jańbyrda " atty óleńin sóıletip jibereıin.
Bul óleńinde aqyn , Muqań , jany taza, jarqyn júzdi, qulyn musin qylyqty , erke nazdy bir qurbysyna munarly kúnde jolyǵady da, oǵan san- sapa Rıtorıkalyq ( Sheshendik) súraqtar qoıady:
Aııaldaı tur , myna kúnde ashylar,
Kelshi myna yqtasynǵa , qasyma.
Aq júzińnen alqymyńa josyǵan,
Jańbyr ma, ál de, janaryńnyń jasy ma?!
Janyma kel, jasyma da ,shoshyma,
Jaǵydaıyńdy túsindirshi ,dosyńa.
( Muqaǵalı Maqataev)
Bul súraýlardan aqynnyń jalyn atqan ishki pıskıkalyq ırimin ańǵarýǵa bolady. Óleńniń ár tarmaǵyn bajaılap baqsaq, aı dalada , múnarly jańbyrda qúrbysy úshin qulaı berilgen aqynnyń aq júrek, haq nıetin kóremiz. Shúraıly sezimdi aqyn múnarly múńdy sulý dalada , japadan jalǵyz turǵan arýyna up etken jel, mólt etken jabyr tamshysyn tıgizgisi kelmeıdi. Oǵan bar ynta - yqylasymen , ardan jaralǵan janymen qorǵan bolǵysy keledi. Olaı da ,bulaı da aryp -talasyp jol izdeıdi. Byraq aınala toly qara bult, eńiregen tupsiz aspan , shańytqan týman, nóser aldyndaǵy dala. Esh jol joq, esh amal joq, qarap turýǵa bolmaıdy. Osyndaı syn sátti ,ári tátti qas qaǵym aralyqta tapqyr aqyn, oı talǵardan jol tabady. Ony qarymdy qalamymen, qas sulý sheberligimen músindi beıne jasaıdy da , Óleń nóserin ary qaraı tóge jóneledi:
Eńirep tur ,kúz aspany búlyńǵyr,
Bulyńǵyrda adasqan bir qulyn jur.
Myna ólkeni ketip edi ,shań basyp,
Qara nóser ,jýyndyrsań jýyndyr.
( Muqaǵlı Maqtaev)
Ǵajap tapqyrlyq, álginde jańbyrly dalada jol tappaı turǵan ,aqynnyń qúrbysy sońǵy shýmaqta " Qulyn beınesine" kire qaldy.Tarǵalań tar ýaqytta , jurisinen esh jańylmaı , jóni sarań jópeldemede ulanasyr oı tabady. Aqldan aǵyl-tegil sóz saýady. Bıik parasattan baq betin paraqtaıdy.
Qarańyz . Oı jugirtińiz , bir shýmaq óleńniń tórt tarmaǵynda kesek- kesek tóret sýret, tórt kártına jatyr. " Aspan eńirep jylap tur"," Jerde adasqan bir qulyn jur", siz eń áýeli múńmen ezilgen, bulyńǵyrmen adasqan qulyndy kóresiz. Kóresiz de ,qyldaı názik úziler sezimmen úpitip, aspanmen birge egilip, qulynmen qosa adasyp ketesiz. Áp sáten soń baryp, osy múńnan qútylýdyń joly - áneý aspandaǵy qara bult ekenin sezinesiz. Sonda baryp janyńyz jadyrap sala beredi.Endi sol bulttyń tez- aq nóserlep tógilýin taqat taýsyla kútesiz. Ol qara bult tógildi boldy , kúlli álem lezde aıyǵyp, jer beti jýynyp -shaıynyp jarqyrap shyǵa keledi. Aýa da tazarady,móldirep túnjyraı qalady. Sonda baryp janyń jaı tabady. Tániń rahatqa keneledi.
Mine, bul Muqaǵalı óleń órnekteriniń keń óristi kemil tustarynyń keremet qyry. Tasqyndy jyrlarynyń aǵysty ótkelderiniń órnekti syry. Aqyn múndaı shalqar shabytty shaqtarynda álem dúnıesin, tólejip turǵan tábıǵatty oqýshynyń jan syryna aınaldyryp jiberedi. Tilsiz tuısikterge til bitiredi, únsiz dúnıeni ýildetip sóıletedi. Ony tarǵalań tar keýdeniniń qyspaǵynan alyp shyǵady da, kórkem ómirdiń taza samalyna ópkizedi. Aınalanyń bárin sulýlyq shuǵylasyna shomyldyrady.
Bul ne?
Bul Muqaǵalı Maqtaıev óleńdiriń tábıǵatpen bite qaınap , birge týǵan tolǵaqty tustary. Mazmún men pishin jaqtan jańa ıstıl qalyptastyrǵan keremet kemil kezeńi edi; Órleý dáýirindegi ónerdiń ór bıigine ór serpip keń qulash jaıyp bara jatqan, shalqar shabytty shaqtary edi; Óleńiniń seri syrlaryn sergite jyrlaǵan , týsa túzdyqty tústary edi, maıly da jaıly keń mańdaıly , maıly maǵynaly tustary edi.
Muqaǵalı Maqtaevtyń talant tabıǵatyn tanýǵa oraı , qazaq óleń sóz ólkesinde syńar kózdi, syrt aıtylyp , shyr aınalyp kele jatqan , jaǵy talmaı talasqan talasty pikilerge de soǵa ketý artyq emes- aý , deımin...
Óleń tarıhynda tábıǵatty jyrlamaǵan aqyn kemde- kem. Ony qaı aqyn bolsa da ,óz álimen , óz ánimen , óz mánimen , óz nárimen, óz árimen ,óz sánimen jyrlady. Óz qarymymen aıtty, óz darynymen jazdy. Tábıǵatty - óleńge óń beretin sulýlyqtyń qaınar kózi dep tanydy. Bul daǵdy ,bul ádet sonaý aýyz ádebıetinen bastaý taýyp, búginge deıin úrdisin úzbeı óleń óner kóshine ilese kóship keledi.
Iá, búǵan talas joq, tartys joq, qarsylyq ta joq. Adam balasynyń tábıǵattan , jaratylys dúnıesnen alatyn lazzaty eń baı, eń qýatty ,eń sulý symbatty lazzat. Oǵan da shek keltirip ,sheke qaraýǵa bolmaıdy.
Siz ,ne aıtqaly otyrsyz deısiz ǵoı...
Qazaq óleńderindegi tábıǵatty jyrlaı qalǵan aqyndarmyzdyń bir qydyrýy - túrǵyn túman jamylǵan asqar - asqar taýlardy, tóskeıden syńyrap qulaǵan bal bulaqtardy,alýan gúlmen bezengen kóz toımas kók kóılekti arý dalany,san myń júdyzy saıraǵan maqpal qara kóz túnderdi, shýaǵy shuǵylaly jaryq kúnderdi , sandýǵashy men bulbuly án shyrqaǵan jasyl oıly ormandy teńdesi joq sulýlyq , ne til oramy jetpes bir ásemdik Sımvol( astary) etip maıqalta jóneledi. Jer men kókke, sý men syrǵa syıǵyzbaı maqtaıdy. Al qap- qar túnderdi, borandy súrkeı kúnderdi , jaǵymsyzdyqtyń, syıyqsyzdyqtyń, synsyzdyqtyń sımvolyna balaıdy. Osy kári dástúrdi dál bir kóneden qalǵan kóz túmardaı qasterlep te kelemiz.
Ja, múny aıyra aıtyp, jarıa jazýdyń da ózindik ózekti órtti tusy bar. Órteńdi ókinishti kezi bar. Ádebıet oqýlyǵyna kirgen tábıǵat óleńderiniń osyndaı tustaryn joǵaryda aıtqanmyzdaı taldap , talǵap oqýshyǵa tusindip jatqanyna san kýá boldyq. Ar ashytyp aıtar bolsaq, osyndaı formashylyqqa baılanyp, orynsyz oǵash oıǵa boı úryp, tábıǵat sýretine adam sezimin janaı beriemiz dep , jasandy tábıǵat, jarym jan keıipker jasap alatyn boldy. Aıamaı aıtaıyqshy- Keıipker kóńildi kúlip tursa, aspan mezgilsiz ashylady. Bar tábıǵat kún sáýlesimen kúle qaraıdy. Bulttan lezde kún jaınap shyǵady, tutas tábıǵat masatydaı qúbyla qúlpyryp ketedi. Al keıipker kóńilsiz bolsa, ne bulqan- talqan ashýlansa, kún kózin qara bult torlaıdy, alaı - dúleı daýyl turady, boran soǵady. Qar jaýady, jańbyr tógiledi. Kúlli dúnıe kúrsine qarap turǵandaı sýretteıdi .Keıipker oılana qalsa boldy, shyrqaý aspanda aq ıyq qyran qalqyı qalyqtaıdy. Ne kók múhıttar shalqalady. Keıipker qýansa, móldir bulaqtar syńq- syńq kúlip aq baýyr jylandaı jorǵalaıdy. Ne asaý ózender órkeshtele jónkiledi, aýa da aınadaı tazarady.
Bul ádebıetegi, óleń sóz ónerindegi jasandy , jarymjan jartymsyz dúnıeler. Osyndaı qoldan jasalǵan qýyrshaq keıikerlerdiń kóńil - kúıi men ómir taǵdyrlary sahynalyq shyǵarmalarda tipti de, jıi úshyraıdy. Toq eterin aıtqanda sóz sýretiniń syny men sıqyn qashyratyn formashyldyq. Jatandy sóz, jalǵan jadaǵaı sýretter. Odan basqa tuk te emes. Tubi bos boshalań dúnıeler.
Tábıǵat dúnıesi- adam erkinen tys , adam sezimine baǵyna bermeıtin jeke , dara qúbylys . Ol óz zańymen óz qaǵyıdasymen dóńgelep jatady. Adam ashýlansa, tábıǵaty bult baspaıdy. Adam kúlse, kún ashyla qalmaıdy. Bul jerde tábıǵat pen adam esh qatsyzsyz degen uǵymnan mulde aýlaqpyz. Tábıǵat jalpy jaratylys dúnıesi jyınaqtap aıtqanda uly jer- anasyz adam balasynyń kúni joq. Tábıǵat kórnisiniń belgili dárejede , ólshemdi mólsherde keıikerdiń ishki sezimine áseri bolady. Sodyqtan aqyndar men jazýshylar , dramatorgter tábıǵat sýreti arqyly keıipkerdiń oı- sezimin, syr- syıpatyn ashýdy maqsat etedi. Al adam ashý shaqyrǵanda , ashyq aspan da, jaınap shyqqan kún de beker bolatyny yp-ystyq shyndyq. Byraq bul sol ashýǵa boı aldyryp turǵan keıikerdiń jeke sezimi. Keıipker sezimin tábıǵatqa orap obrazdy beremiz dep, kelse- kelmes kún kúrkiretip, jańbyr jaýdyyp , qar boratyp,bultsyz kúni boran shaqyrý úıat, nmys emes pe. Shyǵarmadaǵy barlyq kúniń bultyn jamandyqqa balap, ashyq kúni men aıly aspandy jaqsylyqqa sanap jalǵan , boıama jaǵatyn, jasandy jazatyn kún kelmeske ketti. onyń syry bitti, zamany ótti.
Siz ,myna bir óleńe nazar salyńyzshy:
Hantańiri jatyr edi úıqtap,
Aıdy jastap kók kórpesin tuıqtap.
Habarshy sulý saǵym sylańdap,
Jetip keldi tym asyǵys bulańdap.
Jaılap jyljyp jurdi saǵym jaǵalap,
Hantáiriniń qoıny- qonshyn aralap.
Kenetten bult bir úrip, bir abalap,
Tóki jasyn, quıdy nóser sabalap.
( Qasym Amanjol)
Qasym Amanjoldyń osy óleńin kezinde Sımvol dep talasqanda, belgili qazaq ádebıetiniń dańsaly synshysy Esmǵambet Symaılov "Keıipteý ádisi qoldanǵan jaı tábıǵat sýreti, áserli tilden ádemi etip órnek salǵan" dep qortyndy shyǵarǵany bar edi. Sodyqtan tábıǵat óleńderin taldaǵan synshy bolsyn, tábıǵatty beınelep jazǵan aqyn bolsyn oǵan joqtan oıyp, jońqadaı joynyp , arzan sózden, jalǵan músin jasap, ony "sımvol" deý kózsiz kópsýge jatady.
Sımvol - astarly oı aǵynyna qúpıa syr toǵytady, toǵyz tolǵap, tolǵaǵyn toltyrady. Pispegin qanyp pisip pisiredi. Tollqyptyp baryp toq etkizip aıtady. Jan dúnıeni kórkem oıdyń kóline kómip aıtaryn tubine tusip oqtyrady. Sulý sezimdi sylań qatyryp , bula sózdiń shuńetine shóktirip , oıyn jasyryp jetkizedi. Múndaı kórkemdegish astarly sóz tásilin ,ekniń biri , egizdiń syńary oıdan oıyp, qyrdan qyryp, qyzyq úshin, ermek úshin qoldana beretin arzan qol teńeý emes. Sımvol-sózdiń ishki dáni, shulen oıdyń máni . Jan dúnıeni jasyryn jetkiziletin jabyq syry. Shyndyqty sóz qaýyzna orap, obrazdap, somdap soǵyp , sóz boranyn boratyp jetkezetin tásil. Tugi bar túıir oıdy túımelep aıtatyn kórkem ádebıettiń sóz qoldaný sheberligi. Oıdy oraǵytyp aıtatyn jabyq jetkizetin jasyryn turi -" Sımvol" ,"Jabyq baıan" dep atalady.
Jabyq baıandy oqyrman- sóz tilinen emes, sóz kózinen uǵady. Oı japsarynan tanıdy. Oǵan Myna bir mysal dáıekti, dándi dálel bolady.
Tóle bı, Qazbek bı, Aıteke bı aqtaban shúbyryndy alqakól súlama zamanda,
Qalmaqqa qarsy soǵys bastaýǵa bola ma ? degen keńesti bastaý kerek pe ? Degen mándi máıekti máseleni talqylaýǵa jyınalady. Byraq arada sóz jetkizetin saq qúlaq qalmaq tyńshylarynyń kóp júrgenin sezgen qazaqtyń úsh bıi kól boıyndy otyryp, birine- biri qarap, úsh - aq aýyz sóz aıtysyp tarap ketedi. Ony basqa eshkim tusinbeıdi. Ol sóz mynaý:
Tóle bı:
- Alarma edi myna kóldiń qýyn atyp,- dese,
Qazbek bı:
- Qýyn atam dep jurip , almańyz sýyn atyp, depti. Sonda,
Aıteke bı:
- ekýiń de sor tartasyńdar, bireýdiń sýǵa kelgen qyzyn atyp,- deıdi.
Mine , naǵyz jabyq baıan. Japsar sózdiń jambasynda jatqan maıly uǵym. Soǵys bastaýǵa bolmaıdy , "arada araz adam bar " ,-degen uǵymdy oı túbine tuımelep, sóz shúńetine shóktirip, shókim sózben jetkizgen.
Úsh bıdiń jasyryn oı baıany " Sımvol" dep osyny aıtamyz.
Ja, Siz , meni taqyryptan alqyp, basqa jaqqa shalqyp ketti dep otyrǵan bolarsyz.
Joq. Óleń taqyryby " Tábıǵat- Óleń" Sony tereń taný maqsatynda mysal alyp qaıta aınalyp keldik. Biz aıtyp otyrǵan taqyryp ta , osy "Sımvol" tóńireginen órbıdi. Taqyrypqa qaıta oralaıyn.
Muqaǵalı Maqataev ózi jazǵan tábıǵat óleńderinde osy qúbylystardy tereń meńgeredi, syryn kemildi tusinedi. Tusingeni sol- Tamyljyp tamsantyp turǵan tábǵıat qúbylystaryenan ózi de Estetıkalyq áser alady, ózi qabyldaǵan , ózi analǵan lazzatty ózgelerge de ,óleń ónerimen bere biledi. Basqa aqyndar qap- qara túndi sıyqsyzdyq balamasynda alyp jyrlasa, Muqaǵalı onyń qarama- qarsy jaǵynda turyp, qara túndi álde bir aqyl jetpes sulýlyq ajary, symbattylyq syry retinde sýretteıdi:
Qap- qar ǵajap syıqyrly,
Qashpańdar qara boıaaýdan.
Qandyryp ýyz úıqymdy,
Qap- qara túnnen oıanǵam.
Qap- qara túndi kórdim de,
Jap-jaryq tańǵa jolyqtym.
Qarasyz , sirá, men múlde,
Appaqtyń narqyn sezbeppin.
Jaryńnyń sháshi qap- qara,
Kózi de shama qarasy.
Sondyqtan júzi aq qala,
Sodyqtan ásem qarashy.
( Muqaǵalı Maqataev)
Áne, sóz patshasy- Muqaǵalı Maqataev óz tústastary aıta almaǵan sózdi taýyp aıtty. Ol sózdi sólimen sóıletti, nárimen jetkizndi. Qabyrǵalas qalamdastary oılaı almaǵan oıdy oınatyp , oıantyp , oılantyp ornyna qoıady. Qara men aq tústi qarama- qarsy boıaýlardan birlik jasaıdy. Aınalanyń bárine ǵashyq kózben qaraıdy. Muqańnyń mynaý óleń órnekterindegi kórikti kórkemdik tus- Tagordyń myna bir sýretteý sózin eske tusiredi " Tún sulý. Tún nege sulý, tún qap- qarańǵylyǵymen sulý. Ol beıne shamdy óshirip kele jatqan áıelge úqsaıdy". Mine , jaqyn jarastyq , oı qabystyq , ulamaly úqsastyq degen osy.
Tagordyń qap- qara tún obrazy men Muqaǵalı óleńindegi qap- qara tún obrazynda ólsheýsiz ómir úqsastyqtary bar. Ol úqsamtyqtar óner órisinen órilgen, órmek sózderdiń ózekkti ór bıignien tabysady. Jan jaqyndyǵynan jarasady, jarqyldap kelip qabysady.
Nege deısiz ǵoı.
Bir jazýshy, bir aqyn ekýi de qap- qara túndi sulý , symbatty áıel beınesinde sýretteıdi. Ǵashyq jar retinde somdaıdy. Kóz qydyrtyńyz, qadala qaraı qalyńyz. Muqaǵalı "qap- qara túnnen ýyz úıqysyn qandyryp oıanady. Qap- qara túnge jolyǵady da, jap- jaryq tańdy kóredi". Tipti qarasyz aqtyń narqyn múlde sezbeıdi. Sol túnde jolyqqan aıdaı appaq arýynyń da, jarqyldaǵan ashshyq ajary,qap- qara qasynyń, qara móldir kóziniń qúdiretimen qundy ,qara qasy, qara sháshi , qara kózi arqyly ajarly bolyp kórindi. Al Tagordyń somdaǵan qap- qara tún obrazy " Shamdy óshirip kele jatqan áıelge " balaıdy.
Ǵajap , ǵalamat salystyrma.
Eki qap- qara túnge de syıqyrly syr darıdy , arý beıne qonady, jan qúpıańdy qytyqtaıdy. Túnge ińkar etedi, oı túbin túritkileıdi, qalǵyp jatqan oıdy oıatady.
Tábıǵat sýretine múndaı aǵyl- tegil syr darytyp, adamdyq minez bitirip, qalqyp qasıet qodyryp, qonaqty obraz jasaý , túısikti turtkeleıtin sýretpen kóz arbaý, kóńil aýlaý degen úlken sheberlik. Sımvol degen osy.
Osy ǵana emes.
Oqyrman júregin jaýlaý,sezimdi jahuttaý, obrazdy daralaý, oıdy danalaý degen de osy. Osynyń arjaǵynda jambastap jabyq jatqan astarynda aqyn men jazýshy sanasyna- ana súttindeı nár berip, jylqy maıyndaı sińip ketken, óner týyndysynyń estetıkalyq túnyq túnbabasy jatyr.
Ary qaraı Muqań jaıly aııaldaı bereıik:
Shyp terlep dala býsanǵan,
Saǵymy qaınap shymyrlap.
Boz torǵaı úshty jýsannan,
Súıinshi surap shyryldap.
Saǵynyp nóser jańbyryn,
Aýlaqta qalǵyp baq tyndy.
Aq bulttar mamyq jaýlyǵyn,
Aspannan tómen laqtyrdy.
( Muqaǵalı Maqataev)
Ja, myna óleńdi oqydyq ta qyzyq dúnıege enip kettik. Dala shyp- shyp terlegen, saǵymy qaınap shymyrlap, boz torǵaı súıinshi surap, jýsannan úshyp jalpaq dalaǵa jar salady. Jańbyr men nóserin saǵynǵan baq alysta qalǵıdy. Aq bulttar mamyq jaýlyǵyn aspannan jerge laqtyrady. Áıteý, dúnıe san turlenedi, myń qúlpyrady. Áneý , súıinshi surap shyryldaǵan boz torǵaı qúmarlyqpen ásem úndesken aspan men jerdiń syryn sherte me, joq, asaý qúmarlyqpen qomaǵaı suıisken basqa bir qushtarlyqtan syr úrlap úshama , kim bilsin, bul jaı sýret emes. Adamdyq qasıetke oranǵan , súıispenshilikke toǵytylǵan , qulpyryp qubylǵan kórkemdik atmosferasy sekildi. Kózdi arbaıdy, kóńildi tolǵaıdy ,qarashyǵyńyzdy qadap qarap turǵyńyz keledi. Kózdi kórkemdikke sýarý , kóńil lazzatyn kókjeıek oıdan alý, teńiz tereńinde jatqan syrdy tabý, jańylmaı jazbaı taný degen de oys.
Muqaǵalı óleńderindegi tábıǵat sýretteri adamnyń mahabbat sezimderiniń jaratylys kúıimen tereń qaý úshyp astarlasady. Ǵajaıyp garmonıa tilimen sóılesedi. Úmitti dúnıeni ýildep , dirildep kelip elestetedi. yrǵaqty terbelispen júrekke jetkizedi. Sol arqyly darhan dalanyń sulý sazdaryn oınatyp jatady, oılantyp jatady.
Ol da emes, odan sulýy , odan da jylýy bar.
Muqaǵalı jalpaq jahanǵa, apaı tós dalaǵa bara qalsa boldy, kózi shalǵan jasyl ormanǵa da, jaınaǵan gúlge de, tógilgen núrǵa da, taý men tasqa da, tipti aspan men jerge de til bitedi tirilip turegeledi. Bári jamyrap, bári jadyrap jabyla sóılep ketedi. Sóılegende de jaı sóz emes, óleńdetip , ándetip ,áýendetip ketedi. Bári talasa- tarmasa Muqaǵalı qúlaǵyna sybyrlaıdy. Kerek bolsa , adyndaǵy kóleleń jatqan qara tasqa da til bitedi, silkinip túregeledi. Sezim tolqynyna balqyp , shabyty shalqyp bıleı jóneledi.
Ia, osy mylqaý qara tasty óleń ónerimen oınata almaǵan, oıata almaǵan ,oı darytyp , syr qarytyp oılanta almaǵan aqyn- aqyn emes. Aqyn sezimi -lazer sáýlesindeı. Qara tasty oınatqandy qoıyp, balbyratyp balqytyp ta jiberedi. Kúlli dúnıeni kóz qarshyna syıǵyzǵandaı , qalam úshyna syıǵyzady.
Ja, bul jerde bir uǵymǵa basa nazar aýdarýmyz kerek. Jasandy tábıǵat pen jasandy keıipkerdi oıdan oıyp jasap alyp,óleń etip ,dúrildetip jaza berý emes , aq qaǵazǵa tusken tórt tarmaq qyısyndy sózdiń bári óleń bola bermeıdi. Óleń ermek emes. Óleń- uly óner. Sóz - patshasy. Oı danasy, sezim sarasy. Ásirese, búgingi talǵamy bıik oqyrman tym tereń oımen qabyldaıdy. Ári sol bıikten jańylmaıdy, barlap baryp baǵalaıdy.
Muqaǵalı óleńindegi taǵy bir qatpar syr- dala kórnisterine óz sezimin sińire jyrlaıdy. Sol tábıǵatqa baldaı batady, sýdaı sińedi. Sol arqyly ózi de lırıkalyq keıipkerge aınalyp ketip otyrady . Aınalyp ketip otyrady da, tábıǵatty oqshaý obraz retinde sýretteıdi . Ózi onymen syrlas , týystas bolyp alady. Sóz dáleline aqyn ózi jyrlasyn. Biz , qúlaq tureıik:
Jalǵyz aıaq soqpaq jatyr irgesinde úıimniń,
Soǵan shyǵý qyıyny eken ómirdegi qyıynnyń.
Jalǵyz aıaq soqpaq ákep jolǵa saldy shytyrman,
Shyımaı- shyımaı syzyǵyndaı júregimen myımnyń.
Bul soqpaqpen ákem meniń qan maıdaǵa attanǵan,
Bul soqpaqpen ájemdi de qabirine ap barǵam.
Bul soqpaqpen balamdy da uzatyp sap mezgilsiz,
Báriniń júrgen izin eskeritkish qyp ap qalǵam.
Sol soqpaqpen júrip kelem, bir jyǵylyp, bir turyp,
Jol izdeımin, jol izdeımin alǵa qaraı umtylyp,
Jol shirkinniń jarynyń da ,orynyń da ,kóbin- aı,
Súrinemin, jyǵylamyn , qaıta jurem umylyp.
( Muqaǵalı Maqataev)
Áne, aqynnyń úıiniń irgesinde jalǵyz aıaq soqpaq jatyr. Ol soqpaqty jurt kúnde kórip, san ret qaıtalap júrgen jol ǵoı. Oǵan tańdanatyn, tańǵalatyn dáneńe joq. Byraq osy soqpaq Muqaǵalı óleńindegi óner soqpaǵyna aınalǵanda ,Muqaǵalı ómiriniń shar aınasyndaı ótken kúnderiniń , qasiretti túnderiniń " Ájesin qabirine aparǵan jol", " Balasyn mezgilinen buryn jerlegen jol", bolyp , aqynnyń júregi men myıynyń shyımaı syzyqtaryn tup - tunyq kórsetip turǵan joq pa? Osy soqpaqta aqynnyń Elegıalyq eńiregen ezilgen syry jatqan joq pa? Osy soqpaqta aq ıyqtyń jalyny sónbegen úmitkerlik rýhy jalyndaı laýlap jatqan joq pa? Jol qansha uryp jyqsa da " Qaıta júrem yntyǵyp" degen azamatyq ar- ujdanny jatqan joq pa. Osy ushqynan jalynǵa aınalǵan otty, tátti sezimniń jibi myqty , tigisi berik ózekti sózi ómirge ózgeshe qushtarlyq senim baǵyshtap jatqan joqpa?
Ia, árıne, solaı.
Solaı bolǵanda da, qasiretti de beınetti jol; Qýanyshy men qaıǵysy birdeı ortaq jol; Ómir joly. Ómir joly ahıqat jol ;Búrańy kóp, qaltarysy qalyń ,shyımaıy kóp shytyrman jol; qarańǵysy men jaryǵy alma kezek aýysyp turatyn túraqsyz jol ; Aqıhaty aınymaly aıǵaqty jol ; Tarylyp - keńip turatyn taıǵaqty jol. Ony aqyn bir óleńinde:
Otyz bes kúz,
Otyz bes qys,
Otyz bes jaz,
Osal ómir emes-aý, otyz bes jas.
Otyz bes jyl ótkerdim,
Otyz bes jyl qýaryp,
Otyz bes jyl kóktedim.
( Muqaǵalı Maqataev)
Ja, jurtym, myna óleńdi taldaýdyń oryna jasytyp almaıyq. Muqaǵalıdyń ár óleńi, bar óleńi uly tábıǵatqa tartyp týǵan , jaratylysqa jaryp týǵan óleń. Kórkemdik álemi keń, shabyty shalqar, oıy bıik , sezimi shúńet, qıaly qydyr , aıtary aıdarly, pikiri anyq , oıy ótkir, nili qanyq óleń. Mazmúny jaryq jarqyrap jannyp turǵan otty óleń. Sezimi baldan da táttóleń. Muqań ne jazsa da, ne aıtsa da búkpelemeıdi. Ashyq aıtady, jarııa jazady, jaıdary miezben jetkiedi.
Muqańnyń óleńderin malshy - dıhan, júmysshy, qarapaıym adam oqysa da , ýnıversıtet bitirgen oqymysty oqysa da, dana , bala oqysa da birden tusine ketedi. Bóten bógde sóz de ,jat tanymas oı da joq. Bár óleńi sham - shyraqtaı janyp jan- jaǵyna jaryǵyn tusirip turady. Ony Muqań , myna óleńinde ózin de, ómirdi de tasqa basqan tańbadaı tantyp tańbalap ketken:
Qalqam,
Men Lermontov, Pýshkın de emes,
Esenınmin demedim eshkimge men,
Qazaqtyń qara óleńi - qudiretim,
Onda bir sumdyq syr bar estilmegen.
Jat jerdi jastanǵanda jazataıym,
Qanymen jazdy, múmkin, aǵataıym.
...Qasıetińnen, qara óleń, aınalaıyn,
Qazaqtyń dál ózindeı qarapaıym.
Túzý-túzý tilingen taspadaıyn,
Qamshy óremin taspadan basqadaıyn.
Qalamasań qamshymdy aýlaq júrgin.
Qarasha úıdiń esigin ashpa, aǵaıyn!
Túzý-túzý jyrtylǵan ańyzdaıyn,
Ańyzyma nege nár tamyzbaıyn.
Qara óleńi qazaqtyń qaza bolsa,
Qara kózden nege qan aǵyzbaıyn.
İzdempazdyq meniń de bar ónerim,
Býdan jasap bıdaı men tary egemin.
Qazan-mıym bárin de qaınatady.
Dara qoıyp qazaqtyń qara óleńin.
Aqynmyn dep qalaı men aıta alamyn,
Halqymnyń ózi aıtqanyn qaıtaladym.
...Kúpi kıgen qazaqtyń qara óleńin,
Shekpen jaýyp, ózine qaıtaramyn...
( Muqaǵalı Maqataev)
Mine ,ózin ulymyn, taýmyn , tasqynmyn ,tulǵamyn dep dáriptegen joq.Kerek bolsa , aqynmyn dep ataǵan da joq. Halyqtyń azamatymyn. Qasıetti qara óleńin qaıtalaýshymyn dep ǵana ótti, maqtanǵa boı úrmaı ketti.
Ras- aý, altyn -topyraqqa, ulylyq -qarapaımdylyqqa jasyrynady. Muqańnyń barlyq ulylyǵy ózi órgen ólmes óleńine jasyrynyp , óleńimen birge ómir súrip keledi. Muqaǵalı halyqty qaıtalady. Qaıtalaǵanda da, Qazaq qara óleńin qaıtalady. Endi Muqaǵalıdy eshkim de qaıtalaı almaıdy. Tek óleń qalpynda qaz qatar jattap alyp, mazmúnyn joıyp, joǵaltyp almaı , ádemi mánermen oqyp berseń , aqyndy da óleń tyńdaýshyny da dán rıza etesiń...
Abaı atamyz aıtqan" İshi altyn, syrty kúmis sóz jaqsysynan " jaralǵan naǵyz shynaıy óleń adam sanasyna dál osyndaı iz qaltyrady demekpin.
(Shinjań joǵry oqý oryndaryna arnalǵan ǵylymı maqalala jyınaǵy jýrnalynyń 1991 jyly 3 sanda jaryq kórgen ).
02.02 .1991 jyl. Urimji qalasy.
Bolat Bopaıa
6alash usyndy
